Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Til birliklarining o‘zaro munosabati. Sintagmatik, paradigmatik va ierarxik munosabatlar
Til birliklarining o‘zaro munosabati. Sintagmatik, paradigmatik va ierarxik munosabatlar
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
49 KB
Скачать
Похожие
Til sistema va struktura sifatida. Til sistemasining Ierarxik tuzilishi. Til sathlari o‘rtasidagi izomorflik
Til sistemasi. Paradigmatika va sintagmatika
Til va nutq munosabati
Til lison va nutq munosabati. lisoniy paradigma va uning asosiy turlari
Sotsiologik tilshunoslik
![Til birliklari orasidagi munosabat, paradigma, paradigmatik qator, sintagmatik aloqa, sintaktik aloqa, ierarxiya, lisoniy ziddiyat, noto‘liq ziddiyat, darajali ziddiyat, teng qiymatli ziddiyat, ziddiyatning kuchli a’zosi, ziddiyatning kuchsiz a'zosi, binar ziddiyat, ternar ziddiyat. Til va nutq birliklari orasidagi muhim farqlardan yana biri til birliklarining tanlanishga imkon beradigan paradigmalar da, nutq birliklarining esa tanlanish asosida birin – ketinlikda birlashadigan hosilalar - sintagmalar da voqe bo‘lishidir. Lisoniy birliklar bir-birini eslatib turish xossasiga ega. Masalan, [ a] fonemasi [ o ] fonemasini, [ u ] fonemasi [ o‘ ] fonemasini, [ i ] fonemasi [ e ] fonemasini eslatadi. Lekin [ a ] fonemasi dabdurustdan [ q ] yoki [ g‘] fonemasini eslatmaydi. Chunki ular ikki tizim – unli va undosh tizimiga kiradi. Bir-birini eslatuvchi birliklar umumiy o‘xshash belgilarga ega bo‘ladi. Masalan, kelishik shakllarining umumiy belgisi “so‘zni so‘zga bog‘lash”, ammo ular farqli belgilarga ham ega bo‘luvi shart, ya’ni qaratqich kelishigi otni otga, tushum kelishigi otni fe’lga bog‘laydi. Yoki unli fonemalar “sof ovozga egalik” umumiy belgisi ostida birlashadi. Ammo ular farqli belgilarga ham ega: [ a ] lablanmaganlik, [ o ] lablanganlik farqlovchi belgilariga ega. Umumiy belgilari asosida birlashgan va bir-birini taqozo etadigan, ammo har bir o‘ziga xos belgilari bilan boshqasiga qarama-qarshi turuvchi lisoniy birliklar tizimi p a r a d i g m a deyiladi. Paradigmani tashkil etuvchi birliklar paradigma a’zolari deb yuritiladi. Paradigmada kamida ikkita a’zo va ular bir lisoniy sathga mansub bo‘lishi shart. Bir paradigma a’zolari orasidagi o‘zaro munosabat paradigmatik munosabat deyiladi.Chunonchi, otlarning egalik affikslari orasidagi](/data/documents/2f34e5ad-bfd3-45e1-bcb1-b8334d954691/page-2.png)
![paradigmatik bog‘lanishni ko‘raylik. Paradigma qatorida olti affiks bo‘lib, ularning har biri “narsa – buyumning shaxsga qarashliligi” ma’nosi ostida birlashadi. Ayni vaqtda ularning har biri o‘zining xususiy ma’nosiga ega, ya’ni ma’lum predmetning birlik yoki ko‘plikdagi shaxs turlaridan aynan biriga qarashlilikni ifodalash bilan bir-biridan farq qiladi va shu jihatdan o‘zaro oppozitiv sanaladi: [- im]-[- imiz] [- ing]- [- ingiz] [- i]-[- lari] Paradigmatik bog‘lanish fonema, morfema, leksema, konstruksiya kabi til birliklarini kishi xotirasida “zanjirsimon” tarzda ushlab turadi. Natijada ulardan birining eslanishi u bilan bog‘langan boshqa birliklarni yodga tushiradi, shu yo‘l bilan til birliklarining xotirada dastlabki kichik sistemalarga uyushuvi ta’minlanadi. Lisoniy birliklar tizimining qaysi lisoniy sathga mansubligiga ko‘ra fonetik, leksik, morfologik, sintagmatik paradigmalar farqlanadi. F.de Sossyurning talqini bo‘yicha sintagmatik aloqa, avvalo, til birliklarining yotiq chiziq bo‘yicha birin- ketin o‘zaro bog‘lanib munosabat hosul etishidir. Sintagmatik aloqa lisonda ham, nutqda ham mavjud bo‘ladi. Chunki sintagmatik aloqaga kirishish qobiliyati, imkoniyati til birliklarida mujassamlangan bo‘ladi. Chunonchi, predmetlikni ifodolovchi leksema son kategoriyasi morfemalari bilan sintagmatik aloqaga kirisha oladi, lekin [ - roq ] morfemasi bilan xuddi shunday aloqaga kirisha olmaydi. Shuningdek, [ kel - ] fe’li nisbat, mayl, zamon kabi kategoriyalarning morfemalari](/data/documents/2f34e5ad-bfd3-45e1-bcb1-b8334d954691/page-3.png)
![butun – bo‘lak, tur – jins aloqalari bilan bog‘langan bo‘ladi. Masalan, morfologik sathda qaratqich kelishigi bir otni ikkinchi ot yoki harakat nomiga bog‘lashga xizmat qiladi, shu bilan u kelishiklar guruhiga kiradi, kelishiklar so‘zlarni bir-biriga bog‘lovchi vositalar sifatida ko‘makchilar bilan birgalikda tobe so‘zni hokim so‘zga bog‘lovchi vositalar guruhiga kiradi. Tobe so‘zni hokim so‘zga bog‘lovchi kelishiklar va ko‘makchilar bog‘lovchi va egalik kategoriyasi bilan birgalikda so‘zlarni bir-biriga bog‘lovchi vositalar sirasiga mansub bo‘ladi. Leksik sathda [o‘simlik], [daraxt], [tol] lug‘aviy birliklari quyidagi ierarxik munosabatda turadi: [tol ] anglatgan ma’no va tushunchasiga ko‘ra [daraxt ] ma’no tarkibiga, [daraxt ] esa [ o‘simlik] ma’nosining tarkibiga kiradi. Biz yuqorida paradigmatik munosabatlar haqida gapirib, paradigma a’zolari o‘zaro ziddiyatda turadi, deb ta’kidlagan edik. Endi lisoniy ziddiyat va uning turlari haqida qisqacha so‘z yuritaylik. A’zolari orasidagi munosabatlarga ko‘ra ziddiyatlar: a) noto‘liq (privativ); b) darajali (gradual); d) teng qiymatli (ekvivolent) kabi turlariga bo‘linadi. Noto‘liq ziddiyat da a’zolardan biri ziddiyat belgisiga ko‘ra ijobiy boshqasi betaraf munosabatda bo‘ladi. Masalan, [qo‘chqor] va [qo‘y] leksemalariga murojaat qilaylik. [ qo‘chqor ] so‘zining ma’no tarkibidagi “erkaklik” belgisi doimiy, o‘zgarmas, [qo‘y ] so‘zi esa urg‘ochi qo‘yni atab keladi. Ammo ba’zan [qo‘y ] so‘zi “urg‘ochilik” ma’nosini yo‘qotib “erkak qo‘yni ham atab kelishi mumkin. Demak [ qo‘chqor] va [ qo‘y] noto‘liq ziddiyatida ziddiyat belgisi “erkaklik ”dir. Bu belgi [ qo‘chqo r] so‘zida ifodalangan, shuning uchun u ziddiyatning kuchli a’zosi](/data/documents/2f34e5ad-bfd3-45e1-bcb1-b8334d954691/page-5.png)
![sanaladi. [qo‘y] so‘zida esa ifodalanmagan, shuning uchun u ziddiyatning kuchsiz a’zosidir. Ziddiyatning kuchli a’zosi (barqaror, o‘zgarmas) musbat alomati (+) bilan, kuchsiz a’zosi nol (0) belgisi bilan beriladi. Bunday misollarni [tovuq] va [xo‘roz ]; [o‘g‘il ] va [bola] leksemalari misolida ham tushuntirish mumkin. Ushbu noto‘liq ziddiyatda turuvchi [tovuq], [bola] leksemalari betaraf munosabatda, [xo‘roz ] va [ o‘g‘il ] leksemalari ijobiy, barqaror, o‘zgarmas munosabatda turadi. Noto‘liq ziddiyat tilning barcha sathlarida mavjud. Masalan, morfologiyada leksemalarni umumiy grammatik ma’nolariga ko‘ra mustaqil va nomustaqil leksemalarga bo‘lish privativlik asosida amalga oshiriladi. Bunda “lug‘aviy ma’no ifodalay olmaslik” noto‘liq ziddiyatning belgisi bo‘lib, ziddiyatda mustaqil leksemalar belgilanmagan, kuchsiz a’zo bo‘lsa, nomustaqil leksemalar belgili, kuchli a’zo sifatida nomoyon bo‘ladi. Chunki nomustaqil leksemalar barqarorlik, o‘zgarmaslik belgilariga ega. Mustaqil leksemalar o‘zgaruvchan xususiyatga ega bo‘lib, ba’zan yordamchi leksemalar o‘rnida ham kela oladi. Bunga yarim ko‘makchilar, yarim bog‘lovchilarni misol keltirish mumkin. Darajali ziddiyat a’zolari kamida uchta bo‘lib, bir belgining o‘sib borishiga ko‘ra a’zolar qator hosil qiladi. Darajali ziddiyat ham tilning barcha sathlarida uchraydi. Masalan, fonetikada unli fonemalar tilning ko‘tarilish darajasiga ko‘ra ziddiyat hosil qiladi: [o]~ [o‘]~ [u] . Leksikada [tuzuk] ~ [durust]~ [yaxshi]~ [ ajoyib], [shivirla]~ [pichirla]~ [ayt]~ [gapir]~ [baqir]~ [hayqir ], morfologiyada [harakat](/data/documents/2f34e5ad-bfd3-45e1-bcb1-b8334d954691/page-6.png)
![nomi] ~ [sifatdosh] ~ [ravishdosh] (fe’lnini o‘zgalash darajasiga ko‘ra belgisi asosida) kabi darajali ziddiyatlar hosil qilinadi. Teng qiymatli ziddiyat da ikki a’zo o‘ziga xos xususiyatiga ko‘ra qarshilantiriladi. Masalan, jarangli va jarangsiz undoshlar; oq va qora: men va sen, ona va ota kabi bir-biriga qarama-qarshi ma’noli so‘zlar birligi teng qiymatli ziddiyatda turadi. Ziddiyatlar a’zolari miqdoriga ko‘ra ikki a’zoli (binar) va uch (ko‘p) a’zoli (ternar) ziddiyatlarga bo‘linadi. Noto‘liq teng qiymatli ziddiyatlar binar va darajali ziddiyat ternar ziddiyat deyiladi.](/data/documents/2f34e5ad-bfd3-45e1-bcb1-b8334d954691/page-7.png)
