Лексикологияга хос атамалар - Лингвистика - Рефераты

Лексикологияга хос атамалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123 KB

Лексикологияга хос атамалар Режа : 1. Лексикография 2. Адабий тил ва услубият 3. Сўз таркиби 4. Сўз ясалиши

Сўз, ибора, сўз маъноси, синоним, омоним, антоним, пароним , маъно, кўчма маъно, метафора, метонимия, синекдоха, вазифадошлик, атама, неологизм, диалектизм, фаол сўз, ўзлашма сўз, барқарор бирикма (ибора), тасвирий ифода ва бошқалар. Лексикография Луғат тузиш билан шуғулланадиган соҳа лексикография дейилади. Луғат сўзларни алфавит тартибида жойлаштириш демакдир. Луғатлар икки хил бўлади: 1. Энциклопедик луғатлар 2. Лингвистик (филологик) луғатлар. Энциклопедик луғатларда бирор шахс, жой ёки бирор давр ҳақида, атрофлича маълумот берилади. Масалан, «Ўзбек энциклопедияси»да Амударё ҳақида қуйидагича маълумот берилган. Ўрта Осиёдаги энг серсув, катта дарё. Амударёни юнон ва римликлар Окус ёки Оксос, араблар Жайҳун, ерли халқлар дастлаб Укус, Вахш сўнгра Омул деб атаганлар (327-бет). Шундан кейин Амударёнинг қаердан бошланиши, узунлиги, ҳавзаси ҳақида тўлиқ маълумот берилган. Лингвистик луғатлар бир тилли ёки икки тилли луғатларга бўлинади. Бир тилли луғатларда бирор муайян тилнинг сўз бойлиги акс эттирилади. Ўзбек тилининг қуйидаги лингвистик луғатлари мавжуд: 1. Ўзбек тилининг имло луғати. Бу луғат 60000 дан ортиқ сўз ва сўз шаклларидан иборат бўлиб, унда сўзларнинг тўғри ёзилиши берилган. 2. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Бу луғатда 80000 дан ортиқ сўзларнинг маънолари берилган. Шунингдек, ўзбек тилининг синонимлар, антонимлар, омонимлар, паронимлар луғати, фразеологик луғат, морфем луғат, киши исмлари, жой номлари луғати, терс луғат, этимологик луғат, Алишер Навоий асарларини луғати каби. Кўплаб лингвистик луғатлар тузилган.

Икки тиллик луғатларда икки тил сўзларининг таржимаси берилади. Масалан, русча-ўзбекча, ўзбекча-русча луғат. Бу луғатларнинг ҳар бирида 80000 дан ортиқ сўзлар жамланган ва таржималари берилган. Луғатлар жуда муҳим маданий бойликдир. Уларнинг амалий аҳамияти қуйидагича: 1. Сўзларни тўғри ёзишга ўргатади (имло луғати). 2. Сўз маъноларини тушунтиради (изоҳли луғат). 3. Сўзларни бир-бирига солиштириб, тил ўрганишда фойдаланилади (икки тилли луғат). Адабий тил ва услубият Адабий тил умумхалқ тилининг товушлари, сўзлари ва грамматик шакллари жиҳатидан маълум меъёрга келтирилган кўринишидир. Шунга кўра адабий тил сўз санъаткорлари томонидан ишланган тил ҳисобланади. Адабий тилни маълум меъёрга келтирувчи сўз санъаткорлари: ёзувчилар ва олимлардир. Адабий тилни вужудга келтиришдан мақсад умумхалқ оммавий алоқа воситасини яратишдир. Адабий тилни икки шакли: ёзма ва оғзаки шакли мавжуд. Ёзма адабий тил-китобий тил бўлиб, адабий тилнинг асосий шакли ҳисобланади. Ёзма адабий тил учун хос бўлган меъёр-орфография ва пунктуация (тиниш белгилар). Оғзаки адабий тил учун меъёр-талаффуздир. Адабий тилнинг маълум соҳаларда қўлланиладиган кўриниши адабий тил услублари дейилади. Тилнинг маълум нутқ шаклларида қўлланилиши асосида нутқ услублари вужудга келади. Нутқ услубларини ўрганадиган соҳа услубиятдир. Услубият қуйидагиларни ўрганади. 1. Тил ҳодисаларининг мақсадга мос қўлланилиши. 2. Ёзма ва оғзаки нутқнинг хусусиятларини. 3. Бадиий асар ҳамда ёзувчилар тили ва услубини.

Ўзбек тилининг нутқ услублари 5 та: сўзлашув услуби, илмий услуб, расмий-идоравий услуб, оммабоп (публицистик) услуб, бадиий услуб. Сўзлашув услуби-оғзаки нутқ услуби, қолган услублар-ёзма нутқ услубларидир. Сўзлашув услуби . Сўзлашув услуби вазиятга кўра, ҳозиржавоблик асосида вужудга келиб, оҳанг, мимика ёрдамида шаклланади. Вазифа жиҳатидан бу услуб адабий тилга мос: алоқа-аралашув вазифасини бажаради. Сўзлашув услуби кенг қўлланиладиган услуб бўлиб, унда нутқ диалог шаклида бўлади. Сўзлашув услуби эркин муомила асосида қурилади. Шунинг учун қисқа, содда бўлиб, товуш тушиб қолиши: гўшт-гўш, тўрт-тўр, ғишт-ғиш, бўлса- бўса , товуш орттирилши; ечмоқ-чечмоқ, шкаф-ишкаф, отпуск-отпуска асосан шу услубга хосдир. Сўзлашув услубининг луғавий-грамматик хусусиятлари қуйидагилар. 1. Сўзлашув услубида китобий услубга хос: имзо чекмоқ, таваллуд топмоқ, ташриф буюрмоқ каби луғавий воситалар қўлланилмайди. 2. Сўзлашув услуби умумистеъмол : ота, она, қўл, оёқ, тез, бормоқ, емоқ, яхши, ой, юлдуз каби барча учун бир хил қўлланиладиган сўзлар асосида шаклланади. 3. Сўзлашув услуби услубий бўёқдор бўлган: дўндирмоқ, қойиллатмоқ (ишни) , гуппилаяпти (қор) , боласи тушмагур, шўр пешона, барака топкур, садағанг кетай, елим, хира пашша, тулки каби образли сўзларга, ибораларга, халқ мақоллари ва ҳикматли сўзларга бой. Бундай воситалар сўзлашув услубининг образлилигини таъминлайди. Сўзлашув услубида гаплар асосан содда гап шаклида тузилади ва унда сўзларнинг жойлашиш тартиби анча эркин бўлади.

Илмий услуб . Фан ва техникага оид асарлар, дарслик ва қўлланмалар илмий услуб намуналаридир. Илмий услуб аниқ маълумотлар, умумлашмалар, таърифлар, тушунчалар билан иш кўради. Илмий услубнинг таянч сўзлари ҳар бир фаннинг ўзига хос бўлган атамаларидир. Масалан, товуш, урғу, бўғин, гап (тилшунослик) учбурчак, параллел, синус, косинус (математика) атамаларидир. Илмий услуб формулаларга, таблица ва схемаларга, шартли белгиларга (Н-водород, Н 2 О-сув, Х-икс,) таянади. Илмий услубда умумистеъмол сўзларидан, кўмакчилар (учун, каби, сингари), боғловчилар (ва, аммо), кириш сўзлар кўп қўлланилади. Бу услубда сўзлар кўчма маъноларда ишлатилмайди. Илмий услубнинг грамматик қурилиши изчил, мантиқан боғланган, фикр аниқ ифодаланган бўлади. Қуйидаги матн илмий услуб намунасидир. Тоғ ва адирларда тўппигул деган ўсимлик бўлади. Май, июнь ойларида гуллаб етилади: ҳиди йўқ, гули тўқ ҳаворанг бўлиб, устки қатлами жигаранг. Расмий-идоравий услуб. Бу услубнинг қўлланиш доираси кенг ва хилма-хилдир. Қарорлар, давлат идоралари, суд-прократура ҳужжатлари, шартномалар, расмий эълонлар, шуниндек иш қоғозлари (ариза, тилхат, маълумотнома) расмий услуб намуналаридир. Расмий услуб ҳужжатларга таянувчи услуб. Расмий услуб нутқнинг қисқа ва аниқ тузилиши билан фарқланади. Бу услубнинг асосий хусусияти жумлаларнинг белгиланган тартибдаги бир хилликда бўлишидир. Расмий услубда жумлалар маълум қолипда ва изчил бўлади. Масалан, ариза ёзиш лозим бўлса, биринчи қаерга, кимга, ариза ёзувчининг адреси, лавозими, кимлиги кўрсатилиб, матн берилади. Бу тартиб барча ариза ёзувчилар учун бир хил. Расмий услуб тез-тез такрорланиб турувчи бир хилдаги жумлаларга бой. Бу услубда синонимлар, кўчма ва кўп маъноли сўзлар, образли воситалар

қўлланилмайди. Кўпинча, дарак, буйруқ гаплардан фойдаланилади, гап бўлакларининг одатдаги тартибига амал қилинади. Оммабоп услуб . Бу услуб кундалик ҳаёт кўзгуси ҳисобланади. Публицистика «халқ» сўзидан келиб чиққан бўлиб, халқчил деган маънони беради. Матбуот (газета, журнал), радио-телевидение, нотиқлар нутқи оммабоп услубни ташкил этади. Бу услуб кундалик расмий ва долзарб воқеаларни ҳаётдаги ижтимоий масалаларни акс эттиради. Оммабоп услубда фикр изчил ифодаланади, луғавий жиҳатдан ижтимоий-сиёсий: сиёсий вазият, иқтисодий аҳвол, ҳукумат, давлатлараро муносабат каби сўзлар газета расмий хабарларига хос: хабар, долзарб, мухбир, лавҳа, очерк, репортаж каби сўзларга таянилади. Оммабоп услуб бадиий услубга яқин бўлганлиги, бадиий матнларга алоҳида эътибор берилганлиги учун унда образли воситалар, таъсирчан сўзлардан (заршунос, дала маликаси, оқ олтин, зангори экран) кенг фойдаланилади. Бадиий услуб . Бадиий асарлар бадиий услубни ташкил қилади. Бадиий услуб адабий тилнинг ривожланиши учун муҳимдир. Бадиий услуб тилнинг тасвирий воситалари (метафора, ўхшатиш, сифатлаш, жонлантириш) ёрдамида бадиий-образлилик ҳосил қилади ва кишига эстетик таъсир этади. Шу боисдан бадиий услубнинг асосий вазифаси бадиий (эстетик) таъсир этишдир. Бадиий услубнинг асоси бадиий асарлар бўлиб, бадиий асар тилини тилшунослик фани ўрганади. Бадиий услуб луғавий жиҳатдан кўпмаънолилик ва кўчма маънолиликка таянади. Бадиий услубнинг таянч сўзлари: борлиқ, беғубор, эзгу, мангу, мунис, мусаффо, диёр, ёрқин, сукунат, ҳазин, маюс каби бадиий-китобий сўзлардир. Бу услубда гардун, очун, кишвар, забун, ялов, ағёр, ғаним,

сарбаст, дудоқ каби архаик; ясовул, доруға, миршаб каби тарихий сўзлар ҳам кўп қўлланилади. Бадиий услуб кўпинча адабий тил нормаларига бўйсунмайди. Бу услубда гапда сўзларнинг ўрин алмашиши (инверсия) кўп учрайди. Масалан, Сўйлаб берай, Зайнаб ва Омон, Севгисидан бир янги достон (Ҳ.О). Қуйидаги матн бадиий матндир. Сокин тун. Осмон тўла юлдуз лекин ёруғи йўқ. Йўл бошидаги дарахтлар ҳурпайган товуққа ўхшаб кўринади, қоп- қора (Шуҳрат). Нутқ маданияти Нутқнинг тўғрилиги, аниқ ва мазмундорлиги, ихчам ва қисқалиги, таъсирчанлигини ўрганадиган соҳа нутқ маданиятидир. Нутқ маданияти адабий тилга хос бўлиб, адабий тил нормаларига (меъёрларига) таянади. Нутқ маданияти сўзнинг маъноси ва маъно бўёқдорлигини тушунган ҳолда қўллаш, ортиқча сўз такрорига йўл қўймаслик, гапни грамматик жиҳатдан тўғри тузиш, фикрда мантиқий изчилликка эришиш натижасида вужудга келади. Шунга кўра нутқ маданияти «нутқнинг тўғрилиги» ҳақидаги таълимотдир. Нутқ маданияти нутқий нуқсонларни аниқлайди ва уни тузатади. Гапларда ноўрин ишлатиладиган сўзлар, диалект ва шевага хос сўзлар нутқ маданиятини бузади. Грамматика Грамматика гапда сўзларнинг ўзгариши ҳамда бирикишини ўргатувчи соҳа. Грамматиканинг вазифаси гапда сўзларнинг бирикишини таъминлаш, уларни фикр англатувчи воситага айлантиришдир. Шунга уўра грамматика икки қисмдан- морфология ва синтаксисдан иборат. Морфология -грекча-шакл ҳақида таълимот маъносини англатади. Морфология-сўзларнинг тузилиши (ўзак ва қўшимча морфемалар), ўзгариши (алоқа муносабат шаклларини қўлланилиши) ва сўз туркумларини ўрганади.

Морфологиянинг муҳим вазифаларидан бири сўзнинг таркибий қисмларга бўлинишини ўрганишдир. Сўзнинг таркибий қисмлари морфемадир. Сўзнинг энг кичик маъноли, бошқа маъноларга бўлинмайдиган қисми морфема дейилади. Морфема-грекча «шакл» демакдир. Сўзнинг ҳар бир таркибий қисми маъноли қисмлардир. Маъноли қисмлар ўзак ва унга қўшиладиган қўшимчалардан иборат. Сўзлар ўзакдан бошланиб, қўшимчалар ўзакка қўшилади. Сўзларга қўшимчаларнинг қўшилиши фақат мустақил сўз туркумларига хос ҳодиса. Ўзак ва қўшимчалар сўзнинг таркибий қисмларидир. Мустақил сўзлар таркиби жиҳатидан маъно англатувчи қисм ва грамматик қисмдан иборат бўлади. Масалан, мактабимиз сўзидаги мактаб-шу сўзнинг маъно англатувчи қисми, -имиз-грамматик қисмидир. Сўзнинг маъно англатувчи қисмида луғавий маъно мавжуд бўлиб, қўшимчалар ёрдамида ифодаланадиган маънолар, луғавий маънога боғлиқ ҳолда вужудга келадиган грамматик маънолардир. Масалан, китобхонлар сўзидаги сўз ясовчи -хон ва шакл ясовчи -лар қўшимчалари орқали ифодаланган маънолар, луғавий «китоб» маъноси билан боғлиқ. Сўзнинг луғавий маъно англатувчи қисми ҳам, грамматик маъно англатувчи қисми ҳам, морфема ҳисобланади. Морфемалар тузилиши ва вазифасига кўра икки хил: 1. Ўзак морфема, 2. Қўшимча морфема (аффикс морфема). Ўзак морфема сўзнинг асл (луғавий) маъносини билдирувчи асосий қисмидир. У бошқа маъноли қисмларга бўлинмайди. Шунинг учун у сўзнинг ўзаги дейилади. Ўзак морфема лексема деб ҳам юритилади. Ўзак сўзнинг шакл ва маъно жиҳатидан ўзгармас қисми бўлиб, унга турли қўшимчалар қўшилганда ҳам маъноси йўқолмайди. Масалан, китобхон, китоблар сўзлари турли грамматик маъноларни ифодаласа-да, унинг ўзаги китоб шакл

ва маъно жиҳатидан ўзгармаган. Ўзак морфема сўз ясалиши, шакл ясалиши, сўз ўзгариши учун ҳам асосдир. Тилдаги кўпгина сўзлар икки ёки ундан ортиқ морфемалардан иборат бўлади. Масалан, ишсиз, ишчанлик . Сўз ҳеч қандай қўшимча олмаган ҳолда қўлланилса, у битта морфема-ўзак морфемадангина иборат бўлади. Ўзак морфемани англаш сўзни морфемаларга ажратиш учун муҳимдир. Масалан, улғаймоқ сўзи шу сўз шаклига асосланган ҳолда улғайҚмоқ тарзида морфемага бўлинмайди. Сўзнинг ўзак морфемаси улуғ сўзидир. Ёки атамоқ сўзи ҳам атаҚмоқ қисмлардан эмас отҚаҚмоқ каби морфемалардан ташкил топган. Бу сўзларга ясовчи -ай, -а қўшимчалари қўшилганда ўзакда товуш ўзгариши юз берган. Бундай сўзлардаги товуш ўзгаришларини фаҳмлаш, сўзнинг морфемик таркибини аниқ изоҳлаш учун имкон яратади. Сайлов, қишлоқ, ишлов, яйлов, сувоқ, тароқ, тузоқ, қуроқ типидаги сўзларда ҳам шу ҳолатни кузатиш мумкин. Бир ўзакдан ташкил топган сўзлар ўзакдош сўзлар дейилади. Масалан, юзсиз, юзаки, юзлашмоқ; тинч, нотинч, тиним, бетиним, тинмоқ, тинчлик; беақл, ақлсиз, ақлли, ақлий (меҳнат). Сўздаги ҳар бир қисм ўз маъносига эга. Масалан, теримчиларнинг сўзидаги тер -ўзак, им -сўз ясовчи, -чи -сўз ясаш, -лар -шакл ясаш, нинг -сўз ўзгартириш каби маъноларга эга. Шунга кўра теримчиларнинг сўзида бешта маъноли қисм бор. Кўринадики, сўзнинг таркиби ўзак ва турли қўшимчалардан иборат. Чунончи, билимдонликдан сўзи ўзак, сўз ясовчи, сўз ўзгартирувчи қўшимчалардан иборат. Сўзларга қўшимчалар қўшилишининг муайян қоидалари мавжуд. Чунончи, ўзбек тилида ўзакдан кейин сўз ясовчи, ундан кейин шакл ясовчи, сўнг сўз ўзгартирувчи қўшимчалар қўшилиши меъёр ҳисобланади. Масалан, суҳбатдошларимиз сўзи таркибига кўра суҳбат -ўзак, -дош -сўз ясовчи, -лар - шакл ясовчи, имиз -сўз ўзгартирувчи қисмлардан ташкил топган. Сўз таркиби

Тилдаги барча сўзлар ҳам сўз таркиби маъноли қисмларга ажралавермайди. Сўзларни маъноли қисмларга ажралиши ўзак ва қўшимчаларнинг шаклланганлиги билан белгиланади. Масалан, қиш-ки, юз- лаш-моқ, бе-ақл, уй-дан, кемт-ик типидаги сўзларнинг маъноли қисмлари мавжуд бўлиб, уларга қўшилган қўшимчалар янги маъноли қисмларни вужудга келтирган, бироқ, бегона, тирик, айнан, туршак, обдан, дастлаб каби сўзларда аффикс шаклидаги -бе, к, (-ки), -н, -к (-ак), -дан, -лаб мавжуд бўлса-да, қолган қисмлар ўзак вазифасини бажармайди, яъни маъно ифодаламайди. Шунинг учун бу типдаги сўзлар маъноли қисмларга ажратилмайди. Шунингдек, сўзсиз, шубҳасиз типидаги модал сўзлар ҳам морфемаларга ажратилмайди. Қўшимча (аффикс)-лотинча «боғланган», «бириктирилган» маъносини ифодалаб, қўшимча морфемаларнинг вужудга келиши учун асос бўлади. Қўшимча морфемалар сўзнинг маъносига турли қўшимча маъно қўшувчи қисмидир. Масалан, китобларим сўзидаги китоб -ўзак, -лар , -им , шу сўзга кўплик ва эгалик маъноларини қўшувчи морфемалардир. Қўшимчалар маъно ва вазифасига кўра уч хил: сўз ясовчилар; шакл ясовчилар; сўз ўзгартирувчилар . Сўз ясовчи қўшимчалар . Сўзларга қўшилиб, унинг маъноси билан боғлиқ, янги маъноли сўз ясайдиган қўшимчалар сўз ясовчи қўшимчалар дейилади. Сўз ясовчи қўшимчалар луғавий маънони ўзгартиради. Масалан, теримчи сўзида иккита сўз ясовчи қўшимча мавжуд бўлиб, тер -феъл, терим -от, теримчи -от-икки марта луғавий маъно ўзгарган, тер -ҳаракат, терим -жараён, теримчи шахс. Сўз ясовчи қўшимчалар тилнинг луғавий бойлигини оширувчи асосий манбадир. Улар, диалект ва шевалардан олинган сўзлар билан биргаликда тилни бойитувчи ички манба ҳисобланади. Сўз ясалиши барча сўз туркумлари учун хос эмас. Ўзбек тилида мустақил сўз туркумларидан от, сифат, феъл равиш туркумларида сўз

ясалиши мавжуд. Сон, олмош ва ёрдамчи сўзлар бошқа туркумлардан ясалмайди. Сўз ясовчи қўшимчалар ёрдамида бир сўз туркумидан шу туркумга хос сўз ясалади: иш-чи, сув-чи , синф-дош, китоб-хон, ўт-лоқ, анор-зор . Бундай ясалиш ички ясалиш дейилади. Сўз ясовчи қўшимчалар орқали бир сўз туркумидан бошқа туркумга хос сўзлар ясалади: ўр-оқ, қиш-ки, тер-им, супур-ги, сув-сиз, гул-ли . Бундай ясалиш ташқи ясалиш дейилади. Сўз ясовчи қўшимчалар луғавий негиз ҳосил қилади. Сўз ясовчи қўшимчалар сўз ясашда иштирокига кўра уч хил. 1. Унумли қўшимчалар 2. Кам унум қўшимчалар 3. Унумсиз қўшимчалар 1. Кўплаб янги сўзлар ясаш учун иштирок этадиган: -чи, -ли, -ма, - лик, -ги, -ки унумли қўшимчалардир. 2. Кам унум қўшимчалар ёрдамида кам миқдордаги сўзлар ясалади: -к, -қ (-оқ), -каш, -ғич, -им, -лоқ, -ин (-ун), -қин, (-ғин), -гич (-қич) кам унум қўшимчалардир. 3. Унумсиз қўшимчалар ҳозирги кунда янги сўз ясашда иштирок этмайди. -чил, -чан, -ағон, -гир (-ғир), -сира, -чоқ, -дак, -луқ, -а, - кин унумсиз қўшимчалардир. Сўз ясовчи қўшимчалар асосан тилнинг ўзига хос бўлади. Шу билан биргаликда бошқа тиллардан ўзлашган қўшимчалар ҳам мавжуд. Жумладан, -боз, -бон, -паз, -дўз, -кор, -дон, -сер, -шунос каби қўшимчалар тожик тилидан ўзлашган. Ўзбек тилида сўз ясовчи қўшимчалар асосан ўзакдан кейин қўшилади. Сифат туркумига хос бўлган: -бе, -ба, -но, -сер каби қўшимчалар ўзакдан олдин қўшилиб сўз ясайди. Бундай қўшимчалар олд қўшимча (перефекс) дейилади: ноинсоф, беақл, сердаромад.

Шакл ясовчи қўшимчалар. Сўзнинг луғавий маъносини ўзгартирмай, сўз маъносига турли қўшимча маъно қўшадиган қўшимчалар шакл ясовчи қўшимчалар дейилади. Шакл ясовчилар сўзнинг луғавий маъноли қисмига мансуб бўлмай, шаклий қисмига мансубдир. Масалан, қушча сўзидаги қуш луғавий маъно ифодаласа -ча қўшимчаси унинг шаклий маъносини, яъни «кичик қуш»лигини билдирадиган маънодир. Шакл ясовчи қўшимчалар морфологик негиз ҳосил қилади. Шакл ясовчи қўшимчалар от, сифат, сон ва феъл туркумларида мавжуд: 1) Отлардаги кўплик қўшимчаси: -лар . 2) Отлардаги кичрайтириш – эркалаш қўшимчалари: - ча, -чак, -лоқ, - гина, -кина, -қина . (отагинам, онагинам). 3) Сифат даражаларини ҳосил қилувчи: -роқ, -мтир, -имтир, -ғиш, -ғимтир, -ш, -иш, -гина (яхшигина, каттагина). 4) Сон турларини ҳосил қилувчи: -нчи (-инчи), -та, -лаб, -ларча, -тача, -ов, -овлон, -ала, -тадан. 5) феълнинг хосланган шакллари (сифатдош, равишдош, ҳаракат номи) қўшимчалари, нисбат ва феълнинг модал шаклларини ҳосил қилувчи қўшимчалар шакл ясовчи қўшимчалардир. Сўз ўзгартирувчи қўшимчалар . Сўзнинг нутқдаги бошқа бир сўзга муносабатини (бошқа сўз билан боғланишини) билдирадиган қўшимчалар сўз ўзгартирувчи қўшимчалар дейилади. Сўз ўзгартирувчи қўшимчалар ҳам грамматик маъно ифодалайди, синтактик негиз ҳосил қилади. Масалан, уй- дан сўзида келишик уй-им сўзида эгалик, борди-м сўзида шахс-сон маъноси мавжуд. Сўз ўзгартирувчи қўшимчаларга отлардаги эгалик ва келишик, феъллардаги шахс-сон қўшимчалари киради. Шунга кўра сўз ўзгартирувчилар икки хил: турловчилар ва тусловчилар. Тусловчиларга от ва отлашган сўзларга қўшилиб келадиган эгалик ва келишик қўшимчалари киради. Шахс-сон қўшимчалари эса тусловчилардир.

Айрим манбаларда сўз ўзгартирувчи қўшимчалар алоҳида ажратилмасдан от ёки феълнинг маълум шаклини ясаганлиги учун шакл ясовчи қўшимчалар таркибига киритилади. Қўшимчалардаги шакл ва маъно муносабатлар Қўшимчаларда ҳам худди сўзлардагидек кўп маънолилик, шаклдошлик зид маънолилик ва маънодошлик хусусиятлари мавжуд. Бу ҳолат бир қўшимча билан ҳар хил маъноли сўзлар ясалишида: терим-чи (шахс оти), қизиқ-чи (белги оти), нина-чи (ҳашарот). Бир хил шаклдаги қўшимчанинг сўзларга қўшилиб, турли туркумдаги сўз ясаши натижасида: тин-ч (сифат), соғин-ч (от), ўр-оқ (от), қўқр-оқ (сифат) . Шунингдек, шаклан ҳар хил бўлган қўшимчаларнинг бир хил маъноли сўзлар ясаши асосида юзага келади: унум-ли, унум-дор, билим-ли, билим-дон каби. Қўшимчалар кўп маънолилиги. Бир туркумга мансуб бўлган ҳар хил маъноли сўзлар ясайдиган қўшимчалар кўп маъноли қўшимчалар дейилади. Қуйидаги қўшимчалар кўп маънолидир: От туркуми ясовчилари: -чи : а) чойхона-чи, сув-чи – касб ҳунар оти; б) тил-чи, бўёқ-чи, трактор-чи – мутахассисликни билдиради; в) кетмон-чи, ўроқ-чи – шу қурол билан ишловчи шахс отини билдиради; -ги (-ки, -қи): а) супур-ги, чоп-қи – нарса қурол оти; б) сев-ги, турт-ки – мавҳум от. - дош; а) синф-дош, ватан-дош – жойга нисбатан бирлик; б) замон-дош, тенг-дош – вақтга нисбатан бирлик. - чилик: а) деҳқон-чилик, сувоқ-чилик, боғдор-чилик - касб ҳунар оти; б) тирик-чилик, хурсанд-чилик ҳолат оти. - лик: а) йигит-лик, бой-лик - ҳолат оти; б) овчи-лик, темирчи-лик - касб ҳунар оти; в) тоза-лик, яхши-лик - белги хусусият оти.

-ма : а) туг-ма, сур-ма - нарса оти; б) ботир-ма, пистир-ма - ўрин-жой оти; в) қий-ма, қатла-ма, қовур-ма - таом оти. -к, -қ (-ик, -ак, -иқ, -оқ): а) кура-к, таро-қ -нарса оти; б) ўтло-қ, қишло-қ, тошло-қ - ўрин жой оти. Сифат туркуми ясовчилар: –ли: а) билим-ли, пул-ли, ақ-ли -эгалик, мавжудликни билдиради; б) куч-ли, сув-ли -ортиқликни билдиради. -дор : а) мулк-дор, пул-дор -ортиқликни билдиради; б) яра-дор, айб-дор -нарсанинг мавжудлигини билдиради. -но : а) но-инсоф, но-ҳақ- эга эмасликни билдиради; б) но-тўғри, но-маълум -қарама-қаршиликни билдиради. -сиз : а) сув-сиз, иш-сиз- эга эмасликни билдиради; б) куч-сиз, кўрим-сиз -белгининг паст даражада эканлигини билдиради. Феъл туркуми ясовчиси: -ла : а) туз-ла, гул-ла, -мой-ла -бирор ишни бажаришни билдиради; б) метр-ла, кило-ла -ўлчашни билиради; в) арра-ла, эгов-ла -шу қурол воситасида ишлашни билдиради. Қўшимчалар шаклдошлиги . Шаклан бир хил бўлиб турли маъноларни ифодаловчи қўшимчалар шаклдош қўшимчалар дейилади. Қўшимчалар шаклдошлиги бир хил (сўз ясовчилар) ва турли хил (сўз ясовчи ва шакл ясовчи) лар ўртасида ҳам бўлади. 1. Сўз ясовчи қўшимчалар шаклдошлиги: -ма: тума, бостирма-от; қайнатма (шўрва), ағдарма (этик)-сифат; Бу қўшимча шакл ясовчи-ма (ўқима, борма) қўшимчаси билан ҳам шаклдош. -ги, -ки: супур -ги, теп- ки- от; ёз-ги-равиш, ич-ки(сифат);

-ч: тин-ч (сифат), қувонч (от); -оқ, -к, -ак: ўр-оқ, эла-к(от); қўрқ-оқ, ҳурк-ак (сифат); - лик: бой -лик (мавҳум от); Тошкент-лик (нисбий сифат). 2. Сўз ясовчи, шакл ясовчи ва сўз ўзгартирувчи шаклдошлиги: -моқ: ўй-моқ, сирт-моқ(от ясовчи); юр-моқ, ўқи-моқ(ҳаракат номи) ҳасил қилувчи. -сиз: сув-сиз, иш-сиз(сифат ясовчи); бора-сиз, кела-сиз (шахс-сон) ҳосил қилувчи. -м,-нг,-миз,-нгиз: ака-м, ака-нг, ака-миз, ака-нгиз(эгалик); борди-м, борди-нг, бора-миз, ўқи-нгиз(шахс-сон). -ш-иш: сузиш, териш (ҳаракат номи); кўк-иш, оқ-иш (сифатнинг озайтирма шакли); бор-иш-ди, чоп-иш-ди (биргалик нисбати). -им: бил-им-от ясовчи; уй-им-сўз ўзгартирувчи. -ча : ўзбек-ча-равиш ясовчи; уй-ча-кичрайтиш. Шунингдек, феъллардаги - лан, -лаш (гап-лаш, шод-лан) ҳам феъл ясайди, ҳам ўзлик ва биргалик нисбати ҳосил қилади. -н, -ин, -л, -ил қўшимчалари ўзлик (ювинди, чўмилди) ва мажҳуллик (музика чалинди, дастурхон безатилди) нисбатларини ҳосил қилади. Феъл ясовчи -а (-й), -р (-ар), -ла қўшимчалари феъл шаклларини ҳосил қилишда иштирок этади. Феъл ясовчи –и (бойи) қўшимчаси III шахс эгалик қўшимчаси -и (уйи) билан шаклдошдир. Бу ҳолатлар қўшимчалар орасида шаклдошлик кучли эканлигини кўрсатади. Қўшимчалар зид маънолиги . Қўшимчалар ёрдамида қарама-қарши маъноларнинг ифодаланиши қўшимчалар зид маънолигидир. Қуйидагилар зид маъноли қўшимчалардир: -ли, -сиз: ақл-ли-ақл-си з. -ба, -сиз: ба-давлат, давлат-сиз. -ли, -бе: обрў-ли, бе-обрў. -но, -ли: но-инсоф, инсоф-ли.

Зид маъноли қўшимчалар асоасан сифат туркумига хос бўлиб, улар ёрдамида ўзакдош сўзлар ясалади. Қўшимчалар маънодошлиги . Шаклан ҳар хил бўлиб бир хил маъноли сўз ҳосил қилувчи қўшимчалар маънодош қўшимчалар дейилади. Қўшимчалар маънодошлиги асосан вазифаси бир хил бўлган қўшимчалар доирасида бўлади. Бу ҳолат ҳам кўпроқ сўз ясовчиларда кузатилади: -чи, - шунос: тилчи-тилшунос. -ли, -сер, -дор: унумли, серунум, унумдор. -ба, -ли, -манд: бадавлат, давлатли, давлатманд. -бе, -сиз: беор, орсиз. -лай, -лайин: бутунлай, бутунлайин -лай, -лигича: хомлай, хомлигича. -она, -ларча: дўстона, дўстларча. Шунингдек, сўз ўзгартирувчи қўшимчаларни ҳам бир-бири ўрнида ишлатиш мумкин: отни минди - отга минди; чўлни кезди – чўлда кезди; узумдан емоқ-узумни емоқ; болалардан бири-болаларнинг бири каби. Қўшимчалар тузилишига кўра икки хил. а) содда қўшимчалар; б) мураккаб қўшимчалар. Таркиби бир қўшимчадан иборат бўлган қўшимчалар содда қўшимчалардир: -чи, -ли, -дош, -сиз, -каш, -бон, -шунос кабилар. Таркиби икки ёки ундан ортиқ қўшимчалардан иборат бўлиб, бир қўшимча вазифасини бажарадиган: чи-лик, гар-чи-лик, -ли-ги-ча, лай-ин, - ла-н, -ла-ш, -лар-ча кабилар мураккаб қўшимчалардир. Ўзбек тилида аслида сўз бўлиб, қўшимча вазифасини бажарадиган - хона, -нома каби қўшимчалар ҳам мавжуд. Булар сўз-қўшимчалар деб юритилади. Сўзларнинг тузилишига кўра турлари Сўзлар тузилишига кўра тўртга бўлинади:

1) содда сўзлар; 2) қўшма сўзлар; 3) мураккаб сўзлар; 4) жуфт ва такрорий сўзлар. Содда сўзлар битта ўзакдан ташкил топади: мактаб, уй, яхшилик, биродарлик, тинчлик, жадаллашмоқ каби. Содда сўзлар туб ва ясама бўлади. Таркибида сўз ясовчи қўшимча бўлмаган сўзлар туб сўзлар дейилади; мактабимиз, уйдагилар, болаларга, яхшигина каби. Таркибида сўз ясовчи қўшимча мавжуд бўлган содда сўзлар ясама сўзлар дейилади: ишчи, ишхона, синфдош, билимли, беғубор, нотўғри, ҳосилдор кабилар. Сўзларнинг қолган қисми икки ёки ундан ортиқ ўзаклардан таркиб топган бўлиб, ёзувда қўшиб ёзилади: белбоғ, раҳмдил, учбурчак, Сирдарё (қўшма сўзлар), ёзувда ажратиб ёзилади: Марказий Осиё, Вазирлар Маҳкамаси, ишлаб чиқариш, ўн беш, имзо қўйди (мураккаб сўзлар), чизиқча билан ажратиб ёзилади: ака-ука, яхши-ёмон, меҳр-муҳаббат (жуфт сўзлар), катта-катта, тез-тез, кам-кам, узун-узун (такрорий сўзлар). Қўшма сўзлар луғавий маънога эга бўлган икки ёки ундан ортиқ сўзларнинг бирикишидан ҳосил бўлиб, бир урғу билан айтилади: Қўшма сўз таркибидаги сўзлар маъно ва грамматик жиҳатдан бириккан бўлади. Масалан, мирзатерак, кўзойнак, қўлқоп, музёрар, эртапишар. Қўшма сўзларнинг бир қисми сўз бирикмаларидан ўсиб чиқади. Масалан, кўзойнак-кўзнинг ойнаги, белбоғ-белнинг боғи. Шунинг учун айрим қўшма сўзлар сўз бирикмаларига шаклан мос келади. Бундай ҳолатда сўзларнинг ёзилиши, бир ёки икки урғу билан айтилиши, сўз қисмларининг бир маънога ёки ҳар бир қисмнинг алоҳида маънога эга эканлиги қўшма сўз ва сўз бирикмасини фарқлашга имкон беради. Бу ҳолат кўпинча жой номлари бўлган қўшма сўзларда учрайди: Тупроққўрғон- тупроқ қўрғон, Янгиариқ - янги ариқ, Учқўрғон - уч қўрғон, Жарқўрғон- жар қўрғон каби. Қўшма сўзларнинг таркиби турлича:

отҚот: кўзойнак, қўлқоп, белбоғ, раҳмдил; отҚфеъл: музёрар, кунгабоқар, сифатҚот: шифобахш, калтафаҳм. олмошҚфеъл : ўзибилармон сонҚот: учбурчак, тўртбурчак. Икки ёки ундан ортиқ сўзларнинг бирикувидан ҳосил бўлиб, бир тушунча ифодаловчи, алоҳида урғу билан айтиладиган, гапда бир гап бўлаги вазифасида келадиган сўзлар мураккаб сўзлар дейилади. Мураккаб сўзлар манбаларда қўшма сўзлар (таркибли қўшма сўзлар) деб ҳам берилган. Маълумки, қўшма сўзлар мустақил маъно ифодалайдиган икки ёки ундан ортиқ сўзлардан ташкил топиши лозим. Тилда эса кейинги қисми мустақил маъно билдирмайдиган: ўқиб берди, ёзиб олди, қирқ беш каби сўзлар ҳам мавжудки, булар қўшма сўзлар ҳисобланмайди. Мураккаб сўзларнинг иккинчи қисми янги луғавий маъно билдирмаса бундай сўзлар туб мураккаб сўз ҳисобланади: ёзиб олди, ўқиб берди каби. Таркибидаги кейинги сўз луғавий маъно ҳосил қиладиган мураккаб сўзлар ясама сўзлардир: жигар ранг ишлаб чиқариш, бир оз, шу ёққа, бир лаҳза, ҳар ким каби. Жуфт ва такрорий сўзлар . Икки сўзнинг ўзаро тенг боғланишидан ҳамда бир сўзнинг такрорланишидан ҳосил бўлган сўзлар жуфт ва такрорий сўзлар дейилади: ота-она, ака-ука, катта-кичик, у-бу, узун-узун, сават- сават. Жуфт сўзлар қуйидагича ҳосил бўлади: 1. Қисмлари ўзаро маънодош (синоним) бўлган сўзларнинг бирикувидан: бахт-саодат, орзу-ҳавас, завқ-шавқ, куч-қудрат, якка-ягона . 2. Маъноси жиҳатидан бир-бирига яқин бўлган сўзлардан: ота-она, ака-ука, опа-сингил, қозон-товоқ, эгри-бугри. 3. Маъноси бир-бирига зид бўлган сўзлардан: катта-кичик, яхши- ёмон, оқ-қора, паст-баланд, узун-қисқа .

4. Сўзларни такрорлаш орқали: катта-катта, тез-тез, узун-узун, чой-пой, дон-дун. Жуфт ва такрорий сўзлар орасига чизиқча қўйиб ёзилади. Жуфт сўзлар орасига -у, -ю юкламалари келса, улар биринчи сўздан чизиқча билан ажратиб ёзилади: yaxshi-yu yomon, oq-u qora. Жуфт сўзлар таркиби жиҳатидан қуйидагича: 1. Жуфт сўзларнинг ҳар иккала қисми мустақил маъноли сўзлардан ташкил топади: ака-ука, қозон-товоқ, ур-йиқит. 2. Жуфт сўзларнинг биринчи қисми мустақил маъно билдиради, иккинчи қисми маъно билдирмайди: темир-терсак, йиғи-сиғи, ҳаёт-мамот, латта-путта . 3. Жуфт сўзларнинг ҳар иккала қисми ҳам алоҳида ҳолда маъно ифодаламайди: ғала-ғовур, икир-чикир, ували-жували, алғоа- далғов, лаш-луш . Айрим жуфт сўзларда маъно умумлашган бўлади: ота-она, кеча- кундуз, паст-баланд, қозон-товоқ, қўл-оёқ . Айрим жуфт сўзлар таркибидаги биринчи сўз бутунликни, иккинчи сўз эса унинг қисмини ифодалайди: тоғ-тош, гап-сўз . Жуфт сўзларнинг баъзиларида таркибидаги сўзларни ўрнини алмаштириб қўллаш мумкин: аста-секин (секин-аста), паст-баланд (баланд- паст). Такрорий сўзлар ҳам тузилиши жиҳатидан жуфт сўзларга мансуб бўлиб, улар сўзларнинг айнан такрорланишидан: узун-узун, катта-катта, сават-сават, айта-айта, шунингдек, иккинчи сўзнинг айрим товуш ўзгариши асосида такрорланишдан ҳосил бўлади: мева-чева, дон-дун, нон- пон, чой-пой . Бу типдаги такрорий сўзларда маъно кенгайиб кўплик ифодаланади. Масалан, нон-пон, «нон ва яна бошқа нарсалар» маъносида қўлланилади.

Сўз ясалиши Янги сўз ҳосил қилиш сўз ясалиши дейилади. Янги сўзлар тилнинг луғавий жиҳатдан бойишини таъминловчи асосий манбадир. Сўз ясалиши мустақил сўз туркумлари: от, сифат, феъл, равиш туркумлари учун хосдир. Сон, олмош ва ёрдамчи сўз туркумларидан сўз ясалмайди. Сўз ясалишининг асосан қуйидаги усуллари мавжуд: 1. Морфологик усул 2. Синтактик усул Сўз ясовчи қўшимчалар қўшилиши орқали сўз ясалиши морфологик усул билан ясалиш дейилади: ишчи, гулли, сувчи, чиройли , билимдон каби. Ўзбек тилида сўз ясовчилар асосан ўзакдан кейин қўшилади. Икки ёки ундан ортиқ сўзларнинг ўзаро бирикишидан ташкил топган сўзлар синтактик усул билан ясалишдир. Синтактик усул билан қўшма, мураккаб ва жуфт сўзлар ясалади: гултожихўроз, музқаймоқ, жигар ранг, шу ер, яхши-ёмон . Тоғнинг этаги.

Похожие

Математик атамалар унификациясининг баъзи бир муаммолари

Турк тилшунослигида ишлатилаётган от категорияларини англатувчи атамалар

Тилнинг лугавий бирликлари

Лексикология фанининг тилшуносликдаги ўрни ва аҳамияти (араб лексикологияси)

Истеьмол доирасига кура узбек тили лексикаси. Нейтрал лексика. Атамалар