Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Lisoniy birlik sifatida leksemalarga xos bog‘lashuv imkoniyati
Lisoniy birlik sifatida leksemalarga xos bog‘lashuv imkoniyati
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
243.5 KB
Скачать
Похожие
Frazemalarning mazmun jihati
Lisoniy birlik belgilari. Lisoniy birliklarda umumiylik va xususiylik, invariant va variant
Til sistema sifatida. Lisoniy birliklarda sathlar
Leksikologiya. Lug‘aviy sath. Leksema va so‘z munosabati
Til birliklarining o‘zaro munosabati. Sintagmatik, paradigmatik va ierarxik munosabatlar
![O‘timsiz fe'l leksemalarning bir qismida to‘ldiruvchini boshqarish xususiyati yo‘q , boshqa bir qismi esa vositali to‘ldiruvchini boshqaradi : baqir- - kim kimga , o‘qray- - kim kimga , ko‘n- - kim nimaga , qon- - kim nimaga kabi . Vositasiz to‘ldiruvchini boshqarish o‘timli fe'l leksemalarga xos : imoratni qur- , qo‘lini yuv- , gapni uq- , sholi [ ni ] ek- , suv [ ni ] sep- kabi . Orttirma shakli yasovchisi qo‘shilgan o‘timsiz fe'l leksemada vositasiz to‘ldiruvchini boshqarish xususiyati paydo bo‘ladi : mashinani to‘xtat- , suhbatdoshini zeriktir- kabi . Orttirma shakli yasovchisi deyarli barcha o‘timsiz fe'l leksemalarga qo‘shiladi ; shunday shakl yasalishi tufayli vositasiz to‘ldiruvchini boshqarish fe'llarga xos umumiy xususiyat darajasiga ko‘tariladi . U muman , orttirma shakli yasalishi o‘z o‘rnida yetarli bayon qilindi . Bu yerda orttirma yasovchisining fe'l leksema valentligiga ta'siri ta'kidlanadi . O‘timsiz fe'l leksemalarda orttirma shakli yasalishi tufayli to‘g‘ridan to‘g‘ri vositasiz to‘ldiruvchi (obyekt) ortmaydi, balki bajartiruvchi ega ortadi va uning ta'siri bilan bajaruvchi ega vositasiz to‘ldiruvchiga aylanadi : shosh- - kim shoshir- - kim kimni Orttirma shakli o‘timli fe'l leksemadan yasalganida esa bajartiruvchi ega ortadi va uning ta'siri bilan bajaruvchi ega odatda vositali to‘ldiruvchiga aylanadi, vositasiz to‘ldiruvchi esa o‘zicha saqlanadi : kiy- - kim nimani kiydir - - kim kimga nimani Xullas , orttirma shakli yasalishi bilan fe'l leksemada bajartiruvchi ega bilan bog‘lashuv , mavjud bajaruvchi ega o‘rniga to‘ldiruvchi bilan bog‘lashuv paydo bo‘ladi , demak , fe'l leksemaning bog‘lashuv xususiyatida jiddiy o‘zgarish yuz beradi .](/data/documents/3d5b721e-6793-47de-b213-3b28c7032b28/page-9.png)
![6) kim kimlarni , nimalarni (1): to‘pla- ; 7) kim , nima nimani (9): och- , g‘aji- , qiyrat- , chuqula- kabi ; 8) kim , nima kimni , nimani (2): chert- , tala- ; 9) kim kimni , nima nimani (2): tug‘- , em- ; 10) kim kimni , nimani ; nima kimni , nimani (1): tep- ; 11) kim kimni , nima nimani (2): shim- , qis- ; 12) kim nimani , nima kimni (1): ez- ; 13) kim nimani , nima kimni , kim kimni (1): tishla- ; 14) kim , nima kimni (1): allala- ; 15) kim nimani , nima nimaga (1) tati- I, tati- II ; 16) nima kimni (2): chaq- I, qop- . 4. Shu lug‘atga kiritilgan 103 o‘timli fe'l leksemada ham vositasiz to‘ldiruvchini , ham vositali to‘ldiruvchini boshqarish xususiyati mavjud . Buning ko‘rinishlari quyidagicha : 1) kim kimni kimga (4) birkit- , nikohla- kabi ; 2) kim kimni nimaga ( nima qilishga ) (3): unda- , yolla- , gijgijla- ; 3) kim kimni nimadan (2): shifola- kabi ; 4) kim kimni nima bilan (4): qutla- , ta'minla- , tabrikla- , mukofotla- ; 5) kim kimni nima deb (1): yan- ; 6) kim kimni qayer [ i ] ga (3): yubor- , o‘tkaz- , mushtla- ; 7) kim kimni kimdan , nimadan (1): zararsizlantir- ; 8) kim kimni kimga , nimani nimaga (1): tenglashtir- ; 9) kim nimani kimga (18): yoz- , ber- , sot- , ayt- , ata- kabi ; 10) kim nimani kimlarga (1): ulash- ; 11) kim nimani kimga , qayerga (1): yo‘lla- ; 12) kim nimani kimdan (8): bil- , kut- , ol- , eshit- , so‘ra- kabi ; 13) kim nimani kim bilan (4): alish- , almashla- kabi ; 14) kim nimani nimaga (13): qo‘sh- , quy- , ishqa- , ula- , mosla- kabi ;](/data/documents/3d5b721e-6793-47de-b213-3b28c7032b28/page-14.png)
![15) kim nimani nimaga , qayerga (10): il- , suq- , qo‘y- , taqa- , chapla- , surka- kabi ; 16) kim nimani nimadan (3): qo‘ri- , farqla- kabi ; 17) kim nimani nima bilan (8): yop- , tik- , til- , o‘lcha- , bo‘l- kabi ; 18) kim nimani nimada ( nima bilan ) (1): yanch- ; 19) kim nimani qayer [ i ] ga , qay tomonga (14): taq- , bur- , sol- , sur- , tiq- , elt- , tira- , tashla- , tang‘i- kabi ; 20) kim nimani qayerdan (1): sug‘ur- ; 21) kim nimani qayerdan qayerga (1): tashi- ; 22) kim nimani kimga , nimaga (2): qistir- , ber- ; 23) kim nimani kimga , nimani nimaga (1): yukla- ; 24) kim nimani nima qilishni ( nima qilish to‘g‘risida ) (1): o‘yla- ; 25) kim nimani ( nima to‘g‘risida ) kimga (1): so‘zla- ; 26) kim nimani nima deb (1): yo‘y- ; 27) kim nima bilan qayerni (1): to‘s- ; 28) kim nimani nimaga nima bilan (1): bog‘la- ; 29) kim kimni , nimani kimdan (1): so‘roqla- ; 30) kim kimni , nimani nimadan (1): davola- ; 31) kim kimni , nimani kimga (1): yomonla- ; 32) kim kimni , nimani kimdan (1): qizg‘an- ; 33) kim kimni yoki o‘zini nimadan (1): tiy- ; 34) kim nimani , kimni nima bilan (2): chop- II ( zarb bilan kes- ), azob- la- ; 35) kim kimni kim bilan , nimani nima bilan (4): chog‘ishtir- , solishtir- , qiyosla- , taqqosla- ; 36) kim nimani , kimni kimga qarshi (1): olkishla- va boshqalar . LISONIY BIRLIK SIFATIDA LEKSEMALARGA XOS BOG‘LASHUV](/data/documents/3d5b721e-6793-47de-b213-3b28c7032b28/page-15.png)
![VI. Т o‘rt misolda tushum kelishigining belgisiz shaklidagi vositasiz to‘ldiruvchili birikmashakl ega bo‘lib kelgan va quyidagicha ifodalangan : 1) fe'lning otdosh shaklida , birlikda ishlatilgan (2): S o a t o l i sh o‘zi- ning ham , onasining ham esiga aslo kelmagan edi ( Oybek ). .. b i n a f sh a e k i sh xayoliga ham kelmagan ( Hamid G‘ulom ). 2) fe'lning - vchi affiksi bilan yasalgan shaklida kelgan . Bu affiks asli sifatdosh yasovchisi deyiladi , bu yerda shunday leksemashakl otlashib , ko‘plik affiksini olib kelgan (2): Y o‘ l t o‘ s u v ch i l a r quvonib baqirishdi .. ( Oybek ). E s l a t m a . Kuzatilgan badiiy matnda eganing hollovchili birikmashakl bilan ifodalanishiga misol uchramadi . Eganing murakkab birikmashakl bilan ifodalanishi 5 - § . Bunday birikmashakllar murakkab deb tarkibida ikkitadan ortiq leksema qatnashuviga ko‘ra nomlandi . Asli bularning ko‘p qismi ikki a'zoli bo‘lib , bir a'zosi yoki har ikki a'zosi birikmashakl bilan ifodalanadi . Murakkab birikmashakl tarkibidagi a'zolarning o‘zaro bog‘lanish tartibi turli qavslar yordamida ko‘rsatildi . Bularning ko‘rinishlari quyidagicha : I. Ega qaratuvchili birikmashakl bilan ifodalanadi : 1. Qaratuvchi leksemashakl bilan , qaralmish birikma bilan ifodalanadi : 1) Qaralmish sifatlovchili birikma bilan ifodalanadi : a ) [ qaratuvchi ] X [( sifatlovchi X sifatlanmish ) qaralmish ]: D i l d o r- n i n g q o‘ n g‘ i r o q d a y o v o z i uni xushyor torttirdi ( Hamid G‘ulom ). Kunlardan bir kun N a f i s a n i n g t o‘ y d a r a g i yoyildi ( Hamid G‘ulom ). Birgina A h m a d j o n n i n g 10 - b r i g a d a s i besh yuz tonna qo‘shimcha paxta berish majburiyatini olgan ( Hamid G‘ulom ).](/data/documents/3d5b721e-6793-47de-b213-3b28c7032b28/page-23.png)
![b ) < qaratuvchi > X <{[( sifatlovchi ) X ( sifatlovchi )] X [ sifatlanmish ]} qaralmish >: U n i n g s e r d a r a x t k e n g h o v l i s i nim qorongi ( O‘tkir Hoshimov ). d ) « qaratuvchi » X «<{[( tarz hollovchisi ) X ( tarz hollovchisi )] X [ hollanmish ]} + gan sifatlovchi > X <[( sifatlovchi X sifatlanmish ) + i qa- ralmish ]>» : D i l d o r n i n g sh a x t b i l a n ch e r t i b - ch e r t i b a y t g a n a n i q - r a v sh a n so‘zlari boshqa savolga o‘rin qoldirmadi ( Hamid G‘ulom ). 2. Qaratuvchi birikmashakl bilan , qaralmish leksema bilan ifodalanadi : 1) Qaratuvchi sifatlovchili birikmashakl bilan ifodalanadi : [( sifatlovchi X sifamlanmish ) qaratuvchi ] X [ qaralmish ]: a ) Sifatlovchi vazifasida sifat leksema , sifat tur olmosh keladi : Men burolmagan tutqichni aylantirishga y o sh b o l a n i n g k u ch i yetarmidi ! ( O‘tkir Hoshimov ). H a r q a n d a y i sh n i n g h a m o x i r i qiyin bo‘ladi ( O‘tkir Hoshimov ). b ) Sifatlovchi vazifasida ot leksema keladi : Q o‘ q o n a r a v a n i n g d u k u r i qursin ! ( Oybek ). K u y o v t o m o n a y o l l a r i esa uyning to‘rida .. g‘uj turishdi ( Oybek ). 2) Qaratuvchi izohlovchili birikmashakl bilan ifodalanadi : [( izohlanmish X izohlovchi ) qaratuvchi ] X [ qaralmish ]: R a' n o k e l i n o y i m n i n g e sh i g i orqasidan tambalangan ekan ( O‘tkir Hoshimov ). 3. Quyidagi misolda qaratuvchi ham , qaralmish ham sifatlovchili birikma bilan ifodalangan ; qaralmish bo‘lib kelgan birikma o‘z ichida sifatlovchili birikma bilan ifodalangan : {( sifatlovchi X sifatlanmish ) qaratuvchi } X {[ sifatlovchi ] X [( sifatlovchi X sifatlanmish )] qaralmish }: .. B u m a h a l- l a n i n g sh u m t a k a e r k a k b o l a l a r i " kelin chimchilash " degan eski odatga juda rioya qilishar ekan ( Oybek ). II. Ega sifatlovchili birikmashakl bilan ifodalanadi : 1. Sifatlovchi sifatdoshdan boshqa leksemashakl bilan ifodalanadi :](/data/documents/3d5b721e-6793-47de-b213-3b28c7032b28/page-24.png)
![1) Sifatlovchi leksemashakl bilan , sifatlanmish birikma bilan ifodalanadi : [ sifatlovchi ] X [( sifatlovchi X sifatlanmish ) sifatlanmish ]: Kuch sinovda h a r i k k i t o m o n astoydil kurashdi ( Oybek ). Y a n a b i r y a q i n t o m o n i - qo‘shni ( Hamid G‘ulom ). O‘yindan keyin k e ch a g i s o- q o l l i k a m p i r kelinni " salom " ga olib chiqdi ( Oybek ). Mening zimmamga K o‘ t a r m a d a g i b r i g a d a tushgan ( O‘tkir Hoshimov ). B a ' z i sh i l q i m b o y v a ch ch a l a r qo‘llaridagi shaldiroq qog‘oz aqchalarni havoda silkitadilar ( Oybek ). .. Buqabuloq atroflarida b u n a q a a n t i q a q i sh l o q l a r ko‘p ( Hamid G‘ulom ). Shu qiy-chuv ichida Mirzakarimboy bilan xotini o‘rtasida b i r o z a ch ch i q - t i z i q g a p o‘tdi ( Oybek ). Mana bu misolda sifatlanmish o‘z navbatida sifatlovchi leksemashakl va sifatlanmish birikmadan tuzilgan : { sifatlovchi } X {[ sifatlovchi ] X [( sifatlovchi X sifatlanmish ) sifatlanmish ]}: B u Т o sh k e n t l i k j u r n a- l i s t y i g i t .. Avazlarning ishini Mansurovdan eshitib qiziqib qolgan edi ( Pirimqul Qodirov ). 2) Sifatlovchi birikmashakl bilan , sifatlanmish leksema bilan ifodalanadi : [( sifatlovchi X sifatlanmish ) sifatlovchi ] X [ sifatlanmish ]: .. Nurini b i r t o‘ d a x o t i n l a r palak ostida kattagina xonaga kiritdilar ( Oybek ). Qiz tomondan g u p ch a k d e k y u m – y u m a l o q xotin belini belbog‘ bilan mahkam bog‘lab o‘rtaga tushdi ( Oybek ). Mana bu misolda sifatlovchi kesimlik leksemasi boshqargan to‘ldiruvchili birikma bilan ifodalangan : [ vositali to‘ldiruvchi X to‘ldirilmish ) sifatlovchi ] X [ sifatlanmish ]: Ya xshi boqilgan suruvlarda o‘ z i g a x o s b i r i n t i- z o m bo‘ladi ( Pirimqul Qodirov ). 3) Mana bu misolda sifatlovchi to‘ldiruvchili birikmashakl bilan , sifatlanmish sifatlovchili birikma bilan ifodalangan : [( vositali to‘ldiruvchi X to‘ldirilmish ) sifatlovchi ] X [( sifatlovchi X sifatlanmish ) sifatlanmish ]: D o n g g a o‘ ch b o y v a ch ch a k u y o v l a r nikohga odatda qo‘sh karnay , qo‘sh surnay bilan kelashardi ( Oybek ).](/data/documents/3d5b721e-6793-47de-b213-3b28c7032b28/page-25.png)
![2. Sifatlovchi sifatdosh shaklidagi fe'l leksema bilan ifodalanadi : 1) Sifatlovchi leksemashakl bilan , sifatlanmish birikma bilan ifodalanadi : [ fe'l leksema + gan sifatlovchi ] X [( sifatlovchi X sifatlanmish ) sifatlanmish ]: B o‘ l i b o‘ t g a n b i r v o q e a uni gangitib qo‘ydi ( Hamid G‘ulom ). 2) Sifatlovchi birikmashakl bilan , sifatlanmish leksema bilan ifodalanadi : a ) <{[( qaratuvchi X qaralmish ) + dan natija hollovchisi ] X [ hollanmish ]} +gan sifatlovchi > X < sifatlanmish >: U n i n g z a r b a l a r i d a n k a r a x t b o‘ l g a n Т u r d i oxiri tik qoyadan pastga yumalab ketdi ( Pirimqul Qodirov ). b ) <{[( qaratuvchi X qaralmish ) payt hollovchisi ] X [( qaratuvchi X qa- ralmish ) + da o‘rin hollovchisi ] X [ hollanmish ]} + gan sifatlovchi > X < sifatlanmish >: Q i sh b o‘ y i q o r o s t i d a u x l a b yo t g a n y e r ko‘klamning iliq-issiq oftobi bilan uyg‘anadi-yu , .. ( O‘tkir Hoshimov ). d ) <{[( qaratuvchi X qaralmish ) payt hollovchisi ] X [ tarz hollovchisi ] X [ hollanmish ]} + gan sifatlovchi > X < sifatlanmish >: K u n b o‘ y i e r i n ch o q k e z i b y u r g a n b u l u t l a r oftob botgandan keyin qahrli tus oldi ( O‘tkir Hoshimov ). e ) <{[( sifatlovchi X sifatlanmish ) + da payt hollovchisi ] X [ hollanmish ]} + gan sifatlovchi > X < sifatlanmish >: Yo ki s o‘ n g g i k u n l a r- d a q i l g a n i sh l a r i .. zo‘r ishlar bo‘lganmikan ? ( Pirimqul Qodirov ). f ) {[( vositasiz to‘ldiruvchi ) X ( o‘rin hollovchisi ) to‘ldirilmish hollanmish ] + gan sifatlovchi } X { sifatlanmish }: Q o‘ y l a r i n i b a l a n d- g a y o y i b ch i q q a n X o l b e k .. serkasini ertalab Kiyiktoshda ko‘rdi ( Pirimqul Qodirov ). g ) <{[( vositasiz to‘ldiruvchi X to‘ldirilmish ) + b maqsad hollovchisi ] X [ tarz hollovchisi ] X [ hollanmish ]} + yotgan sifatlovchi > X < sifatlan-mish >:](/data/documents/3d5b721e-6793-47de-b213-3b28c7032b28/page-26.png)
![U l a r n i a j r a t m o q ch i b o‘ l i b sh o sh i b k e l a y o t- g a n A v a z Т urdiga yaqinlashdi ( Pirimqul Qodirov ). h ) {[( vositasiz to‘ldiruvchi X to‘ldirilmish ) + bilan payt hollovchisi ] X [ vositali to‘ldiruvchi ] X [ hollanmish to‘ldirilmish ] + gan sifatlovchi } X { sifatlanmish }: A z i z n i k o‘ r i sh i b i l a n N a f i s a d a y u z b e r- g a n o‘ z g a r i sh daf'atan sezilib qoldi ( Hamid G‘ulom ). i ) «<{[( sifatlovchi X sifatlanmish ) + ga o‘rin hollovchisi ] X [ hollanmish ] + sh + ga vositali to‘ldiruvchi } X { to‘ldirilmish }> + gan sifatlov-chi » Х « sifatlanmish » : S o v u q j o y l a r g a q a y t i b k e t i sh g a u l g u r m a g a n q a r g‘ a l a r traktor ustida g‘ujg‘on o‘ynab , .. ( O‘tkir Hoshimov ). j ) [( o‘rin hollovchisi X hollanmish ) + gan sifatlovchi ] X [ sifatlanmish ]: K u y o v n i k i d a n k e l g a n s a r p o l a r kecha xotinlar orasida ochilib , .. ( Oybek ). k ) [( payt hollovchisi X hollanmish ) + digan sifatlovchi ] X [ sifatlanmish ]: Т u sh d a n k e y i n y o g‘ a d i g a n o d a t i bor ( Pirimqul Qodirov ). l ) <{[( o‘rin hollovchisi ) X ( vositasiz to‘ldiruvchi )] X [ hollanmish to‘l- dirilmish ]} + gan sifatlovchi > X < sifatlanmish >: Y u q o r i d a n b u n i k o‘ r i b t u r g a n H u l k a r Avazga qarab kuldi ( Pirimqul Qodirov ). m ) «<{ payt hollovchisi } X {[ qaratuvchi ] X [( sifatlovchi X sifatlanmish ] + i + ni qaralmish to‘ldirilmish } X { hollanmish to‘ldirilmish } + dan vositali to‘ldiruvchi > X < to‘ldirilmish > + gan sifatlovchi » Х « ( sifatlovchi X sifatlanmish ) sifatlanmish » : Hatto e r t a - k e ch t a n ch a n i n g b i r t o m o n i n i b a n d e t i sh d a n o‘ z g a i sh g a y a r a m a y d i- g a n z a b u n k a m p i r l a r ham .. ( Oybek ). 1) Sifatlovchi ham , sifatlanmish ham birikma bilan ifodalanadi : a ) <{[( qaratuvchi X qaralmish ) + dan o‘rin hollovchisi ] X [ hollan-mish ]} + gan sifatlovchi > X <{ sifatlovchi } X {[( sifatlovchi ) X ( sifatlan-mish )] ](/data/documents/3d5b721e-6793-47de-b213-3b28c7032b28/page-27.png)
![sifatlanmish } > : E sh i k t a g i d a n o q b o sh l a n g a n q i z- g‘ i sh g‘ i sh t i n y o‘ l k a hovlini qoq ikkiga bo‘lib .. ( Hamid G‘ulom ). b ) <{[( sifatlovchi X sifatlanmish ) + dan o‘rin hollovchisi ] X [ hollanmish ]} + yotgan sifatlovchi > X <( sifatlovchi X sifatlanmish ) sifatlanmish >: Q a r sh i d a g i k a m d a n o sh i b k e l a y o t g a n i k k i k i sh i ko‘rindi ( Pirimqul Qodirov ). III. Ega izohlovchili birikmashakl bilan ifodalanadi . Kuzatilgan matnda quyidagi uch misol uchradi : 1) {[ izohlovchi ] X [( izohlanmish X izohlovchi ) izohlanmish ]}: Avazning armiyadan qaytishiga o n a s i N i g o r o p a .. kelin tayyorlab qo‘ygan ( Hamid G‘ulom ). O n a s i N i g o r o p a .. boshqa turmush qilmadi ( Hamid G‘ulom ). 2) {[( qaratuvchi X qaralmish ) izohlovchi ] X [( izohlanmish X izohlovchi ) izohlanmish ]}: Ammo u n i n g e r i A ' z a m f e r m a ko‘rinmadi ( Hamid G‘ulom ) . IV. Ega to‘ldiruvchili va hollovchili birikmashakl bilan ifodalanadi . Bunday birikma fe'lning otdosh shaklida bo‘ladi . Kuzatilgan matnda quyidagi ikki misol uchradi : 1) [( vositasiz to‘ldiruvchi ) X ( hollovchi ) X ( to‘ldirilmish hollanmish )] + sh : M o t o r n i q a y t a d a n o‘ t o l d i r i sh oson bo‘lsa ekan ( O‘tkir Hoshimov ). 2) {[( sifatlovchi X sifatlanmish ) + ni vositasiz to‘ldiruvchi ] X [ o‘rin hollovchisi ] X [ tarz hollovchisi ] X [ to‘ldirilmish hollanmish ]} + sh : B u n a- f i s l i k n i t o g‘ d a y o l g‘ i z t a sh l a b k e t i sh Avazga juda og‘ir tuyildi ( Pirimqul Qodirov ). Xullas , ega nutqda leksemashakl bilan ham , sodda birikmashakl bilan ham , murakkab birikmashakl bilan ham ifodalanadi . Leksemashakl ham , birikmalar tarkibida qatnashadigan tobe a'zolar ham asosan doim birikmaning bo‘lagi vazifasida keladigan qaratuvchi , sifatlovchi bilan , ba'zan izohlovchi , ta'kidlovchi ,](/data/documents/3d5b721e-6793-47de-b213-3b28c7032b28/page-28.png)
