Til va nutq - Лингвистика - Рефераты

Til va nutq

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56.5 KB

Til va nutq Reja: 1. Til va nutq, ularning farqli tomonlari. 2. Nutqning turlari. 3. Til madaniyati va nutq madaniyati 4. Nutq faoliyati turlari 5. O’qituvchining o’quvchilar bilan muloqoti va nutqiy faoliyati.

Til va nutq bir - birig a bog’liq hodisalardir. Til uchun nutq moddiy materialdir. Shu material asosida nutq tashkil topadi. Tildagi hamma narsa til jamoasi uchun umumiy bo’ladi. Tilda ruhiy va moddiy material mavjud. So’z, morfema, fonemalarning kishi xotirasidagi obrazlari ruhiy material hisoblanadi. Nutq tuzishda nomoyon bo’ladigan so’z shakllari, morfemalar, tovushlar moddiy materialdir. Bunda til bir tomondan moddiy hodisa bo’lsa, ikkinchi tomondan ruhiy hodisadir, degan xulosa kelib chiqadi. Tilning ruhiy hodisaligini uning ongda saqlanishi ko’rsatadi. Biz xotiramizda saqlanayotgan qoidalardan tezkorlik bilan foydalanib, biror fikrni yuzaga chiqarish uchun so’zlar va grammatik so’z birikmasi va gaplarni hosil qilamiz. Masalan, ongimizda u kitobni qayerdan olganini bilish fikri tug’ildi, deylik. Uni savol tariqasida shunday yuzaga chiqaramiz: Sen kitobni qayerdan olding? Bunda biz sen, kitob, qayer, ol leksemalaridan: -ni, -dan, -da, -ng grammatikalaridan va so’roq gap modelidan hamda qoidasidan foydalandik. Bu gapni aytish jarayonida ongimizdagi leksemalar alohida morfemalarni qabul qilib, so’z shakllariga aylandi. Til ruxiy hodisadan moddiy hodisaga aylandi. Bu jarayon tugashi bilan tilga tegishli narsalar yana alohidalik holiga qaytadi va ongimizda avvalgidek saqlana beradi. Demak, ma`lum til jamoasidagi kishilar ongida tovush obrazlari sifatida saklanadigan va hamma vaqt haqiqatga aylanishga tayyor turgan so’z, fonema, turli lisoniy qoidalar, gaplarning modellari tilga tegishlidir. Tilga oid narsalar chegaralangan miqdordadir. Ularning soni turli tillarda turlicha bo’ladi. Qaysi tilda til vositalari nisbatan ko’p bo’lsa, usha til boy til hisoblanadi. Jamoa hayotining butun sohalarini o’zida qamragan til jamiyat taraqqiyoti bilan rivojlanib boradi. Jamiyat extiyojiga javob bermay qolgan til elementlari iste`moldan chiqa boradi, ular urnida yangi ifoda vositalari paydo bo’ladi. Tilda paydo bo’lgan tushunchalar dastlab ayrim shaxslar nutqida ko’rinadi, so’ng asta-sekinlik bilan butun jamoa ongiga singadi. Uni hamma bir tushunib, talaffuz etadigan bo’lgach, u til ixtiyoriga o’tadi. Aks holda alohida shaxsning

nutqiga xos bo’lib qolaveradi. Masalan: o’zbek tilida so’zlovchi ba`zi kishilar nutqida “dizayner” (biror yumushni bajaruvchi shaxs) so’zi uchramoqda. Hali u butunlay o’zbek tilida gaplashuvchi kishilar ongiga singib ketgan emas. Shunday ekan, u hali ayrim shaxslarning tiliga tegishlidir. Uning o’zbek tiliga xos bo’lib qolish-qolmasligini kelajak ko’rsatadi. Nutq tildagi mavjud ifoda vositalaridan foydalangan holda mavjudlikka (haqiqatga) aylangan fikrdir. Nutq, nutq a`zolarining harakati jarayonida paydo bo’ladi. Ruhiy hodisa bo’lgan tilning ifoda vositalari nutq ixtiyoriga o’tgach, haqiqatga aylanadi. Demak, nutq faoliyatining maxsulotidan, ma`lum shaklga kirishishdan iborat. Nutq ikki xil bo’ladi: ichki nutq va tashqi nutq . Nutq kishi ongida ham hosil bo’lishi mumkin. Bunda hali reallashmagan til unsurlaridan tashqil topadi. Bu ichki nutqdir. Kishilarning og’iz ochmasdan fikrlashi, munozara yuritishi, o’ylashi ichki nutqqa misol bo’ladi. Upkadan chiqayotgan havoning nutq organlariga ta`siri, shu ta`sir natijasida ularning harakati bilan aniq tovushlar sifatida yuzaga keladigan nutq tashqi nutqdir. Nutq harakatdagi tildir. Nutq tilga tegishli narsalarni ma`lum vaqt bo’lagida bir- biriga qo’shadi, harakatga keltiradi. Nutq so’z shakllari, erkin birikmalar, so’z tartibi va gaplardan tashkil topadi. Nutq jarayoni tugab, fikr tinglovchiga etib borgach, nutq ham tugaydi. Demak, so’z shakllari, erkin so’z birikmalari, so’z tartibi, gapning turli ko’rinishlari nutqnikidir. Tildagi ifoda vositalari chegaralangan bo’lishiga qaramasdan nutq cheksizdir. Til vositalari nutq ixtiyoriga o’tgach, ulardan cheksiz miqdorda gaplar tuzish mumkin. Nutq jamoadagi yolg’iz kishi tomonidan yaratiladi va alohida shaxs va kishilarga qaratilgan bo’ladi. Demak, nutq ijtimoiy hodisadir. U jamoadagi kishilarni birlashtirish, ma`lum maqsad sari yo’naltirish imkoniyatiga ega. Jamiyat taraqqiyotida nutq belgilovchi o’rin tutadi. Til madaniyati va nutq madaniyati.

Til madaniyati deyilganda ana shu tildagi ifoda vositalarining ongli aralashish natijasida hamma tushunadigan va qo’llay oladigan darajaga keltirilganligi, ma`lum davr uchun mosligi, ishlatilish qonun va qoidalari, me`yorlarining qay darajada aniq va mukammal ishlanganligi, sayqal topganligi tushuniladi. Boshqacha aytganda, til madaniyati deganda, til birliklari va ular imkoniyatlari taraqqiyotining, ular o’rtasidagi munosabatlar hamda shu munosabatlarni ta`minlovchi qonun-qoidalarning ishlanish darajasi tushuniladi. T.Qudratov bu haqda shunday deydi: “Tilning madaniyati deyilganda, uning so’z boyligi, sintaksisining taraqqiyoti va boyish darajasi, so’z ma`nolarining o’tkirligi, nutqiy ohangning rang-barangligi tushuniladi. Nutq madaniyati, uning aloqaviy fazilatlari yig’indisi va tizimi bo’lib, ular til madaniyati, til faoliyatida qiynalmaslik, matnning mazmuniy vazifasi va imkoniyati kabi har xil sharoitlarga bog’liq”. Til madaniyati til vositalarining boyligi va rang-barangligidan iborat bo’lib, shu tildan foydalanuvchilarning ongida yashaydi. Lekin bu boylikning o’zlashish darajasi jamoa a`zolarining har birida har xil bo’ladi. Qaysi shaxs til madaniyatiga tegishli vositalarni o’zlashtirgan va ularni o’z nutqi jarayoniga aylantirgan bo’lsa, o’sha shaxsning nutqi shu darajada madaniyatli bo’ladi. Nutq yakka shaxs ijodi ekan, uning madaniyati ham shaxsning til imkoniyatlarini qanchalik o’zlashtirganligiga va ulardan nutq sharoitiga mos mohirona foydalana olishiga bog’liqdir. Tilning lisoniy imkoniyatlarini egallash ikki bosqichdan: bilish va bu imkoniyatlarni chuqur o’zlashtirishdan iborat. Til vositalarini bilish nutqni tinglaganda, ularning ma`nosi va vazifasini anglashda ko’rinadi, ya`ni tinglovchi tinglagan va o’qigan narsalarini tushunadi. Bunday shaxs o’zgalar nutqini yaxshi tushunadi. Ikkinchi bosqich til sistemasi taqdim etgan imkoniyatlarning katta qismini chuqur o’zlashtirishdan, ularni nutq tezkorligiga aylantirib olishidan iboratlir. Bunga erishgan shaxsning nutq ravon, boy, obrazli, o’rinli bo’ladi. Birinchi

bosqichda anglab olingan nutq vositalari ustida doimiy mashq qilish, ularni xotirada saqlashga doimo e`tibor berish, bu imkoniyatlarni nutqiy tezkorlikka aylantiradi. Nutq faoliyati. Insonning nutqiy faoliyati 3 ko’rinishda amal qiladi. Bular so’zlash, mutolaa va eshitish. So’zlash deyilganda so’zlovchining ma`lumoti, maslahat berishi, buyurishi , o’ziga noma`lum narsalar haqida so’rashi anglashiladi. So’zlaganda so’zlovchining bilimi, madaniyati, axloqi, odobi yuzaga chiqadi. So’zlash monologik va diologitk ko’rinishda bo’lishi mumkin. Monologik nutqda bir kishining mulohazalari qarshi savollarsiz va javoblarsiz yuzaga chiqadi, suhbatdoshi tomonidan bo’linmaydi. Diologik nutqda muloqot qiluvchi shaxslar navbat bilan goh tinglovchi, goh so’zlovchi bo’lib turadi. Mutolaa o’quvchining yozma nutq orqali asar muallifi, obrazlari bilan muloqotidir. Mutolaa tufayli o’quvchi yozma nutqda aks etgan voqea-hodisalardan xabardor bo’ladi, ular ta`sirida xulqida qandaydir o’zgarish paydo bo’ladi. Mutolaa ma`lumot olishning eng muhim yo’lidir. Kitob o’qish orqali kishi ma`naviy etuklikka erisha boradi. Mutolaa oddiy o’qish, ilmiy o’qishdan iborat. Oddiy o’qiganda o’quvchi uchun yozma nutq mazmuni bilan tanishuvning o’zi maqsad qilib qo’yiladi. Ilmiy o’qishda o’quvchi asarni tahlil qilishni, undan boshqa maqsad uchun foydalanishni, uning mazmunini qayta bayon qilish kabilarni maqsad qilib qo’yadi. O’qituvchining o’quvchilar bilan muloqoti va nutqiy faoliyati. Kelajak avlodni tarbiyalashda o’qituvchi mas`ul hisoblanadi. Uni kamol topishida o’qituvchining dunyoqarashi ongi, madaniyati, nutqi belgilovchi

vositalar sanaladi. O’qituvchilik kasbi yuksak ma`naviyatni, insonparvarlikni, xohlaydi. O’quvchilarga ta`lim-tarbiya berishda muallimning nutqi katta rol` o’ynaydi. Shuning uchun uning nutqi hamma vaqt g’oyaviy yuksak, ravon, yumshoq, dilkash bo’lishi lozim. Nutqda va ishda subutsizlik o’qituvchi uchun noloyiqdir. Har bir nutq bolalarning yosh xususiyatlarini, bilimi va tushunchasini nazarda tutib tuzilishi shart. Shu bilan birga o’qituvchining nutqi yosh avlod ko’z oldida uni o’rab olgan moddiy va ma`naviy dunyoning yangi qirralarini ochib berishni maqsad qilib qo’yadi. O’qituvchining nutqi ta`lim va tarbiya berishning asosidir. O’qituvchining nutqi imkoni boricha sintaktik jihatdan sodda, jozibador, ta`sirchan tuzilishi lozim. Har qanday bilim va tarbiya, asosan o’qituvchining dars hamda darsdan tashqari kundalik nutqi orqali berib boriladi. Nutqda, u qanday shaklda bo’lmasin, bizning qadriyatlarimizni qattiq xurmat qilinishi lozim. Pedagogik nutqiy muloqotning o’ziga xosligi o’qituvchining hamma yerda, har qanday sharoitda ham tarbiyachi ekanligi bilan xarakterlanadi. Pedagog o’z tarbiyalanuvchilari bilan ko’proq auditoriyada, darsda nutqiy muloqotda bo’ladi. Uning nutqi ilmiy pedagogik mazmun kasb etadi. Bunday nutqda ilmning turli sohalariga oid qoidalar, atamalar, xulosalar aks etadi. Bunday nutqda har bir narsa o’z urnida, me`yorida bo’ladi. Atamalarga , yangi so’zlarga berilgan izohlar sodda, o’quvchi hazm qiladigan sintaktik qurilmalarda beriladi. Qoida va nazariyalar hayotiy, o’quvchiga yaqin misollar bilan tanishtiriladi.

Adabiyotlar: 1. T.Qudratov. Nutq madaniyati asoslari. Toshkent, “O`qituvchi” 1993. 2. E.Qilichev, B.Qilichev. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. Buxoro, 2002. 3. N.Jo’maxo’ja.Istiqlol va ona tilimiz. T., “Ma’naviyat” 1998. 4. R.Qo`ng’irov, E.Begmatov, Yo.Tojiyev. “Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari”. T., 1992. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Til va nutq

Til va nutq

Til va nutq munosabati

Til va nutq birliklari

Adabiy til va nutq madaniyati