Alfavit almashtirish davrining boshlang'ichi - Лингвистика - Рефераты

Alfavit almashtirish davrining boshlang'ichi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Alfavit almashtirish davrining boshlang'ichi Reja: 1. Yozuv turini almashtirishga ta'sir qiluvchi faktorlar 2. Turkiston ASSRdagi yozuv va imlo islohotlari harakatlari 3. 20-yillar boshidagi yozuv va imlo islohotlari

1917-yilgi Oktabr to'ntarishidan so'ng Turkiston o'lkasi xalqlari tarixida yangi davr boshlandi va mazkur davr 74 yillik vaqt oralig'ini qamrab olgan bo'lib, unda mintaqa xalqlari ijtimoiy hayotida yuz bergan o'zgarishlar behisobdir. Bu davrda amalga oshirilgan eng ahamiyatli o'zgarishlardan biri til, yozuv va imlo islohotlaridir. Jumladan, o'zbeklar, turkmanlar hamda qoraqalpoqlar bu davrda o'z yozuvlarini uch marta (1929, 1940, 1993), boshqa xalqlar - qozoqlar, qirg'izlar va tojiklar ikki marta (1929, 1940) almashtirishga ulgurdilar. Dunyoda 70-80 yil kabi qisqa vaqt oralig'ida yozuv kabi milliy madaniyatning rivojida katta rol o'ynaydigan ijtimoiy qurolni bu qadar tez almashtirib turgan boshqa bir mintaqa va davlatlarni topish mushkul. Xo'sh, ushbu "yozuv almashtirish" fenomenining ildizlari qayerda? Qayshi shart-sharoitlar xalqlarni o'z yozuvini o'zgartishga undaydi? Qazsi turdagi ijtimoiy-siyosiy, tarixiy, iqtisodiy, psixologik faktorlar bu jarayonlarga "harakatlantiruvchi kuch" bo'lib xizmat qiladi? Bu xususda mufassal to'xtab o'tish lozim bo'ladi. 1. Yozuv turini almashtirishga ta'sir qiluvchi faktorlar Yozuv va imloga kiritiladigan o'zgarishlar turlichadir. Ijtimoiy turmush talabi bilan u yoki bu xalqning amaldagi yozuvi va imlosiga vaqti-vaqti bilan o'zgarishlar kiritish jahon tajribasida ko'p uchraydi. Bu o'zgarishlar quyidagicha bo'lishi mumkin: yozuv tizimini qisman o'zgartirish (harfiy belgilarni qo'shish yoki chiqarib tashlash, ularning yozilish shaklini o'zgartirish); yozuv tizimini butunlay o'zgartirish (bir yozuv tizimidan boshqa yozuv tizimiga o'tish, masalan, arab yozuvidan kiril yozuviga o'tish kabi); xalqning ilgari yozuvi bo'lmagan bo'lsa, mavjud yozuvlarning biri yoki bir nechasi yordamida yangi alfavit yaratish kabilar. Bundan tashqari ma'lum shart-sharoitlarda xalqni tarixdagi ilk yozuviga qaytarish qarorlari ham bo'lishi mumkin (masalan, Mo'g'uliston Respublikasi tarixiy va hozirda hech qaysi o'lkada qo'llanmaydigan uyg'ur yozuviga qaytish haqida qaror qabul qildi).

Ana shu yuqorida sanab o'tilgan yozuvga doir islohotlar qator faktorlarning ta'siri ostida amalga oshishi / oshmasligi ham mumkin. Ularning orasidan quyidagi asosiy shart-sharoitlarni ajratib ko'tsatish mumkin bo'ladi: 1) sof lingvistik sabablar; 2) iqtisodiy sabablar; 3) ijtimoiy-siyosiy sabablar; 4) psixologik sabablar. Yozuv tizimini o'zgatirishga olib keladigan shart-sharoitlar orasida eng ta'sirchan sabab ijtimoiy-siyosiy sabablar bo'lib, ular u yoki bu xalqning tarixida yuz bergan yozuv islohotlarining tamalida turadi. Jumladan, turkiy xalqlar, ularning avlodi bo'lgan o'zbeklar o'tmishda necha marta alfavit almashtirgan bo'lsalar, bularning asosida ijtimoiy-siyosiy sabablar turganining guvohi bo'lamiz. Qadimgi turklarning hozirgacha bilingan dastlabki milliy yozuvi, ma'lumki, bugun turk-run yozuvi deb nomlangan yozuv bo'lib  , u eramizning 8-asridan boshlab hozir "uyg'ur yozuvi" deb nomlanayotgan yozuv bilan almashtiriladi. Sabab: Turk hoqonligining inqirozi va unig o'rniga Uyg'ur hoqonligining yuksalishi hamda Budda dinining qadimgi uyg'urlar tarafidan qabul qilinishi. O'rta Osiyodagi turklar ana shu asr o'rtalaridan arab yozuvida ish ko'rishni boshlaydilar, chunki O'rta Osiyo arablar tarafidan bo'ysundirilgan hamda yerli xalqlar islom dinini qabul qilgan edilar   . Ijtimoiy-siyosiy sabablar tufayli yozuv tizimini tanlash va o'zgartirish hollarini boshqa xalqlar tarixida ham ko'rish mumkin. Masalan, 9-asrda Bolqonlar va Sharqiy Yevropadagi slavyan xalqlari diniy va madaniy tarafdan Vizantiyaning ta'sirida edilar, shu sababli Ortodoks xristianlikni qabul qilgan slavyan missionerlar Kiril (827-869) va Mefodiy (815-885) 860-yillarda slavyanlar orasida xristianlikni  Bu xususda keyingi yillardagi olib borilgan tadqiqotlar turklarning yozuv tizimi miloddan oldingi ikkinchi ming yillikka olib borib taqaladi . Jumladan , keyingi o ' n yilliklarda turkiy xalqlarning tili va yozuvi tarixi bo ' yicha qiziqarli kuzatishlar e ' lon qilgan mashhur qozoq shoiri va jamoat arbobi Oljas Sulaymonovning fikricha , turkiy xalqalarning yozuvi tarixi qadimgi sumer yozuviga borib bog ' lanadi . Qarang: Suleymanov O. Pismo i istoriya. Tyurki v doistorii. -Almati: Ilim, 2002. –324 S.   20-asrda yuz bergan yozuv islohotlarining tarixi tadqiqotomizning mavzusi bo'lgani uchun bu asrdagi alfavit almashtirish harakatlariga o'rni bilan to'xtalamiz.  1 Св. КИРИЛЛ (827 - 869) и МЕФОДИЙ (ок. 815 - 885)- славянские просветители, проповедники христианства -

hamda Vizantiya madaniyatini tarqatish uchun Vizantiyaliklar qo'llagan yozuvdan eski slavyan tili uchun 43 harfli yangi alfavit yaratgan edilar. Bu alfavitning 25 harfli grek alfavitidan olingan bo'lib, 18 ta harf qadimgi slavyan tilining o'ziga xos tovushlarini ifodalash uchun grek alfavitinig mavjud harflaridan "yasalgan" edi. Shuningdek, Rusdagi birinchi yepiskoplikning va Novgorodda dastlabki rus knyazligining tashkil etilishi ham 862 yilga to'g'ri keladi. Yagona yozuv, yagona davlat va yagona sulola Rusda davlatchilikning boshlang'ichini qo'yib bergan edi 1 . Yozuv o'zgartirishda ahamiyati jihatidan ikkinchi sabab, bizningcha, sof lingvistik shart-sharoitlardir, ular ijtimoiy-siyosiy shart-sharoitlarni "qo'llab- quvvatlovchi" sabablar hisoblanadi. Turkiyadagi 1928-yilgi alifbo islohotida mamlakatning o'sha yillardagi g'arbparast rahbarlari tipik singarmonistik til hisoblanmish turk tili uchun uning shu xususiyatlarini yaqqolroq ifodalovchi yozuv bo'lmish latin yozuviga o'tish kerakligini islohot asosida turuvchi factor deb e'lon qilgan edilar. Haqiqatan ham turklar alfavit islohotigacha foydalanib kelgan arab yozuvi singarmonistik holatlarni ifodalash nuqtai nazaridan nuqsonli edi, o'sha paytda islohotchi turk hukumatining tanlashi mumkin bo'lgan lotin, yunon va kiril alfavitidan aynan birinchisiga imtiyoz berilishi mazkur yozuvda tiloldi va tilorqa unlilarning ifodalash imkoni mavjudligi Otaturkning "harf inqilobi"ning xarakterini belgilab berdi. Psixologik shart-sharoitlar ko'pincha qisqa bir tarixiy muddatda yozuvning qabul qilgan va yozuvning asl "egasi" bo'lgan xalqlar o'rtasidagi etnik komplimentarlikning yo'qolishi natijasida yuzaga keladi. Tarixda bir vaqtlar ittifoqchi bo'lgan xalqlarning orasidagi nizo yoki etnik ayirmachilik sababli sovuqlik tushishi tufayli yozuv tizimini birinchisining "zarariga" almashtirish hollari ham bor. Maslan, 19-asrda (1860-yilgacha) Ruminiya Rossiya bilan ittifoqchi bo'lganida kiril yozuvini qo'llay boshlagan edi, bu ittifoqchilikka darz ketishi bilan ruminlar takroran lotin yozuviga qaytdilar. 1990-yildagi Moldova- Dneprbo'yi ruslari o'rtasidagi krizisda Moskva dneprbo'yidagi ruslar tarafini olgani uchun esa Moldova kiril yozuvidan voz kechdi va hakozo 1 . Xuddi shuningdek, 1 http ://1000. home . nov . ru / enlightenernoflash /1. htm 1 Экспансия кирилицы за пределы первоначального ареала - http://courier.com.ru/homo/latinitsa/latinitsa7.htm

psixologik faktor alfavit islohotini to'xtatib turadigan shartlardan ham biridir. O'tgan asrning 20-30-yillarida Rossiya, 19-asrning ikkinchi yarmidan to 20-asrning 80-yillarigacha Yaponiyada (bu yerda so'nggi harf inqilobining tashabbuskori Amerika okkupatsion ma'muriyati bo'lgan edi) 2 , 20- asrning 50-60-yillarida Xitoyda ayni psixologik faktor bu o'lka xalqlarini yozuv o'zgartirish kabi falokatdan asrab qoldi. Rus tilinig krillitsa, Xitoy va Yaponiyaning ierogliflarda ish ko'rishiga mamlakat ichkarisida va tashqarisida shunchalik ko'nikib qolingan edi- ki, bu islohotlarning tashabbuskorlari ana shu to'siqni yengib o'ta olmadilar, darvoqe, xalqning ham bunday qatlis qadamni qabul qilishiga ishonchning yo'qligi ham ushbu faktorning bir qismi edi. Iqtisodiy shart-sharoitlar yozuv islohotlarinig eng konservativ sabablaridan biridir. U yozuvni almashtirishga emas, balki hukumat va jamoat tashkilotlarini bunday qadamlarni qo'yishdan "tiyib turishga" xizmat qiladigan faktordir. Ma'lumki, har qanday yozuv islohoti kattagina moddiy xarajatlarni talab qiladi, bu xarajatlarni ma'lum bir tarixiy bosqichda u yoki bu davlatning iqtisodiyoti "ko'tarolmasligi" mumkin. Mo'g'ulistonning eski uyg'ur yozuviga o'tish haqidagi qarorining ijrosini ana shu faktorlar to'xtatib turganligini qayd etish mumkin. Bu yozuvda zamonaviy sivilizatsiya hamda hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy-madaniy jarayonlarning "moddiy asosini" tashkil etuvchi information texnologiyalarni qo'llash mumkin emasligi hamda bugungi Unicode tizimining shu yozuvdagi variantini yaratish va mamlakat miqyosida qo'llash juda qimmat turuvchi tadbir bo'lib, bu imkon hozircha mo'g'ul hukumatining qo'lida yo'q desa bo'ladi. Qayd etish lozimki, yuqorida qayd etib o'tilgan shart-sharoitlarning biri yoki bir nechasi ayni paytda yozuv almashtirishning sabablaridan bo'lib chiqishi mumkin. Ko'pincha ijtimoiy-siyosiy sabablar psixologik sabablar bilan, psixologik sabablar lingvistik shatr-sharoitlar bilan chatishib ketadi hamda biri ikkinchisini keltirib chiqarishi mumkin. 2 Bu haqda qarang: http://www.japon.ru/?Text&ID=41895. Yaponiyada hozirda an'anaviy yapon yozuvi bilan birgalikda lotin yozuvi ham qo'llanishini qayd etamiz

Yozuv va imloni o'zgartirish har doim ham "yetti o'lchab bir kes" qabilida ish tutish lozim bo'lgan ishdir. Bu ishda o'tmishdagi an'analarni saqlash ishi bilan xalq va til turmushida yangilik yasashdek qiyin muammo o'rtasida muvozanat saqlay bilish muhimdir. Ana shu muvozanat saqlanmaganida bu ishni amalga oshirganlarga, yumshoqroq qilib aytganda, rahmat deyishmaydi. Bu hollarni 20-asrda Or'ta Osiyoda amalga oshirilgan islohotlar namunasida takror ko'rib chiqamiz. 2. Turkiston ASSRdagi yozuv va imlo islohotlari harakatlari 1917-yil Rossiyada yuz bergan ikki ijtimoiy o'zgarish – Fevral inqilobi hamda Oktabr to'ntarishi natijalari o'lka xalqlari hamda Turkistonning asosiy siyosiy kuchi – jadidlar kutgan natijalarni bermagach, bu harakat vakillari Turkiston general-gubernatorligi hamda Buxoro amirligi va Xiva xonligida siyosiy hokimiyatni qo'lga kiritish uchun amaliy harakatlarga ko'chdilar. 1917-yil noyabr – 1918-yil fevral oylarida hukm surgan Turkiston muxtoriyati, 1919-yilda Xivada amalga oshirilgan inqilob, 1920-yilda Buxoroda amirning bolsheviklar yordamida taxtdan ag'darilishi kabi hodisalar ana shunday harakatlarning natijasi edi. Agar birinchi holda jadidlarning siyosiy hokimiyatga erishish orzusi bolsheviklar tarafidan amalga oshirilgan omonsiz qatliom natijasida mag'lubiyat bilan nihoyalangan bo'lsa, Xivada hokimiyat "yosh xivaliklar"ning, Buxoroda esa "yosh buxoroliklar"ning qo'liga o'tishi bilan yakunlandi. Siyosiy epchillik ko'rsatgan bolsheviklar Turkiston Muxtoriyati mag'lub etilganidanoq, o'lkada shu nomdagi o'z hukumatini tuzib, bu "hukumat"ni boshqarishga mahalliy jadid yo'lboshchilarini (Nazir To'raqulov, Munavvar Qori, Nizomiddin Xo'jayev, Abdulla Avloniy va hatto qisqa muddat Mahmudxo'ja Behbudiyni) ham jalb etgan edilar. Til, yozuv va madaniyat masalalari bilan shug'ullanish ham ularning ixtiyoriga berilgan edi. Bu bilan jadidlarning hokimiyatni bevosita (Xiva va Buxoroda) va bilvosita (Turkiston ASSRda) qo'lga kiritishi amalga oshdi. Jadidlarning yuqorida tilga olingan masalalar bo'yicha qaror qabul qilish salohiyati

shakllanganidan so'ng bu boradagi islohotlarni boshlash imkoni vujudga keldi. Shu sababli o'tgan asrning 20-yillari boshidan e'tiboran har uchala davlatda ham yozuv, til va imlo masalalariga bag'ishlangan bahslar, konferensiya va qurultoylar o'tkazish avj oldi. 3. 20-yillar boshidagi yozuv va imlo islohotlari Ma'lumki, arab yozuvidan foydalanib kelgan O'rta Osiyoning turkiy va forsiy xalqlari qariyb ming yil davomida bu alfavitni juz'iy o'zgartirishlar bilan qo'llab keldilar  . Bu yozuv to 20-asrning boshigacha asosan qo'lyozma tarzida ishlatib kelingani hamda matbaaning juda kechikib qo'llangani uchun maykur yozuv uchun tayinli imlo qoidalari ishlanmagan edi. Bolsheviklar hamda jadidlarning xalqni ma'rifatli hamda savodli qilish yo'lidagi rejalariga jiddiy xalaqit beradigan bu holatni tuzatishga kirishish harakati Turkiston o'lkasi va ikki o'zbek xonliklarida yuz bergan inqiloblardan ko'p o'tmay boshlandi. Bundan tashqari, muammoning sof lingvistik sabablari ham bor edi va bu masalalar dastlab Abdurauf Fitrat Toshkentda yashagan davrida rahbarlik qilgan "Chig'atoy gurungi" tashkilotining majlislarida (1918-1920) ko'rib chiqilgan edi. "Chig'atoy gurungi" a'zolari mavjud alvafitda o'zbek tilidagi kamida 9 ta unli tovushning bor-yo'g'i 3 ta harf ifodalayotgani qoniqarsiz holat ekanligini hamda bu hol aholiga xat-savod o'rgatish ishiga jiddiy to'siq bo'layotganini qayd etgan edilar. "Gurung"chilar mazkur holatni tuzatish uchun alfavitga 6 ta yangi harf kirgizish lozimligini yoqlab chiqqan edilar. Bu 20-asrda mavjud yozuvni isloh qilishga qaratilgan dastlabki taklif edi  .  Arab yozuvining turkiy tillar lingvistik tabiatiga to'g'ri kelmasligini Mahmud Koshg'ariy (XI asr), Alisher Navoiy (XV asr) kabi ijodkorlar qayd etgan bo'lsa-da, bu yozuvni o'zbek (turkiy) tiliga moslash haqida birinchi bor dadil amaliy harakat boshlagan Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) edi. Bobur 1503-1504 yillarda arab yozuvini o'zbek tilining fonetik xususiyatlariga moslab qayta ishlab chiqqani va o'zi yaratgan yozuvga "Xatti Boburiy" deb nom bergani ma'lum (qarang: Boburnoma // Asarlar, 2-jild. –Toshkent, 1965, 211-b.). Bu yozuvda bitilgan Qur'oni karim nusxasi yaqinda (2005 yil, iyyun) Qohiradan olib kelindi va o'zbek olimlari tarafidan o'rganila boshlandi.  "Chig'atoy gurungi"ning faol a'zolaridan biri bo'lgan Elbek "Gurung" tarafidan taklif etilayotgan til, yozuv va imlo islohotlari "Bilim yo'llari"deb nomlangan kitobchada bayon etilganini yozadi. Qarang: Elbek. Yozuv yo'llari // Tanlangan asarlar. –Toshkent: Sharq, 1999, 274-b. Ammo bu qimmatli manbani mamlakatimiz kutubxonalarida uchratmadik – J.E.

Bu taklifni keyinchalik hukumat rasmiylari bayroq qilib ko'tarib oladilar. O'rni kelganda qayd etib o'tish kerakki, "Chig'atoy gurungi'' asosan "keksa" va "yosh" jadidlardan iborat tashkilot bo'lib, u Fitratning tan olishicha, "o'zbek millatchiligi" g'oyasini tashigan ijodkorlar yig'ini edi hamda o'z majlislarida o'zbek tili va madaniyatini yuksaltirish yo'llarini izlar va muhokama etar edi 1 . "Chig'atoy gurungi" madaniyatimiz tarixida birinchi bor yozuvni tilga moslash g'oyasini o'rtaga tashlagan ijodiy uyushma ham edi. Bundan keyin esa, afsuski, respublikadagi ijodiy va ilmiy tashkilotlar har qaysi yozuv va alfavit islohoti harakatlari amalga oshirilgan davrda tilni yozuvga moslash tashabbuslari bilan chiqqanlarki, buni ham o'rni bilan ko'rsatishga harakat qilamiz. 1921-yil yanvarda Toshkentda Birinchi Umumo'zbek o'lka til va imlo qurultoyi chaqiriladi hamda bu qurultoyda "Gurung"da bildirilgan takliflar o'z amaliy tasdig'ini topadi. Qurultoy qarorlariga ko'ra, o'zbek tilidagi a tovushi uchun ( ﺌﻪ ), o unlisi uchun ( ﺌﺎ ), i tovushiga ( ﺉ ), u, ü unlilariga ( ﺋﯘ ), o' , ö unli tovushlari uchun esa ( ﺋۅ ) maxsus harflar qabul qilindi (bu harflarning so'z boshi, sho'z o'rtasi va so'z oxirida qo'llanuvchi shakllari ham mavjud edi). Qurultoyda ushbu o'zgartishlarni taklif qilganlar "o'rta imlochilar" deb nom oldilar, ularning taklifi haqiqatan ham arab yozuviga mutlaqo o'zgartirish kiritish kerak emas, deb hisoblovchi "eskiimlochilar" hamda bu alfavitda tildagi barcha tovushlar uchun alohida harf tanlanishi lozim va ayni paytda o'zbek tili tovushlariga mos kelmaydigan ﺚ ( se, tsi ), ﺺ ( sod ), ﺾ ( zod ), ﺫ ( dze ), ظ ( izg'i) , ﻉ (ayn) harflari alfavitdan chiqarilishi kerak deb hisoblovchi "yangiimlochilar"ga qaraganda mo'tadilroq edi 1921 yilgi til va imlo islohotida "Chig'atoy gurungi" jamiyatining g'oyalari qabul etilishining ma'lum sabablari bor, albatta. Bolshevistik rejim tarafidan jadidizm oqimi bilan birga 1927-yildayoq bu jamiyat "reaksion, aksilinqilobiy va panturkistik" deb e'lon qilingan bo'lsa-da, 1921-yilda o'lkaning yangi egalari hali mahalliy ziyolilarning xohish-istaklari bilan hisoblashishga majbur edilar. Qolaversa, oldinda 1924-yilgi "milliy chegaralanish" jarayoni turardi, hali 1 Fitrat. O'rtoq Boybo'latovga ochiq xat // Tanlangan asarlar, I, Toshkent, 2000, 174-b.

mahalliy siyosiy kuchlardan ittifoqchilarga ehtiyoj bor edi. Shu sababli "Chig'atoy gurungi"ning g'oyalari bu qurultoyda ga'laba qilgandek ko'rinadi. Shu o'rinda o'sha qurultoyning qatnashchilaridan - 20-yillar boshidayoq "Ghig'atoy gurungi" g'oyalarini tashviq etuvchi maqolalar va kitoblar yozgan Botu (Mahmud Hodiyev, 1904-1939) hamda Elbekning (Mashriq Yunusov, 1898-1938) qarashlarini tahlil etish orqali Turkiston ASSRda o'tkazilgan birinchi alfavit islohotining asosida turgan motivlarni tahlil etishga harakat qilib ko'raylik. 1921-yilgi yozuv va imlo islohotiga qadar Turkiston ziyolilarining ushbu masalalarda yakdil bo'lmaganligi Botu va Elbek tarafidan qayd etib o'tiladi, jumladan, Botuning shohidlik berishicha, o'zbek ziyolilari orasida 1921 yilgi til va imlo islohotiga qadar "o'zbek adabiy tili masalasida uch yo'l borliq ko'rsatardi: 1) chig'atoy turkchasiga tortish; 2) janub turkchasiga tortish va; 3) shimol turkchasiga tortish. Shu yillarda nashr etilgan gazeta, jurnallar va kitoblar bu oqimlarning hammasiga ham xizmat qilardi, ya'ni qaysi tilda bir narsa qaysi bir oqim kishilari qo'lida bo'lsa, shu tilda bosilardi…" 1 . Qurultoyda "chigatoy turkchasiga tortuvchilar"ning fikrlari ma'qullanadi va 1917-yilgi to'ntarishdan ilgari o'zbek adabiy tilining leksik, morfologik va sintaktik qurilishida nufuzi keskin oshib ketgan "janub turkchasi" (turkcha va ozaricha) hamda "shimol turkchasi"ning (totor-boshqird tillari) ta'siriga to'siq qo'yiladi. O'rta Osiyodagi har bir qavmdan yaqin kelajakda "sotsialistik millat" yaratishni mo'ljallayotgan kommunistik rejimni til jihatidan alohidalashish yo'lini tutgan "gurungchilar"ning bu yo'li qoniqtirardi. Shu sabab chig'atoychilik oqimi bir muddat o'z holiga qo'yib berilgan, bizningcha. Ayni shu erkinlikdan qanotlangan ziyolilar o'sha yillari "arab, fors so'zlariga qat'iy urush e'lon qiluv bilan barobar eski chig'atoycha so'zlarni tergizishga mahkam bel bog'lagan edilar"; bu yolda 1 Botu. Til va imlo konferensiyasi yakunlari //Tanlangan asarlar. – Toshkent: Sharq, 2004, 126-b. Botu xususida shuni aytish kerakki, u "Gurung"ning faol a'zolaridan va jamiyatning rahbari Fitratning sevikli shogirdi bo'lgan. Uning qarashlarida, tabiiyki, "Gurung"ning ta'siri seziladi. Qarang: Karimov N. Shoirning fojiali taqdiri // Elbek. Tanlangan asarlar, 3-b.

ularga "janub turkchasi" tarafdorlari va "qadim"lar qarshi turardilar, xolos. Botu ulardan biri Muso Jodullo degan "qadimchi"ning qurultoyda "islom millatining birligi" uchun arab va fors so'zlariga qarshi chiquv zararli" deb baqirgaini yozadi Bu turdagi qarshiliklar endi vaziyatni o'zgartirmas edi. Til, yozuv va imlo ustiga qurilgan o'ziga xos mahalliy sivilizatsiyani "shaklan milliy, mohiyatan sotsialistik" madaniyat qilib o'zgartirish harakatini to'xtatadigan kuch yo'q edi. Elbekning yozishicha, o'sha yillari ziyolilarning bir guruhi "Chig'atoy gurungi" tashkilotining tuzib chiqqan imlosi asosida ish yuritgan bo'lsalar, boshqa qismi an'anaviy ("usulsiz") imloda yozishda davom etdilar, faqat "Ichki Rusiyada (Volga-Idil mintaqasi turkiy xalqlarida – J.E. ) bo'lg'on imlo o'zgarishin ko'rgach, ularning qaysilari sekin-sekin chig'atoy imlosining tevaragiga yig'ildilar ham shul imloda yozadirgan bo'ldilar" 3 . Elbek 1921 yilgi alifbo va imlo islohoti orqali mamlakat va millatning asrlar bo'yi o'z yechimini topmagan muammolarini hal qilish amalga oshirilganini yozadi: "Elimizda shu kungacha "yozuv yo'llari" (imlo qoidalari – J.E. ) yo'qligidan yozuvlarimiz bir turli yozilmasdan, har kimning yozg'ichi istagan yoqqa burilib, istagan yo'l bilan ketkan va shul yo'l orqasida bir necha turli yo'lsiz yozuvlar yuzaga chiqib qolg'on edi. Bu yo'lsiz yozuvlarni bir to'g'ri yo'lga solib, bir negizdir yo'sin ostig'a olmoq kerakmidi. Buni eng oldin qayg'urgan va tushungan "Chig'atoy gurungi" muchalari bo'ldilar… Tabiiy, buning bilan bizning yozuvimiz anchagina yo'lga solindi. El bolalari anchagina bundan foydalandilar… 21-yil boshinda bo'lg'on til-imlo qurultoyi so'ngida imlomizga yana yangiliklar qo'shuldi" 4 . Elbek, aftidan, o'sha yillari Fitratning yonida turgan va "Gurung"ning nazariyotchi faollaridan biri bo'lgan ko'rinadi. U 1921-yilgi til va imlo konferensiyasidan ko'p o'tmay "Yozuv yo'llari" degan maxsus kitob yozadi. Bu kitob tariximizda yaratilgan birinchi orfografiya qoidalari majmui bo'lib, uning o'ziga xos taraflari haqida to'xtalib o'tish o'rinlidir. 3 Elbek. Imlo masalasi // Tanlangan asarlar. –Toshkent, 1999,253-b. 4 Elbek. Yozuv yo'llari // Tanlangan asarlar. –Toshkent: Sharq, 1999, 274-b.

"Qurultoyning to'qtamiga moslab" yozilgan ushbu kitobda o'zbek tilidagi 23 undosh tovush ("tovish"), 9 ta unli tovush ("tovush cho'zg'ichi")ga ta'rif beriladi va ularning isloh etilgan harfiy ("tovishliq") ifodasi xususida mulohazalar yuritiladi Elbek unlilar masalasida fikr yuritganda uning singarmonizmni farqlagani ("qalin va ingichka cho'zg'ilar") hamda bu qonuniyatning "Gurung" tarafidan yangi imloning fonetik tamoyili sifatida qabul qilingani ma’lum. Shuningdek, "Yozuv yo'llari"da morfologik va etimologik tamoyillar xususida ham so'z yuritiladi 3 . Demak, "Chig'atoy gurungi"ning ishlab chiqqan imlo qoidalari fonetik, morfologik va etimologik tamoyillarga tayangan edi, deb xulosa chiqarish mumkin. Ushbu qurultoyda, X. Jamolxonovning ma'lumotlariga ko'ra, o'zbek yozuvini lotin grafikasiga ko'chirish haqida birinchi marta taklif kiritilgan hamda bu tashabbusning muallifi ham Botu bo'lgan 4 . Botu bu taklifni "Gurung" nomidan bildirganmi yoki bu uning shaxsiy tashabbusimi, bunisi noma'lum, ammo lotin yozuviga o'tish haqidagi qaror qabul qilinganida u sovet O'zbekistonining Maorif vaziri o'rinbosari edi hamda bu lavozimda lotinlashtirish jarayonlariga ancha- muncha kuch sarflagan, deb taxmin qilsa bo'ladi. Shunday qilib, 1921-yilgi til-imlo qurultoyi qarorlari arab yozuvini isloh qilish va o'zbek tiliga moslash yo'lida qo'yilgan birinchi qadam va o'z davrining ma'rifiy frontida inqilobiy hodisa edi. Bu bilan, bir tarafdan, keng ommaga xat- savod o'rgatishga qulay yozuv hamda imlo yaratildi, boshqa tarafdan, ilohiy va o'zgartirish mumkin emas deb hisoblangan arab yozuvini milliy tillarga moslash tajribasi vujudga keldi.  Ammo konferensiyaning qarorlarini barcha ham xushnudlik bilan kutib olmadi, masalan, Turkiston ASSR tarkibidagi Farg'ona va Samarqand viloyatlarida yangi imloni amalda qo'llashdan bosh tortish hollari ro'y berdi 5 . 3 Qarang: Elbek. Yozuv yo'llari // Tanlangan asarlar. –Toshkent: Sharq, 1999, 274-283-bb. Ba'zi bir grammatik tushuncha va atamalar ham birinchi marta ushbu muallif tomonidan qo'llanganini eslatib o'tamiz. Masalan, 4 Djamalxanov X. Osnovi uzbekskoy grafiki. – Tashkent: Fan, 1991, s.21.  Xuddi o'sha yillari qozoq ziyolisi Ahmad Boytursunov (Axmet Baytursinov) arab yozuvining qozoq tiliga moslashtirilgan variantini tazzorlagan edi va u bunda I Umumo'zbek qurultoyining qarorlaridan ilhomlangan bo'lsa ne ajab. 5 Bu haqda qarang: Fazilov E.I. Razvitiye alfavita i orfografii za 60 let // Opit sovershenstvovaniya alfavitov i orfografiy narodov SSSR. –M., 1982, s.75.

1921-yilgi konferensiyadan ko'p o'tmay, ijrodan bosh tortgan mintaqalar vakillari ishtirokda yana bir shunday qurultoy - 1922-yilgi til va imlo qurultoyi chaqiriladi hamda bu anjumanda alfavit, imlo va orfografiya masalalari qayta muhokama qilinadi. Ammo bu konferensiyada ham barchani qanoatlantiradigan qaror qabul qilinmadi va masalani o'zbeklar yashaydigan birgina sub'ekt (Turkiston ASSR) miqyosida emas, balki butun Buxoro Xalq Jumhuriyati (BXJ), Xorazm Xalq Jumhuriyati (XXJ) vakillari ishtirok etadigan O'rta Osiyo o'zbeklari anjumanida hal etishga kelishildi. Shu sababli 1923 yilda Buxoro Xalq Jumhuriyati poytaxti Buxoroda BXJ, XXJ va Turkiston ASSR vakillari ishtirok etgan O'rta Osiyo o'zbeklarining I qurultoyi chaqiriladi hamda uzoq tortishuvlardan so'ng quyidagi 25 harfdan iborat yangi o'zbek alifbosi tasdiqlanadi: ﻒ ﻍ ﺶ ﺱ ژ ز ر �ﺩﺥ ﭺ ﺝ ﭞ ﭗ ﺐ ڬﻯ ﻫ ﻭ ن ﻢ ﻞ ﻚ گ ﮎ ﻕ . Alfavitdan ﺫﺺ ﺾ ط ظ ﻉ ﺚ ﺡ harflari chiqarib tashlandi. Ko'rinadiki, 1923 yilgi til-imlo qurultoyi yakunlari mohiyat e'tibori bilan "Chig'atoy gurungi" taklif qilgan o'zgarishlardan farq qiluvchi prinsipial yangilik keltirmadi, aksincha, "gurung"chilarning azaliy orzusi – o'zbek tiliga xos bo'lmagan tovushlarni ifodalaydigan va arabcha, forscha so'zlarda uchraydigan harflar chiqarib tashlash amalga oshdi. Endi imlodagi fonetik tamoyilning ahamiyati ortishi tabiiy edi. 1923-yilning o'zida yangi imlo qoidalari qabul qilindi. Bu konferensiyaning ahamiyati haqida sovet davrida chiqqan adabiyotlarda "u Turkistonda madaniy inqilobni amalga oshirishda katta ahamiyatga ega bo'ldi" deb baho beriladi 1 . Bu islohot natijalari bolsheviklar amalga oshirgan "madaniy inqilob"ning quroli bolishi o'z yo'liga, ammo u o'zbek xalqi tarixida o'sha davrda O'rta Osiyo va Afg'onistonda yashayotgan ushbu millat vakillari uchun birinchi marta muvofiqlashtirilgan alifbo va imloning yaratilishi voqeasi bo'lib qoladi. 1 Ю д а х и н К . Узбекский язык // Литературная энциклопедия: В 11 т. -[М.], 1929-1939. Т. 11. - М.: Худож. лит., 1939 , С . 495-497.

Yangi alfavit hamda imlo qoidalari Turkiston Respublikasi Maorif komissariati tarafidan 1923-yil 18-oktabrdagi maxsus buyruq bilan tasdiqlandi 2 va 1929-yilgacha amalda bo'ldi. Qurultoyning umumo'zbek miqyosida o'tkazilganligini hamda uning qarorlari 1924-yilgacha hukm surgan Buxoro va Xiva jumhuriyatlarida isloh qilingan alfavit va yangi imlo qoidalarini joriy etish xususida xuddi shunday hukumat qarorlari qabul qilingan edi. 20-yillardagi til, yozuv va imlo islohotlarida bevosita qatnashgan va bu mavzu bilan yaxshi tanish rus tadqiqotchisi K.K. Yudaxinning ( Ю д а х и н К . К ) guvohlik berishicha, ayni shu qurultoyda lotin alfavitiga o'tish xususida uzil-kesil qaror qabul qilingan ekan 3 . Bu fikrga katta shubha bilan qarash kerak, chunki 1923-yilda sobiq Ittifoqda lotinlashtirish g'oyasi endi tug'ilayotgan edi, O'zbekistonda bu g'oya hali ommalashmagan edi. Shu kabi, yozuvni almashtirishga unchalik yaxshi munosabatda bo'lmagan "Chig'atoy gurungi" rahbari A.Fitratning sadoqatli shogirdi bo'lgan 4 Botuning qurultoyda bu taklif bilan chiqishiga ishonish qiyin. Ushbu masala qo'shimcha tadqiqot talab qiladi. Shunday qilib, 20-yillar boshida amalga oshirilgan alfavit va imlo islohotlari asrlar davomida arab imlosiga asosan arab yozuvini qo'llab kelgan o'zbek xalqi uchun biroz tartib hamda normaga solingan yozuv, orfografiya va punktuatsiga ega bo'lishiga imkon tug'dirdi. Bu albatta, amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega edi. Soddalashtirilgan, tilga moslangan yozuv va imloning mavjudligi milliy maorif va milliy madaniyatni jadal rivojlantirishga sharoit yaratar edi. Harqalay, 1924-29 yillarda bu yozuv bilan millionlab odamlarning savodli bo'lgani hamda aholi o'rtasida savodxonlik darajasining keskin oshgani ma'lum. Ammo tarix tartibga hamda muayyan normalarga solingan bu yozuvga juda kam vaqt ajratgan ekan. U bor-yo'g'i 6 yil hukm surdi va 1929-yilda tarix mulkiga aylandi. 2 Prikaz Narkomprosa Turkestanskoy Respubliki ot 18 oktabrya 1923 g . za No 48. 3 Ю д а х и н К . Узбекский язык, С . 495-497. 4 Bu xususda prof . N . Karimov quyidagicha yozadi : " Botu shu davrda (1919-1921- yillarda – J . E .) Fitrat ta ' sirida bo ' lib , ustozi muharrirlik qilgan " Tong " jurnalining nashr etilishiga kotib sifatida hissa qo ' shdi " ( Karimov N . Shoirning fojiali taqdiri // Botu . Tanlangan asarlar . – Toshkent , 2004, 5- b . Fitratning lotin alfaviti o ' tishga munosabati xususida keyingi qismda so ' z boradi .

XULOSA O’zbekistonda 20-asrda amalga oshirilgan yozuv va imlo islohotlari tufayli xalqimiz 3 bora yozuv almashtirishga majbur bo’ldi. Sho’rolar davrida arab yozuvidan lotin yozuviga, so’ngra kiril yozuviga o’tish sof siyosiy sabablarga ko’ra amalga oshirildi hamda madaniyat va umuman mahalliy sivilizatsiyaning eng qiymatli yutuqlari bitilgan yozuvlar xalqning istak va xohishlariga zid ravishda goh “sotsializm qurilishini tezlashtirish”, goh “kommunizm qurilishi talablariga ko’ra” almashtirilaverdi. Eng yomoni har gal yozuv almashganida eski yozuv(lar) qonundan tashqari deb e’lon qilindi va bu yozuvdan foydalanish jiddiy cheklanib qo’yildi. Mustaqillik yillarida joriy etilgan yangi o’zbek alifbosi mamlakat va xalqning globalizatsiya jarayonlari avj olgan davrdagi ehtiyojlarini qondirish maqsadida qabul qilindi. Qonunning preambulasida haqli ta’kidlanganidek, mazkur qonun, “keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarni inobatga olgan holda respublikaning har taraflama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratish” uchun qabul qilindi va u bu maqsadga xizmat qilmoqda. Muhimi, qonunning ikkinchi bandida qayd etilganidek, “ Lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosini joriy etish bilan birga O’zbekiston xalqining milliy iftixori bo’lmish bebaho ma’naviy meros bitilgan arab alifbosini va kirillitsani o’rganish ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi”, ya’ni, yangi o’zbek yozuviga o’tish bilan an’anaviy yoki eski yozuvlar qonundan tashqari deb e’lon qilinmagan, balki, aksincha, bu yozuvlarni o’qish-o’rganish va foydalanishni garantiyalash ko’zda tutilgan. Bu qoida ushbu qonunnig jiddiy yutug’idir.

Xullas, yozuv va imlo islohotlari qandaydir mafkura yoki siyosiy kuchlarning maqsadlariga emas, xalq va jamiyat manfaatlariga xizmat qilishi lozim, o’shandagina bunday islohotlarni ma’qullash va ijobiy baholash mumkin.

Fo yd alan ilgan ad ab iyo tlar 1 . Y . A b d u l l a y e v “ S o v g ’ a ” k i t o b i 2 . M a r d o n q u l B o l t a y e v “ L o ti n y o z u v i g a a s o s l a n g a n o ’ z b e k a l i fb o s i v a i m l o s i ” T o s h k e n t 2 0 0 3 y . 3 . B . M e n g l i y e v “ H o z i r g i o ’ z b e k a d a b i y ti l i ” Q a r s h i 2 0 0 4 y . 4 . R . J o ’ r a q u l o v “ I s ti q l o l a l i fb o s i ” 5 . S h . R a h m a t u l l a y e v . O ’ z b e k ti l i n i n g y a n g i a l i fb o s i 6 . I n t e r n e t m a ’ l u m o t l a r i w w w . z i y o n e t . u z 7 . w w w . p e d a g o g . u z

Похожие

Alfavit va imlo tushunchalari haqida

Qadimgi yuqori nemis tili davrining yozma yodgorliklari

O’rta yuqori nemis tili davrining fonetik xususiyatlari

Abu hayyon o`z davrining yetuk olimi

Lotin yozuviga o'tish - masalaning tarixi, sabablari, oqibatlari