Лексикология. Бир маъноли ва кўп маъноли сўзлар. Сўз маъносининг тараккиёти - Лингвистика - Рефераты

Лексикология. Бир маъноли ва кўп маъноли сўзлар. Сўз маъносининг тараккиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Лексикология. Бир маъноли ва кўп маъноли сўзлар. Сўз маъносининг тараккиёти Режа: 1. Лексикология ҳақида умумий маълумот. 2. Сўз ва унинг моҳияти. 3. Сўзнинг лексик ва грамматик маънолари 4. Бир маъноли ва кўп маъноли сўзлар 5. Сўз маъносининг тараққиёт йўллари: сўзларда маъно кўчиши, маънонинг кенгайиши, маънонинг торайиши.

1. Лексикология ҳақида умумий маълумот. Лексикология ўзбек тили курсининг бўлимларидан бири бўлиб, бу бўлимда тилнинг луғат таркиби (лексикаси) ўрганилади. Тилнинг луғат таркиби (лексикаси) дейилганда тилда мавжуд бўлган сўз иборалар йиғиндиси тушунилади. Лексикологияда тилнинг сўз бойлиги, сўзларнинг пайдо бўлиши (этимологияси), маъноси ва маъно тараққиёти (асосий ва кўчма маънолари), сўзларнинг шакл ва маъно муносабатига кўра турлари, эскирган ва янги сўзлар каби масалалар ўрганилади. Шунинг учун ҳам луғат таркибидаги сўзлар шу тилда гаплашувчи халқнинг тарихи, маданияти, турмуш тарзи билан чамбарчас боғлиқ. Лексикология бўлими тилшунослик фанининг барча бўлимлари билан чамбарчас боғлиқ. Фонетикада сўзнинг товуш томони, морфологияда сўз тузилиши, синтаксисда сўзларни бирикиб сўз бирикмаси, гап ҳосил қилиши ўрганилса, лексикологияда сўзнинг маъно хусусиятлари (кенг маънода) ўрганилади. Масалан: Кўклам келди гапи синтактик жиҳатдан: гап, содда гап, йиғиқ содда гап; морфологик тузилишига кўра кўклам сўзи уч қисмдан иборат: кўк+ла+м, яъни кўк ранг билдирувчи сифат, кўкла сўзида –л сифатдан феъл ясаяпти; кўклам сўзида эса –м феълдан фасл номи от ясаяпти. Ўз навбатида, бу сўз фонетик жиҳатдан икки унли ва тўрт ундош товушдан иборат. Бу гапдаги сўзлар лексик жиҳатдан кўклам – фасл номини, келди ҳаракатни англатаяпти. Демак, кўриниб турибдики тилнинг барча соҳалари бир-бири билан узвий боғлиқ. 1. Сўз ва унинг моҳияти. Лексикология лексикани ўрганади, лексика эса сўзлардан иборат. Ҳар бир сўз маълум бир маъно англатувчи нутқ товуши ёки товушлар йиғиндисидан иборат. Масалан: арпа сўзи а, р, п, а каби нутқ товушларидан таркиб топган. Бир товушдан иборат сўзлар кам миқдорни ташкил этади (-а,- я,-ю каби юкламалар; а, о, э каби ҳис-ҳаяжон билдирувчи ундовлар).

Ҳар қандай товуш ёки товушлар йиғиндиси сўзни ҳосил қилмайди, бунинг учун товуш ва маъно бирлиги бўлиши керак. Сўз тилнинг алоҳида ва мустақил бирлиги сифатида ўзига хос хусусиятларга эга: 1. Сўзлар номлаш хусусиятига эга, яъни предмет белги, миқдор, ҳаракат, ҳолат каби тушунчаларни номлаб, уларга атама бўлади. масалан: китоб, давтар, қалам, стол сўзлари предметларнинг номи; қизил, нордон, катта, чиройли белги тушунчасининг; юрмоқ, ўтирмоқ, ёзмоқ, узламоқ ҳаракат ва ҳолат каби тушунчаларнинг номи ва ҳоказо. 2. Сўз хотирамизда тайёр ҳолда сақланади. Нутқ мобайнида фикрни ифодалаш учун зарур бўлган сўзни эслаш орқали қўллаймиз. 3. Сўз гап ичида ва гапдан ташқари ҳолда қўлланади. Сўз гап ичида фикр ифода этувчи восита сифатида, гапдан ташқарида эса лексик маъно билдирувчи ном (атама) тарзида тушунилади. Масалан: «Яхши сўз жон озиғи, ёмон сўз бош қозиғи (мақол) – гап, унинг таркибидаги яхши, сўз, жон, озиқ, ёмон, бош, қозиқ каби сўзлар лексик маъно билдирувчи сўзларнинг номи. 4. Лексик маъно ифодаловчи сўзлар турли грамматик шаклларни қабул қила олади. Масалан: китоб сўзи сон эгалик, келишик шаклларини қабул қилади: китоблар, китобнинг, китобни, китобга, китобда, китобдан, китобим, китобинг, китоби каби. 5. Ҳар бир мустақил сўз ўз урғусига эга: мактаб, оила, бешта, катта, лекин, ёзмоқ каби. 6. Сўзлар маъно ва грамматик белгилар ўхшашлигига кўра айрим-айрим гуруҳларга –туркумларга бўлинади. 3. Сўзнинг лексик ва грамматик маънолари. Сўзнинг икки хил маъноси мавжуд, яъни лексик маъно ва грамматик маъно. Сўзнинг лексик маъноси тушунчага асосланади. Тушунча сўз маъносининг асосини ташкил этади; сўз эса тушунчанинг номидир. Масалан: ер, осмон, дарахт, чиройли, олмоқ сўзларининг маъноси бошқа-бошқа тушунчаларни

ифодалайди: ер-предмет, дарахт бошқа бир предмет, чиройли – белги; олмоқ ҳаракат каби тушунчаларни ифодалайди. Демак, шу сўзларнинг маъноси бошқа-бошқа тушунчаларни ифодалайди, келтирилган сўзлар эса шу тушунчаларнинг номидир. Тушунча кишининг борлиқни билиши, уни онгида акс эттириш орқали юзага келади. Сўзнинг лексик маъноси унинг предмет, белги, миқдор, ҳаракат, ҳолат каби тушунчаларни ифода этишидир. Сўзнинг грамматик маъноси лексик маъно устига қўшиладиган қўшимча маънолар бўлиб, шу сўзнинг маълум шакл ўзгариши билан боғлиқ. Тилдаги барча лексик маъноси предмет билдирувчи сўзлар бир туркумга оид (яъни от сўз туркумига). Масалан: тоғ, осмон, тол, дарё, севги, ирода сўзларининг ҳар бири алоҳида предметларни ифодалайди, бу уларнинг лексик маъноси. Лекин шу сўзларнинг ҳаммаси предметлик тушунчасини ифодаловчи бир туркумни, от туркумини ташкил этади. Бу эса шу сўзларнинг грамматик маъносидир. Шунингдек, предмет маъносини билдирувчи бу сўзлар сон, эгалик, келишик каби шаклларни ифода этувчи қўшимчаларни ҳам олади. Масалан: дафтарлар, осмоним, осмонинг, осмони, қаламнинг, қаламни, қаламга, қаламда, қаламдан каби. Демак, предмет маъносини билдирувчи сўзларнинг бир туркумга – от сўз туркумига оидлиги ҳамда уларнинг сон, эгалик, келишик каби маъноларни ифода этиши грамматик маъно саналади. Грамматик маъно сўзларнинг биринчидан қайси сўз туркумига оидлигини билдирса, иккинчидан шу сўзнинг лексик маъноси устига қўшиладиган қўшимча маъноларни ҳам билдиради. 2. Бир маъноли ва кўп маъноли сўзлар. 1) Бир маъноли сўзлар фақат битта лексик маъно ифода этади. Кўпроқ терминлар бир маъно ифода этади: фонема, метатеза, тўлдирувчи, кесим (тилшуносликда); композиция, кульминация (адабиётшуносликда); теорема, синус, учбурчак, квадрат (математикада) каби. Умумистеъмолдаги сўзлар

ҳам бир маъно ифода эта олади: нон, сув, мен, сен, у, бир, икки, бормоқ, келмоқ ва ҳоказо. Бир маъноли сўзлар тилшуносликда моносемантизмлар (гр. monos “бир” , sementikos – белги, маъно) деб юритилади. 2) Кўп маъноли сўзлар икки ёки ундан ортиқ лексик маъно ифода этади. Масалан: бурун сўзининг 2 та лексик маъноси бор: одамнинг бурни, чойнакнинг бурни каби. Кўп маъноли сўзлар тилшуносликда полисемантизмлар (гр. poli - «кўп», semenikos – «белги, маъно») деб юритилади. Сўзнинг кўп маъноли бўлиши тил тараққиётининг натижасидир. Тилда хар қандай сўз, аввало бирор нарса ёки ҳодисани аташ туфайли пайдо бўлади, яъни бир маънонигина ифодалайди. Кейинчалик эса шу сўз маъно тараққиёти натижасида бошқа нарса, ҳодисаларни ҳам ифодалаш учун қўллана бошлайди ва шу туфайли кўп маъноли сўзга айланади. Масалан: тиш сўзи дастлаб одамнинг оғзида жойлашган нутқ органининг номи сифатида бир маъноли сўз (моносемантизм) бўлган, кейинчалик эса шу сўзнинг маъноси тараққий этиб, арранинг тиши лексик маъносида ҳам қўлланиб, кўп маъноли сўзга айланган. Кўп маъноли сўзларда икки маъно тури бош маъно ва ясама маъно мавжуд: 1) Бош маъно бошқа лексик маъноларнинг ўсиб чиқишига асос бўлган маънодир. Масалан: кўз сўзининг бош маъноси унинг одам аъзоларидан бирини англатишдир. Сўзнинг бош маъноси нутқий шароит: контекст, нутқий шароит талабига қараб кўчма маъно, маъжозий маъно деб ҳам юритилади. 5. Сўз маъносининг тараққиёти йўллари. Ҳар бир тил фақат янги сўзлар ҳисобига эмас, шунингдек, мавжуд сўзлар маъноларининг ўсиши ҳисобига ҳам бойиб боради. Бир предмет, белги, ҳаракат-ҳолат номининг бошқа бир предмет, белги, ҳаракат-ҳолатга

ном бўлиб кўчиши ёки лексик маъно ҳажмининг ўзгариши сўз маъносининг тараққиётига олиб келади. Сўзларнинг маъно тараққиёти 1) маъно кўчиши; 2) маънонинг кенгайиши; 3) маъно торайиши тарзида рўй беради. Сўзларда маъно кўчиши метафора, метонимия, синекдоха, функциядошлик каби ҳодисаларни ўз ичига олади. 1) Метафора (юнонча « metaphora » - кўчирма) нисбий ўхшашликка эга бўлган предмет, белги, ҳаракатнинг номини бошқа бир предмет, белги, ҳаракат номини ҳам аташ ҳодисасидир. Масалан: а) Қўлларини биқинига тираб чуқур уф тортди (ўз маъносида); б) Махсум чўққининг шундай биқинидан қайнаб чиқаётган булоққа ювинди (кўчма маънода). Оғир тошни сув элтмас (ўз маъносида). У ҳар қандай оғир юмушларни қилиб ўрганган (кўчма маънода). 2) Метонимия (юнонча « metanymia » - қайта номлаш) предмет, белги, ҳаракатнинг номи ўзаро алоқадорликка кўра бошқа бир предмет, белги, ҳаракат номига кўчиш ҳодисасидир. Масалан: Зириллама, Тошлоқ, Яккатут, Заркент фақат шу тўғрида, Азизхон, Лутфинисо, Умматали, Акбарали деган гап билан овора эди. (С.Аҳмад). 3) Синекдоха (юнонча « sinekdoche » - бирга англамоқ) қисмнинг номи билан бутунни ёки бутуннинг номи билан қисмни аташ ҳодисасидир. Масалан: Раис ҳаммани ўзингизга ўхшатаверманг! Беш қўл баробар эмас! (М.Расулов). 4) Маънонинг функциядошлик, вазифадошлик жиҳатдан кўчиши маълум бир предметнинг вазифасини иккинчи бир предмет бажарилиши натижасида аввалгисининг номи кейингисини ифодалаш учун қўлланишидир. Масалан: ўқ сўзи камон (ёй) билан отиладиган қуролни ифодалаган. Милтиқ, замбарак ихтиро этилгач, улардан отиладиган қурол ҳам ўқ номини олди. Бу вазифаси жиҳатдан ўзаро ўхшашлик туфайли юз берди.

Шуни қайд этиш керакки, сўз маъносининг кўчишидаги кейинги икки усул-синекдоха ва маънонинг функциядошлик жиҳатидан кўчиши у қадар типик эмас. Биринчи икки усул анча кенг тарқалгандир. Маънонинг кенгайиши. Сўз жамият билан, шу тилда гаплашувчи халқнинг турмуш тарзи билан чамбарчас боғлиқ. Сўзларда маъно кенгайиши ва торайиши ҳодисасининг рўй беришида ҳам ана шу боғлиқлик кўзга ташланади. Масалан, ватан сўзи фақат ўй-рўзғор ва туғилиб ўсган қишлоғимизни эмас, эндиликда мамлакатни англатади. Демак, жамият тараққиёти сўз маъноларининг ривожи ва кенгайиши учун имкон беради. Бунда бир маъно асосида янги (ясама) маъно ҳосил бўлмайди, фақат мавжуд лексик маънонинг ҳажми кенгаяди: нотиқ (касб маъносида) – нотиқ (нутқ сўзлаган киши, маърузачи маъносида); ойлик (бир ой-30 кун маъносида) каби. Ампер. Маузер, Риземат каби атоқли отларнинг турдош от (ампер – ток ўлчови бирлиги,. Маузер – пистолет тури, риземат – узум нави)га ўтиши ҳам маъно кенгайиши ҳисобланади. Маънонинг торайиши кенг доирадаги воқеликни атовчи сўз тор доирадаги воқеликни аташ учун хизмат қилади. Масалан, турдош отнинг атоқли отга айланиши (пўлат – Пўлат, ўлмас- Ўлмас) каби. Бунда ҳамянги маъно юзага келмайди, балки сўзнинг илгари англатган маънолари ҳажми нисбатан тораяди: ўртоқ, деҳқон каби сўзлар дастлаб кенг маънони, эндиликда тор маънони ифодалайдиган бўлиб қолган. Шунга ўхшаш белги ифодалайдиган сўзлар ҳам отлашганда тор маъно ифодалайди. Масалан: мард, номард, яхши, таниш бегона кабилар.

Похожие

Лексик маъно тараккиёти. Сўз маъносининг кўчиш йўллари

Тил ва ёзув маданияти

Араб тилида полисемия – кўп маънолилик

Лугат бойлиги. Узбек тилининг бойиш манбалари. Таржима билан боглик муаммолар

Лексикология ҳақида умумий тушунча. Лексикология фани ва унинг вазифалари