Til sistemasi. Paradigmatika va sintagmatika - Лингвистика - Рефераты

Til sistemasi. Paradigmatika va sintagmatika

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39 KB

Til sistemasi. Paradigmatika va sintagmatika Reja: 1. Til sistemasi, uning tarkibi va mohiyati. 2. Sintagmatik munosabat. 3. Paradigmatik munosabat.

Til ikkilamchi material sistema sifatida ideal sistemalarning, ya‘ni g’oyalar, fikrlar, tushunchalarning “moddiylashishi”, voqelashishi uchun xizmat qiladi. Til sistemasi – bu lisoniy (lingvistik) birliklar va ularning jamiyat talabiga – kommunikativ jarayonga mos holda o’zaro bog’lanishi, mantiqiy munosabatga kirishishi uchun xizmat qiladigan muayyan qoidalar xazinasidir, imkoniyatdir. Til sistemasi tarkibidagi moddiy – kommunikativ birliklar muayyan qoidalar asosida o’zaro zaruriy aloqaga, munosabatga kirishadilar, muayyan guruhlarni (paradigmalarni) tuzadilar, nutq birliklarini - hosilalarini yaratadilar. Bu aloqa, munosabatlar mutlaqo mantiqiy, ob‘ektiv, ijtimoiy bo’lib, ikki yo’nalishda – paradigmatik va sintagmatik bog’lanishlarda kuzatiladi, reallashadi, ushbu aspektlarda tadqiq va tahlil qilinadi, o’rganiladi. Anig’i, til birliklari orasidagi bog’lanish, aloqa paradigmatik va sintagmatik munosabatni hosil qiladi. Demak, til sistemasi tarkibidagi birliklarning asosiy munosabatlari paradigmatik va sintagmatik munosabatlar hisoblanadi. Til sistemasi faoliyati, amaliyoti, harakati, mavjudligi aynan mana shu paradigmatik va sintagmatik munosabatlar asosida yuz beradi. Shunga ko’ra til sistemasi bilan bevosita – tabiiy bog’liq paradigmatika – paradigmatik munosabat va sintagmatika – sintagmatik munosabat kabi tushunchalarni aniqlash, ularning til sistemasidagi mavqeini, ahamiyatini, o’rnini belgilash nazariy tilshunoslikning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Eslatamiz, paradigmatika, paradigmatik munosabat (assotsiativ aloqa) va sintagmatika, sintagmatik munosabat tushunchalari Ferdinand de Sossyur tomonidan tilshunoslik nazariyasiga kiritilgan. Paradigmatika til birliklarini til sistemasining elementlari sifatida, struktural birliklarning jami sifatida tekshirish aspektidir. Aytmoqchimizki, paradigmatikada til sistemasining struktural birliklari muayyan paradigmalarga birlashib, o’zaro bir- biri bilan taqqoslanishiga, qiyoslanishiga ko’ra xarakterlanadi. Demak, paradigmatika ayni vaqtda paradigmalar sistemasidir. Paradigmalar sistemasi esa, aytilganidek, til birliklariga, aniqrog’i, ularning umumiy va xususiy ma‘nolariga ko’ra – ular asosida tashkil topadi, ya‘ni paradigmalar o’zaro mantiqiy munosabatga kirishgan qator til birliklarining umumiy ma‘nolariga ko’ra

birlashib, xususiy ma‘nolariga ko’ra esa farqlanadi. Masalan, otlarning kelishik bilan turlanishi hamda grammatik son va egalik shakllari paradigmasi, fe‘llarning shaxs-sonda tuslanish paradigmasi va boshqalar. qiyoslang: I II 1. Vatan 1. Oldim 2. Vatanning,-im 2. Olding 3. Vatanni,-ing 3. Oldi 4. Vatanga,-i 4. Oldik 5. Vatandan,-imiz 5. Oldingiz 6. Vatanda,-ingiz,-lari. 6. Oldi(lar) Demak, paradigma hosil qilgan ayni birliklar leksik (umumiy) ma‘nosiga ko’ra bir xil, grammatik (xususiy) ma‘nosiga ko’ra esa farqlanishi bilan o’ziga xosdir. Shuningdek, paradigmalar sistemasi ko’pincha tik (vertikal) joylashishi bilan ham ajralib turadi. Ma‘lum bo’ldiki, muayyan paradigmaga birlashuvchi til birliklarining o’zaro munosabati paradigmatik munosabat sifatida namoyon bo’ladi. Paradigmatik munosabat bir paradigma birliklari doirasidagi – orasidagi munosabatdir, ichki jarayondir. Til va nutq dixotomiyasiga ko’ra paradigmatika-paradigmatik munosabat tushunchasi til bilan – til imkoniyati bilan bog’lanadi. Chunki paradigmatik munosabat birliklari ham aslida imkoniyat sifatida nutqda – nutq birliklarida voqelashadi, muayyanlashadi, nutq uchun ashyo, zaruriy material vazifasini o’taydi, nutqqacha bo’lgan jarayon hisoblanadi. Shunga ko’ra ular sintagmatik munosabatdan farqlanadi, ular kabi bevosita ruhiy – fikriy ta‘sir qilish quvvatiga – kommunikativ aloqa imkoniga ega bo’lmaydi, umumiylik sifatida mavjud bo’ladi. Paradigmatik munosabat tushunchasi keng bo’lib, lisoniy birliklarning, masalan, so’zlarning muayyan bog’lanishlarini – sinonimlar (bo’kmoq, ivimoq; ozmoq, oriqlamoq ozg’inlamoq; shalpaymoq, shalvaymoq, shalvirmoq), tematik guruhlar (suv, ariq, kanal, ko’l, daryo, dengiz, okean), (shimol, janub, sharq, g’arb), (tepalik, balandlik, tog’, cho’qqi); so’z turkumlari (ot, sifat, son, olmosh,

fe‘l, ravish); antonimlar (keng-tor, kun-tun, qattiq-yumshoq, oq-qora, yaxshi- yomon, achchiq-shirin, yosh-qari) kabilarni ham o’z ichiga oladi. Demak, paradigmatik munosabatlar lisoniy birliklarning o’xshash, umumiy belgi-xususiyatlariga ko’ra bog’langan, birlashgan guruhlaridir, sistemasidir. Ular til birliklari orasidagi Hxshashlik va farіlanishga asoslanadi. Paradigmatik munosabat til birliklarining nutqqacha bo’lgan munosabati, imkoniyat sifatida til hodisasi bo’lib, tilshunoslikda assotsiativ munosabat, assotsiativ aloqa nomi bilan ham yuritiladi. Paradigmatik (assotsiativ) munosabatni tashkil qiluvchi til birliklarining miqdori chegaralanmagan, nisbatan noaniq, davomiydir. Shuningdek, paradigmatik munosabatdagi birliklar o’zaro hokim-tobelik aloqasiga kirishmaydi, kirisha olmaydi. Chunki ular muayyan umumiy belgi asosida bog’langan alohida teng huquqli mustaqil birliklar-paradigma birliklari sifatida paradigmatik munosabatni hosil qiladi. Shunga ko’ra paradigmatik munosabat til birliklarining nutqqacha- nutq faoliyatigacha bo’lgan munosabati, aytilganidek, imkoniyat sifatidagi til faktidir. Demak, til va nutq dialektikasi nuqtai nazaridan paradigmatika- paradigmatik munosabat umumiylik, sabab, imkoniyat sifatidagi til hodisasi hisoblanadi. Paradigmatika, paradigmatik munosabat bilan bog’liq bo’lgan sintagmatika – sintagmatik munosabat esa til va nutq dixotomiyasiga ko’ra ularning qaysi biri bilan bog’lanadi. Til sistemasi o’z mavjudligi va amaliy qudratini, ijtimoiy harakatini ushbu tayanch, eng asosiy munosabatlarga ko’ra amalga oshirar ekan, qayd etilgan savolning berilishi mutlaqo mantiqiydir. Ta‘kidlaymiz, til sistemasi-uning birliklari va qoidalari-paradigmatika- paradigmatik munosabat birliklari-paradigma a‘zolari til hodisasi, til fakti sifatida o’zining ta‘sir kuchini, harakatini, ijtimoiy-amaliy faolligini va faoliyatini- kommunikativ vazifasini sintagmatikada-sintagmatik munosabatda namoyon qiladi, ko’rsatadi. Chunki paradigmatik munosabat birliklari ijtimoiy amaliyot natijasi, fakti, hodisasi sifatida sintagmatik munosabat orqaligina-til birliklarining

valentlik munosabatiga kirishuvi-semantik-sintaktik bog’lanishiga ko’ra amalga oshadi. Demak, sintagmatika, sintagmatik munosabat nutq bilan, nutq jarayoni bilan bog’lanadi, nutq hodisasi, nutq fakti hisoblanadi. Chunki nutq, nutq faoliyati kommunikativ faoliyatdir, fikr almashish jarayonidir, til sistemasining, paradigmatik munosabat birliklarining jamiyatdagi faolligidir, harakatidir. Nutq hodisasi, nutq fakti bo’lgan sintagmatika, sintagmatik munosabat tushunchalari o’ziga xos xususiyatlari, muayyan “shaxsiy” jihatlari bilan ajralib turadi. Aniqrog’i, sintagmatika til sistemasi birliklarining nutq faoliyatida muayyan tartibda, ketma-ketlikda joylashishi, o’zaro mantiqiy munosabatga kirishishidir. Ma‘lum bo’ldiki, til sistemasi birliklarining faollashishi, nutqning aniq birligiga aylanishi sintagmatika, sintagmatik munosabat tufayli yuz beradi. Bundan mantiqiy ravishda paradigmatikaning sintagmatika bilan bog’liqligi kelib chiqadi. Aytish mumkinki, sintagmatika paradigmatikaning mavjudlik va namoyon bo’lish shaklidir. Sintagmatika til birliklarining nutq jarayonida o’zaro bog’langan holda qo’llanishini tekshiradi. Demak, lisoniy birliklarning-masalan, so’zlarning nutq faoliyatida ketma-ket kelishi, muayyan tartibda joylashishi sintagmatika sifatida namoyon bo’ladi. Sintagmatikada lisoniy birliklar orasidagi munosabatlar aniqligi va izchilligi bilan ajralib turadi. qiyoslang: Men istiqlol tufayli gullab yashnayotgan Vatanning farzandiman. Ko’rinib turibdiki, nutq faoliyatida muayyan “yotiq chiziqqa” joylashib, muayyan tartibda, mantiqiy ketma-ketlikda kelgan birliklar orasidagi munosabatlar sintagmatik munosabatni hosil qiladi. Sintagmatik munosabatlar doimo yaqqol ta‘sir qilishi-insonda lisoniy sezgi uyg’otishi bilan ham o’ziga xosdir. Sintagmatik munosabatlar nutq faoliyatidagi birliklar aloqasi, munosabati sifatida, paradigmatik munosabat birliklaridan farqli, bir guruh birliklari orasida ham, shuningdek, turli guruh birliklari orasida ham mavjud bo’lishi mumkin. qiyoslang: Bugun ustoz va shogirdlar kuni. Ushbu birliklardan (so’zlardan) har biri o’zi tegishli bo’lgan guruhning (paradigmatikaning) vakili hisoblanadi. Demak,

sintagmatikadagi munosabatlar muayyan birliklar (so’zlar) munosabati sifatida emas, balki guruhlar-sinflar (paradigmalar sistemasi) munosabati sifatida namoyon bo’ladi. Demak, nutq birliklari-nutqiy hosilalar sintagmatik munosabatlarning namoyon bo’lishidir. Shuningdek, nutq birliklari muayyan sinflar, guruhlar (paradigmalar) orasidagi munosabatlarning voqelashishidir. SHunday qilib, sintagmatik munosabat til birliklarining nutqdagi – fikr almashish jarayonidagi o’zaro mantiqiy, zaruriy munosabatidir, fikr ifodalash uchun xizmat qilishidir. Shunga ko’ra ushbu munosabat nutq hodisasi sifatida belgilanadi, nutq bilan o’lchanadi. Sintagmatik munosabat lisoniy birliklar, masalan, so’zlarning biri ikkinchisi bilan semantik-sintaktik munosabatga kirishib, so’z birikmasini yoki gapni hosil qilishidir. qiyoslang: milliy iftixor, Vatan mustaqilligi, ma‘naviyat allomalari, O`zbekiston mustaqil diyor, yoshlarni sportga jalb qilish zarur. Bunda lisoniy birliklar muayyan tartibda, ketma-ketlikda kelib, gorizontal chiziqqa joylashishi bilan ajralib turadi. Eslatamiz, sintagmatikada-sintagmatik munosabatda ishtirok etuvchi har bir lisoniy birlik o’zining muayyan o’rniga (pozitsiyasiga) ega bo’ladi. Shunga ko’ra u tavsiflanishi bilan ham ajralib turadi. Muayyan pozitsiyadagi birlik ayni vaqtda muayyan nutqiy vazifaga egaligi bilan ham muhimdir. Nutq jarayonidagi lisoniy birlikning o’rni (pozitsiyasi) ayni vaqtda uning nutqdagi nisbiy joylashishidir. qiyoslang: 14-yanvar Vatan himoyachilari kuni. Vatan mustaqilligini mustahkamlash har birimizning vijdoniy burchimizdir. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, qat‘iy xulosa shuki, sintagmatik munosabatlar tilning bosh vazifasini- kommunikativ vazifasini ta‘minlaydi. Sintagmatik munosabatlarning reallashishiga ko’ra til birliklaridan axborot tashuvchi gaplar – nutq birliklari, nutqiy “asarlar”, hosilalar shakllanadi, hosil bo’ladi.

Demak, sintagmatik munosabatlar shunday munosabatlarki, ularga ko’ra til aloqa vositasi sifatida xizmat qiladi, ya‘ni tilning kommunikativ vazifasi sintagmatik munosabatda namoyon bo’ladi va shu munosabatga tayanadi. Tayanch tushunchalar: Til sistemasi, sintagmatika va paradigmatika. Sintagmatik munosabat. Paradigmatik munosabat. Sintagmatik va paradigmatik munosabatlarning o’zaro bog’liqligi, dialektik alokasi. Pozitsiya tushunchasi.

Adabiyotlar 1. Axmanova O.S. Slovar lingvisticheskix terminov. - M., 1966. 2. Rozental D.E. Telenkova M.A. Slovar-spravochnik lingvisticheskix terminov. - M., 1976. 3. Solntsev V.M. Yazk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie. - M., 1971. 4. Stepanov Yu.S. Osnov obshego yazkoznaniya. - M., 1975. 5. Berezin F.M. Golovin B.N. Obshee yazkoznanie. - M., 1979. 6. Koduxov V.I. Obshee yazkoznanie. - M., 1974. 7. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik (tilshunoslik nazariyasi). 2-qism - T., 2006.

Похожие

Fonetika va fonologiya haqida umumiy ma’lumot. Nutqning fonetik bo’linishi

Til va nutq

Til va nutq

Til va nutq

Til sistema va struktura sifatida. Til sistemasining Ierarxik tuzilishi. Til sathlari o‘rtasidagi izomorflik