Кесим ва унинг ифодаланиши - Лингвистика - Рефераты

Кесим ва унинг ифодаланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Кесим ва унинг ифодаланиши Режа: 1. Кесимнинг бош бўлак сифатидаги ўрни. 2. Кесимнинг морфологик табиатига кўра турлари. З. Кесимнинг тузилишига кўра турлари. 4. Кесимга доир айрим мулоҳазалар

Одатда кесим эгадан кейин келувчи иккинчи бош бўлак бўлиб, гапда, фикр алмашувда у катта аҳамиятга эгадир. Мавжуд дарсликларнинг деярли кўпчилик қисми кесимни эга ҳақидаги ҳукмни билдирадиган бўлак деб қайд этади. Ҳукм тасдиқ ва инкор маъносига эга бўлганидек, эга ҳакидаги хабарни билдирувчи бўлак -кесим ҳам тасдиқ кесим ёки инкор кесимга ажралади. Инкор кесим инкорни ифодаловчи -ма, эмас, йўқ каби сўзлар ёрдамида ҳосил қилинади. Гап таркибида кўпинча сира, асло, зинҳор, бирорта ҳам каби сўзлар иштирок этган бўлса, кесим инкор шаклида бўлади. Кесим эганинг хусусиятини билдирурчи бўлак бўлганлигидан, у асосан, белги билдирувчи сўз билан ифодаланади. Бу жиҳатдан у аниқловчига ўхшаб кетади, бироқ белгини қандай ифода этишига кўра фарқ қилади. Аниқловчида белги предмет тасаввури билан яҳлит бир бутун тушунча ҳолида атрибутив алоқа йўли билан ифодаланса, кесимда у шу белгининг эгадан англашилган предметда мавжуд ёки мавжуд эмаслиги нуқтаи назаридан тасдиқлаш тарзида - ҳукм шаклида, предикатив алоқа йўли билан ифодаланади. Масалан, кучли шамол (атрибутив алоқа), Шамол кучли(гап: эга -кесим).Кесимнинг ҳаракат доираси кенг: у эгага боғланади, шу билан бирга ўзига тобе бошқа булаклар билан ҳам муносабатга кириша олади. Демак, кесим бир томондан эганинг белгисини ифодалайдиган, иккинчи томондан эса қайсидир жиҳатдан маъноси тўлдириладиган, аниқланадиган актив бўлак ҳисобланади. Икки составли гапларда кесимсиз гап шаклланмайди. Бундай гаплар қанчалик ёйиқ бўлмасин, кесим қўлланмагунча фикр ифодалаб бўлмайди. Кўринадики, кесим фикрнинг обьектив борлиқ

билан, замон билан алоқасини ифодалайди. Гапнинг энг муҳим белгиси бўлган фикрий интонацион тугалликнинг, предикативликнинг ифодаланишида катта роль ўйнайди. Кесим тушунчаси гап тушунчаси билан узвий боғланган. У гапнинг мазмун-мундарижасини, структура жиҳатидан типларини белгилашда ҳам алохида хизмат мавқеига эга: Давлат имтиҳонидан олдин консультация ўтказилади (дарак англатувчи феъл кесим). Давлат имтиҳонидан олдин консультация ўтказиладими? (сўроқ англатувчи феъл кесим) ва ҳоқазо. Кесим грамматик эга билан логик субьектни белгилашда, аниқ оборот билан мажҳул оборотни бир-биридан фарқлашда, гапни составларга ажратишда, уларни таснифлашда муҳим омиллардан ҳисобланади. Кесим вазифасида келаётган сўз қайси сўз туркумига мансуб бўлиши, аниқроғи, морфологик табиатига кўра икки турга ажратилади: яъни от кесим ва феъл кесимга. 1. 0т кесим. Феълдан бошқа сўзлар: от, сифат, сон, олмош, равишнинг боғлама олиб келиши билан ифодаланган кесимлар от кесимлар дейилади. От кесимлар эгага махсус ёрдамчи феъл - боғлама воситасида туташади. Бу боғлама кесимни шакллантиради. Боғлама қўлланмаганда, кесим интонация, пауза, тартиб орқали шаклланади: Карим укам бўлади. -Карим - укам. Сифатдош ва равишдошлар ҳам кесим вазифасида келганда махсус ёр дамчи элемент олади ва уларнинг грамматик шаклланиши ҳам отларга ўхшайди: Сен айтгансан. Сен кўрибсан.

(Студентман-кўрганман каби) Лекин равишдош кесимларда бу хусусият йўқ, улар синтактик функцияни бажарувчи махсус аффиксли бўлади: борибман, борибман, борибди. От кесимлар қаратқич ва тушум келишикларидан бошқа келишиклар формасида келган отларнинг предикативлик аффикси олиши билан баъзан аффикс олмаса-да интонация билан) шаклланади. Масалан, Сен йигирма беш ёшдасан. Мен институтдаман сингари гапларда предикативлик аффикси аслида кесим вазифасида қўлланган сўзнинг белгисидир. Ўтган замон ва келаси замон маъноларини ифодалашда бундай кесимларда ҳам боғлама қўлланади: Куз вақти эди. Мен чегарада қоровулликда эдим. Демак, предикативлик аффиксини қабул қила оладиган ҳар бир от қайси келишикда бўлишидан қатъий назар кесим вазифасида кела олади. Уларнинг қайси сўз туркуми орқали от кесим бўлиб келишини эса қуйидаги кўргазма яққол тасдиқлайди: I жадвал: --------------------------------------------- ! От билан: Гулларнинг ичида энг қадрлиси-атиргул ! ! Сифат б-н: Эл сийлаган ерда азиз.ГМ.Г ! ! Сон билан: Билганинг тўққиз, билмаганинг тўқсон тўққиз.ГМГ! ! Олмош б-н: Ҳа, бу йил бой қизлар - сизлар. ! ! Равиш б-н: Ўғлим, энди ғалабамиз яқин. !

! Ҳар.номи б-н:Яшамоқ - курашмоқ Курашмоқ-ўрнак бўлиб яшамоқ. ! ! Модал сўз б-н:Халқ орзусини амалга оширишдан каттароқ бахт ! ! борми?! ! феъл кесим. Феъл билан ифодаланиб, эганинг ҳарават ҳолатини англатадиган кесим феъл кесим дейилади. Кесим вазифасида қўлланган феълнинг семантикасига кўра ҳаракат билдирувчи феъл кесим ва ҳолат билдирувчи феъл кесим турлари фарқланиши мумкин. Феъл кесим учун жуда хосланган сўз туркуми феъл бўлиб, у бошқа сўз туркумларига нисбатан синтактик хусусияти жиҳатидан бой бўлган категориядир. Ҳар бир шахсли феъл бир гапни ҳосил қилади: бунда субъект маъноси ҳам берилган бўлади. Бу бир сўз тусидаги бутунлик гапнинг энг содда кўринишидир. Мустақил содда гапнинг кесими аниқлик, буйруқ ва истак майллари формаоидаги феъллардан бўлади: булар кесим вазифасида қўлланувчи феъллар бўлиб, эга билан бевосита бикишади, боғлама талаб қилмайди. Буларнинг айримлари ўрнига қараб тусловчи аффикс олмаган ҳолда, ноль кўрсаткичда, кесим бўлиб келади (айт, юр, бил каби). Шарт майли формасидаги феъл баъзан истак, мўлжал, илтимос каби маъноларни ифодалаб, мустақил содда гапнинг кесими (соф феъллар); шарт, пайт каби маъноларни ифодалаб, эргаш гапнинг кесими бўлиб келади. Масалан: Бугун кинога борсам (бормоқчиман). -Бугун кинога борсам, қайтишда сизларникига кираман. Кесим вазифасида "ма"

сўзи ҳам келади. Бу суз семантик томондан ол сўзига яқин турганлиги учун феълга ўхшаб қўлланилади. Аммо ма сўзи феъл эмас, ол сўзига синоним саналмайди. Чунки ол сўзи феъл категориялари: бўлишли-бўлишсиз, ўтимли-ўтимсиз, нисбат, майл, шахс-сон кабилар билан муносабатга кириша олади: Сиз олинг. У олсин каби, ма сўзи эса бундай хусусиятга эга эмас. Умуман, феълларнинг тусланган формалари ҳамда равишдош шакли билан ифодаланган кесимлар феъл кесимлар саналади. Кесимлар тузилиши жиҳатидан ҳам турларга ажратилади. Жумладан, уларни дастлаб икки хил эканлигини таъкидлаш ўринлидир ва уларнинг бу хил тури қуйидаги кўргазмада аниқ ва равшан кўриниб турибди:Кесимнинг тузилиши-!-! ! Содда-кесим! ! Мураккаб кесим! I !Сод.от кесим!!Сод.феъл к.! !Мур.от кесим! !Мур.феъл кесим! ! I Составли кесимларнинг ҳосил бўлиши қуйидаги кўринишларга эга: 1. от(феъл бўлмаган ҳамма сўз) Қ феъл (боғлама): У агроном бўлади (составли от кесим). 2. феъл феъл: У ёза бошлади (составли феъл кесим). Содда феъл кесимлар-соф феъллар билан ифодаланган кесимлардир. Составли от кесимлар от (от, сифат, сон, олмош, равиш) феъл (ёрдамчи феъл, боғлама). Синтетик формадаги сўзлар билан ифодаланган кесимлар содда кесимлар дейилади. Булар якка бир негизли феъллар ҳамда боғлама сиз отлар билан ифодаланади: Бирлигимиз кун сайин мустаҳкамланмоқда. Одобнинг боши - тил. Составли кесим аналитик формадаги конструкциялар билан ифодаланган кесимлардир. Унинг таркиби етакчи ва кўмакчи

элемештлардан иборат бўлади: Топологияғ оралиғи аста-секин торайиб бораверади. Составли кесимлар ифодаланишига кўра составли феъл кесим ёки составли от кесим бўлиши мумкин. Составли феъл кесимлар икки ёки ундан ортиқ негиздан ташкил топган феъллар билан ифодаланади. Бунда феълларнинг бири ўзининг лексик маъносини сақлаб, етакчи феъл ҳисобланади. қолганлари етакчи феълдан англашилган ҳаракатнинг бажарилиши билан боғлиқ бўлган турли қўшимча маъноларни ифода этиб, кўмакчи феъл дейилади. Бундай феъл кесимларнинг етакчи феъли кўпинча равишдош формасида бўлади: Эрта баҳор қуёши кеча ёғиб ўтган ёмгирнинг намини ердан суғуриб олаётир. Составли феъл кесим баъзан жуфт феъллар билан ҳам ифодаланиши мумкин: Гапнинг нақ онасини айтдингиз-қўйдингиз. Составли от кесимлар кенг маънодаги от - боғлама ёки тўлиқсиз феъл типидаги конструкциялар билан ифодаланади. Бунда асосиймаъно отдан англашилади. Боғлама ва тўлиқсиз феъллар қўшимчамаъно англатиб, кесимнинг эга билан мослашувини таъминлайди: Эркинжон институт жамоат ишларида фаол саналади. Составли от кесим ҳаракат номи-керак (зарур, лозим, даркор) сингари конструкциялар билан ҳам ифодаланади: Ҳар ишни яхши бажариш учун унга кўнгил бериб киришмоқ керак. Составли от кесим баъзан чиқиш келишигидаги сўздан иборат типидаги кўринршга ҳам эга бўлади: Вазифамиз институтни муваффақиятли тугаллашдан иборат. Составли от кесимнинг биринчи элементи отдан бўлганда, у ўз хусусиятларига кўра баъзи грамматик

ҳодисаларни тўғдиради. Бу хусусиятлардан бири ўша отнинг аниқловчи қабул қилишидир. Бу от ўзидан кейинги феъл билан бир бутунлик ташкил этишига қарамай махсус аниқловчи олиши мумкин: Сиз ахтарган киши менинг ўзим бўламан. менинг ўзим бўламан-составли от кесим, бу ерда от талаби билан менинг қаратқичли аниқловчи ҳам состав таркибига киритилган. Составли кесим таркибига кирувчи элементлар қуйидаги тартиб- ларда жойлашади: I . Составли от кесимларда: а) от кисми аввал келади; б) ҳар икки қисм кетма-кет келади, орага сўз кирмайди в) шеъриятда составли кесимнинг от қисми кейинги ўринга ўтиши ҳам мумкин: Ҳаммалари Зайнабни қилар бўлдилар орзу. г) поэтик нутқда от ва феъл қисмлари орасига сўз киритилиши, дистант ҳолатда бўлиши ҳам кузатилади: Бўлдилар, Москва бориб, ҳурматли меҳмон пахтадан. 2. Составли феъл кесимларда: а) асосий маъно билдирувчи феъл аввал, қўшимча маъно берувчи феъл кейин келади. б) шахс-сон, майл, замон кўрсаткичлари иккинчи элемен тга қўшилади; в) бўлишсизлик белгиси баъзан иккинчи, баъзан биринчи элементга қўшилиб келиши мумкин: ўқий бошламади; айтмай қўйди. г) сўроқ юкламаси одатда, кейинги элемент таркибида учрайди: борганмиди сингари. Кесимнинг қўлланишида шундай хусусиятлар бор: 1. Икки ёки ундан ортиқ гапдан тузилган қўшма гапларда кесим айни бир сўз билан ифодаланиши лозим бўлса, бир неча кесим

вазифасини бир сўз бажаради (ялпи кесим). Бу ҳолат кўпинча шеър ёки мақолларда учрайди: Кўр тутганини қўймас, кар-эшитганини. 2. Тақлид сўз ва феълдан иборат бўлган кесимларда (дукур-дукур, шарақ этиб кетди) тақлид сўз якка бўлса эт ёрдамчиси билан, такрорланган бўлса,-қил ёрдамчиси билан келади, баъзан (шеърларда) унинг феъл қисми қўлланмайди ҳам. 0ёқларим титрарди. Зарбидан юрак дук-дук. З. Мазмунни кучли ифода қилиш учун, кесим маъно жихатидан биринчи ўринда бўлган вақтда, у контекстдан турли воситалар орқали англашилиб туришига қарамай, такрорлаш ходисаси ҳам учрайди: Айтган ҳам у, борган ҳам у. Такрорланиб келиш жиҳатидан феъл кесимнинг характерли хусусиятлари бор: бунда такрор ҳаракатнинг маъноларини, модаллик, экспрессивлик, кучайтириш оттенкаларини беради: Суради, суради, ахир топди. Гапир, гапир! Тезроқ гапир! Буни эшитиб онаси ётиб кетгандир, ёниб. Лекин такрорлаш составли кесим ҳосил қилмайди. Кесим борасидаги фикрлар мажмуида шу нарсани ҳам алоҳида таъкидлаш жоизки, сўнгги давр ўзбек назарий тилшунослигида кесим ва унинг гап бўлаклари орасидаги мавқеи бошқа бўлаклардан, ҳатто эгадан ҳам устунроқ эканлиги исботланмоқда. Чунки кесим гапнинг уюштирувчи маркази, ядроси бўлиб ўзида предикативликни акс эттиради. Қолган бўлаклар кесимнинг кенгайтирувчилари ёки кенгайтирувчиларнинг кенгайтирувчилари ҳисобланади. Бу жиҳатдан эга ҳам кесимнинг субъект валентлигини тўлдирувчи бўлак - гап тузилишини кен- гайтирувчиси бўлиб келади. Кесим предикатив шаклига эга

бўлганлиги учун у гапда бошқа бўлакларга нисбатан эмас, балки бевосита белгиланади.

Мавзуга доир фойдаланиш учун адабиётлар : 1. А . Гуломов . М . Асқарова . Ҳозирги ўзбек адабий тили . Тошке нт. Ўқитувчи. 1907. 2. Ўзбек тили грамматикаси. Тошкент. Фан. II том 1976 йил. З. Г.Абдураҳмонов. А.Сулаймонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. Ўкитувчи. 1979. 4. И.Расулов. Содда гап синтаксиси. Сконспеквив курс) Тошкент. 1980. 5. Н.Маҳмудов.А.Нурмонов. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Тошкент. Ўқитувчи. 1995. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Эга ва кесим координацияси. Боглама

Араб ва ўзбек тилларида соннинг ифодаланиши

Кесим эргаш гапли қўшма гап

Араб ва ўзбек тилларида мослашув категориясининг ифодаланиши

Узбек ва араб тилларида келишик ва грамматик сон категорияларининг ифодаланиши