Эга ва кесим координацияси. Боглама - Лингвистика - Рефераты

Эга ва кесим координацияси. Боглама

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

www.arxiv.uz Эга ва кесим координацияси. Боглама Режа: 1. Эга ва ва кесим мослиги. 2. Эга ва кесим мослиги кўринишлари. З. Феъл кесимнинг эга билан мос келиши 4. 0т кесимнинг эга билан мослашиши. 5. Боғлама ва унинг турлари.

www.arxiv.uz Анънавий тилшунослик назариясида айтилганидек , эга ва кесим гапнинг грамматик асоси бўлиб , улар гапда бир - бирига мос шаклларда кела олади . Бу икки бўлак орасидаги мослашиш, координатив алоқа эса, одатда, кесим таркибида келган шахс-сон қўшимчалари орқали амалга оширилади. Бу қўшимчалар кесим билан эганинг алоқасини кўрсатади. Эга -кесим алоқаси мослашув йўли билан бўлар экан: Мен бордим. Сен бординг каби шаклларда намоён бўлади ҳамда бу каби мослик қор оқ. У қувноқ кўринишларида ҳам мавжуддир. Предикатив конструкция элементларининг кесимдаги махсус қўшимча орқали шахс-сон мослигини билдириши ҳодисанинг мантиқий томони билан ҳам боғлиқ. Лекин бу грамматик ва мантиқий ҳодисалар бир-бирига тенг эмас. Буларнинг муносабатида қуйидаги ҳолатларни кўрамиз: 1. Компонентлар грамматик томондан ҳам логик томондан ҳам бир-бирига мос бўлади: Болалар югурдилар. (Ҳар иккиси ҳам кўплик шаклига эга). 2. Компонентлар грамматик томондан мос бўлса ҳам логик томондан бошқача кўриниш касб этади: Халқ ишлади. Грамматик томондан иккала компонент ҳам бирликда, логик жиҳатдан эса бири-кўплик, иккинчиси-якка ҳолда бу маънони англатмайди. 3. Компонентлар логик томондан мос бўлса ҳам, грамматик томони бошқача бўлади: Халойиқ тўпланишди. Бу ажиб учрашувдан барча хурсанд бўлдилар. (Ҳ.0.):-эга жамлик-кўплик маъносида, лекин бирлик шаклда, кесим эса кўплик шаклда. Демак, эга ва кесимнинг мослигини грамматик маънода деб тушуниш лозим. Кесимнинг эга билан мослашуви бир неча кўринишларга эга: 1. Эга ва кесимнинг шахс жиҳатидан мос бўлиши албатта шарт. Шу билан бирга, у шахсларнинг сони ҳам мослашган бўлади. Сон жиҳатидан бўлгак мосликда учинчи шахсгина баъзи айримликларга эга. Масалан: Сен айтдинг-П шахс бирлик-П шахс бирлик. Биз эшитдик-биринчи шахс, кўплик-биринчи шахс, кўплик. У айтди-учинчи шахс, бирлик-учинчи шахс бирлик. Шуни айтиш лозимки, улар бордилар ёки болалар бордилар ва биз бордик. гапларидаги мослик бир хил эмас. Биринчиларида кесим шакли эга шаклига мослашган бўлса, иккинчиси (Биз бордик)да кесим шакли

www.arxiv.uz эганинг маъносига қараб мослик ҳосил килган 2. Кесим учинчи шахсни кўрсатувчи феълдан бўлганда, эга кўпликда бўлса ҳам, кесим баъзан бирлик формасида кела олади. Бундай вақтда кесимнинг кўплик маъносида эканлиги эга орқали билиниб туради. Бундай ўринларда кесимнинг бирлик ё кўплик ҳолда қўлланиши тамоман фарқсиз эмас. Буни ҳам ўзига хос кўринишлари бор. Масалан: а)эга жонли предметни англатувчи сўз бўлиб, кўплик формасида келганда, кесим кўпликда ҳам бирликда ҳам бўлади: Болалар куйлади. Болалар куйладилар. Эга ҳайвон, парранда, жониворларни англатса бирлик шаклда қўлланади: Қушлар сайради. б)эга жонсиз нарсаларни англатувчи сўзлардан иборат бўлганда, кесим кўпинча бирлик шаклида келади: Эски уйлар бузилди. Ўтлар ўсди ва ҳ.зо. Кўплик формасидаги эга доим "бирдан ортиқ нарса"номини англата бермайди. Масалан Қор ёгди ва Қорлар ёғди. гаплари орасидаги асосий фарқ, иккинчисида нарса мўллиги, кучайтириш ва экспрессивлик бор. Кесимнинг кўплик ёки бирлик шаклда кела олиши асосий фикрнинг қайси бўлакда ифода этилиши билан ҳам боғлиқ. Баъзан юқоридаги ҳолатларнинг аралаш қўлланиши ҳам учрайди. Адабий асарларда, табиат ҳодисаларини, воқеаларни тасвирлашда,айниқса лирикада бундан бошқа ҳоллар - кесимнинг кўпликда келиши кўп учрайди. З. Баъзан эга бирлик шаклида бўлганда ҳам кесимлар қўшимчасини олиб келади. Бунда бу қўшимча сизлаш (ҳурмат) маъносини (матн мазмунига, интонацияга қараб) ифодалайди. Масалан: Онам соғлар. Опам айтдилар. Баъзан ҳар икки бўлак ҳам -лар шаклини олиши мумкин. Бу кўпроқ сўзлашув услубида учрайдиган ҳолатдир. Мени бу амакимлар чакирган эканлар мисолидаги каби ўринларда –лар қўшимчаси ҳурмат ё кесатиқ, мазах учун ишлатилганлиги умумий мазмундан билиниб туради. Эшон чақирган эканлар конструкцияси эски замонда кўпинча ҳурмат, лаганбардорлик учун ишлатилган булса, ҳозирда мазах учун қўлланиши ёки эски услубда гапирганликни билдиради. Баъзан ўз олмоши билан ифодаланган эга ўзлари шаклида келиши, унга мос ҳолда кесим ҳам кўплик шаклини олиши мумкин;

www.arxiv.uz -Ия, ана бошлиқнинг ўзлари келиб қолдилар. Эски услубда бу форма учинчи шахснинг кўплиги иккинчи шахс учун кулги-мазах ифодаси учун ҳам қўлланади: Ўзлари ким бўлади, афанди? 4. Кесим сифат, сон каби сўзлар билан ифодаланганда, эга кўпликдаги от бўлганда ҳам кесим бирлик формаоида қўлланади; Боғдаги гуллар ранг-баранг. Йиғилган одамлар мингта. 5. Эга формал жиҳатдан кўпликни кўрсатиб, бирлик маъноси учун қўлланганда, кесим ҳам кўпинча ўша формада қўлланади, аммо бирликни билдиради: Бувимлар айтдилар. Сиз айдингиз. Биз шундай дедик. (Мен шундай дедим). Булар стилистик сабаблар туфайли юзага келади. 6. Эга вазифасида миқдор билдирувчи сўз (саноқ сон, миқдор равиши) билан ифодаланган сифатловчили от бирикма келса, кесим кўпинча бирлик, баъзан кўпликда келади: Ўн киши келди,-Ўн киши келишди. Ҳар икки ҳолда ҳам мазмун кўпликни билдиради. Бунда кўплик -биргалик маъноси, феълнинг- ш)-иш) қўшимчаси орқали амалга оширилади. 7. Гапнинг эгаси бирлик шаклидаги содда жамловчи отлардан бўлса, кесими одатда бирликда бўлади. Масалан: Халойиқ тўпланди. Батальон юрди. Бу отлар кўплик формасига кирганда, кесим ҳам, одатда, кўплик шаклида келади: Халқлар тинчликни химоя қилаётирлар. Ҳозирги поэзияда маълум сабаблар туфайли эга (от) бирлик шаклида келганда ҳам кесимни кўпликда қўллаш ҳоллари учрайди: Қутлаб Зайнаб, Омон тўйини, Ҳамма хурсанд келар эдилар. ГҲ.О.Г 8. Эга жамлик маъносини билдирувчи жуфт сўз билан ифодаланиб, бир бутундан иборат бўлганда ҳам бундан аввалги қоида ўз кучини йўқотмайди, бироқ бунда кесимнинг кўплик- биргалик формасида қўлланиш ҳодисаси бир оз кенгаяди; Хотин-ҳалаж йиғилди (йиғилишди). 9. Бор ё йўқ сўзидан бўлган кесим бирлик формасида қўлланади: Унда қизиқ китоблар бор. Уйда укам бор. Ҳамма ёқ топ-тоза, ёввойи ўтлар йўқ. Кесим таркибида -лар келганда ҳурмат маъноси ифодаланиши мумкин. Уйда бувим борлар.

www.arxiv.uz 10. Мен сендек одамни биринчи кўришим.-Биз сендек одамни биринчи кўришимиз каби гапларда мослик ҳозирги тилимизда ҳаракат номига қўшилган эгалик аффиксидан билинади. 11. Эга мен, сен, биз (бизлар), сиз(сизлар) сўзларидан бўлса, кесимга шу олмошга мос шахс-сон қўшимчаси қўшилади: Мен бордим. Биз бордик. От кесимларда предикативлик қўшимчасининг қўлланмай қолиши айрим услубий хусусиятлар билан боғлиқ: Ахир, биз ҳам мансабдор одам. Кесим мен, сен, биз, сиз сўзларидан бўлганда, шахс-сон қўшимчаси улар билан фонетик жиҳатдан бир хиллик ҳосил қилади: Илғорлар бизмиз. Унинг тарбиячиси сизсиз. Эга кўплик шаклини олган сен олмошидан бўлганда, кесим ҳам шу шаклда қўлланади. Сенлар ёшсанлар. Бу конструкция тингловчига нисбатан ўзини юқори тутиш, менсимаслик каби мазмун оттенкаларини ифодалайди: Сизлар айтинглар. 12. Эга учинчи шахс кўплик формасида келганда, от кесимлар бирликда ҳам, кўпликда ҳам қўллана олади: Улар студентла, Предметни, шахс-сонни кўрсатиш мақсад қилинганда, кўплик шакли қўлланади; шахснинг ҳунарини, машғулотини кўрсатиш биринчи ўринга қўйилганда, бирлик формаси ишлатилади. Бу қизлар шахматчилар-кимлар? Бу қизлар шахматчи-нима билан шуғулланади? 13. Эга вазифасидаги сўзнинг эгалик қўшимчаси олган ё олмаган бўлишининг кесим билан мослашувга таъсири йўқ; бу қўшимчанинг шахс-сони шу сўзнинг қаратқич келишигидаги сўз билан мослигини кўрсатади: Сенинг опанг келди. Лекин эга вазифасида ўз олмоши келса, кесим билан эгалик қўшимчаси орқали мослашади: Шунча пахтани сенинг бир ўзинг тердингми? Демак, эгалик қўшимчаси 2 хил мосликни: қаратувчи қаралмиш(сенинг ўзинг) ва эга - кесим мослигини (ўзинг тердингми?) кўрсатади. Англашиладики, бу олмош киши лик олмоши билан мослашиб юради, шу мосликни курсатувчи эгалик қўшимчасини олган бўлади, функцияси жиҳатидан кишилик олмошларига ўхшаш томонлари бор (Сенинг ўзинг-сен ўзинг, менинг ўзим-мен ўзим). 14.

www.arxiv.uz Ўн саккиз киши оширилган мажбурият олдик ва буни шараф билан бажардик, конструкциясида эга ифодаланмаган. (Ўн саккиз киши бирикмаси эга эмас, изоҳловчи, эга - биз ифодаланмаган). 15. Қувонасан киши типидаги конструкцияларда шахс маъноси умумлашган ва яга-кесим мослигини кўрсатиб бўлмайди. 1б. Эга-кесимнинг кўплик шаклида бўлиши баъзан эгалик қўшимчасига эга бўлган иккинчи даражали бўлакнинг ҳам кўплик қўшимчасини талаб этади. Бу бўлак эгадан англашилган шахсларга қарашли предметни англатади: Болалар китобларини келтирдилар. Улар кечқурун оталарини чақириб келдилар. Булардан ташқари эга ва кесим мослигада яна айрим ҳоллар мавжудки, буларни қайд этмай бўлмайди. I . Кесим бирор ҳаракат, иш, ҳолатда узоқ давом этиш, такрор, изчилликни ифодалаши, маънони кучайтириши лозим бўлса, такрорланиб келган сифатдош билан ифодаланади ва унинг эга билан мослашуви айрим хусусиятга эга: иккинчи сифатдош мослашув шаклини олмай, бир шаклда бўлади. Биринчи сифатдош эса эганинг қайси шахс эканлигига, сонига қараб, махсус аффикс олади. Мослашув шу қўшимча орқали бўлади: Севган отим ёлларини тараганим-тараган. 2. Гапда эга бир неча сўз билан ифодаланганда эга билан кесимнинг мослашуви қуйидагича бўлади: 1) шахс жиҳатидан бир хил бўлганда, кесим бирликда ҳам кўпликда ҳам келади: Салима билан Карима келдилар.-Салима ва Карима келди. 2) улар шахс жиҳатидан ҳар хил бўлганда: а)биринчи ва иккинчи шахсни кўрсатувчи сўзлардан бўлса, кесим I шахс кўплигида бўлади: Мен ва сен келдик. 6)1 ва III шахсни кўрсатувчи сўзлардан бўлса, кесим 1- шахснинг кўплигида келади: Мен ва у келдик в)1 ва III шахсни кўрсатувчи сўзлардан бўлса кесим II шахснинг кўплигида келади: Сен ва у келдингиз. г) биринчи, иккинчи ва учинчи шахсни кўрсатувчи уч хил сўздан бўлса, кесим I шахснинг кўплигида бўлади: Мен, сен ва Вали келдик. Келтирилган эгалардан ташқари умумлаштирувчи сўз келиши ҳам мумкин: Мен ва сен-иккимиз келдик. Кесим ҳам шу сўз билан мослашган бўлади. Эга

www.arxiv.uz ва кесим мослашуви ҳақида гапирганда, феъл кесимларнинг ва от кесимларнинг мос келишини ҳам алоҳида таъкидлаш зарур. 1. Феъл кесимнинг эга билан мослашуви кесимнинг морфологик шакли орқали амалга ошади. Феъл кесимнинг морфологик шакли феъл бўлганлиги учун у шахс-сон шаклларига эга бўлади ва бу шакл кесимни кесим шакллантириш ҳамда кесимнинг эга билан синтагматик муносабатини Конституция кўрсатиш вазифасини бажаради. Масалан: Шерзод дераза пардасини суриб, ташқарига қаради. I ва II шахсдаги феъл кесимлар эга билан ҳам шахсда, ҳам сонда мослашади: Биз ҳамма нарсанинг қадрини ўзи йўқолганидан кейин биламиз. Кесим эга билан доимо шахсда мослашади; сонда эса доимо мос бўлавермайди. Қуйидаги ҳолатларда улар ўртасида қисман мослик мавжуд бўлади: а)кўплик шаклидаги эга вазиятида шахс билдирувчи от морфологик шакли бўлганда кесим бирлик ва кўпликда кела олади: Донишмандлар тўғри айтган(лар).ГУ.Х.Г б)кўплик шаклидаги эга вазиятида жонсиз предметларни, ҳайвон, паррандаларни билдирувчи от морфологик шакли бўлганда кесим доимо бирлик шаклда қўлланади: Итлар ҳурди. 2. 0т кесимнинг эга билан мослашуви. 0т кесим вазиятида синтактик шаклнинг феълдан бошқа морфологик шакллари келганлиги сабабли улар кесим бўлиб шаклланиши ва эга билан боғланиши учун махсус воситаларни олади. Бу воситалар бизнинг кейинги режамизнинг таркибий қисми бўлган" боғлама" билан узвий боғланиб кетади. Чунки боғламалар от кесимларни кесим қилиб шакллантириш ва эга билан синтагматик муносабатини юзага чиқариш учун хизмат килади. Боғламаларни от кесимга боғланишига кўра икки турга ажратиш мумкин: а) синтетик шакл (-ман,-сан,-дир кабилар); б) аналитик шакл (бўлмоқ, ҳисобламоқ, саналмоқ кабилар). Синтетик шакллар тўғридан-тўғри от кесимнинг ўзига худди феъл кесимлардаги шахс-сон қўшимчалари сингари бирикади-Мен талабаман. Кўпинча III шахс шакли бевосита ифодаланмаслиги мумкин: Бу ер- мардлар макони. Баъзан I ва II

www.arxiv.uz шахс шакллари ҳам шаклан мавжуд бўлмайди, аммо мазмунан борлиги сезилиб туради: Мен-инсон фарзанди. ГГ.Г.Г Бундай вақтларда эга ва кесим ўртасида мазмуний предикатив муносабат бўлса ҳам, лекин бу муносабат мослашув оркали ифодаланмайди. Мазмуний ва шаклий муносабат ўртасида номувофиқлик вужудга келади. Аналитик шакллар кесимлик шаклларини олган ҳолда кесим вазиятидаги от шаклига қўшилади ва кесимни шакллантириш ҳамда уни эга билан синтавматик муносабатга киритиш вазифасини бажаради: Мен талаба ҳисобланаман (бўламан). Кўриниб турганидек мослашувнинг икки хил тури мавжуддир. Бунинг биринчисида грамматик мослашув юзага келади ва Болалар чопдилар бунинг ёрқин мисолидир. Иккинчи мослашиш тури семантик мослашиш бўлиб, Хотин-халаж йиғилишди. Бунинг далилидир. Кесим ўз шаклини эгага мослайди, демак, бундай мослашув тобеланиш алоқасининг бир туридир. Бу қараш анъанавий тилшуносликдаги қарашга асосланади. Бу кейинги давр адабиётларида координация атамаси билан юритилмоқда, бунда предикатив алоқа тобеланиш деб эмас, ўзаро мувофиқлашув деб баҳоланади. Юқорида айтилганидек эга билан кесимни бириктиришда хизмат қилувчи восита боғлама бўлиб, унинг ҳам ўзига хос жиҳатлари бор. Боғлама бўлиб келган сўз ўз мустақил маъносини тўла ёки қисман йўқотиб ёрдамчи вазифага кўчган ҳисобланади. Буларнинг асосий вазифаси феъл бўлмаган сўзлар билан қўшилиб, кесимни шакллантириш, предикативликни кўрсатиш, модаллик, замон, майл, шахс-сон маъноларини ифодалашдан иборатдир. Бундай вазифадаги сўзларга: бўл, қил, эди, экан, эмиш кабиларни киритиш мумкин. Мустакил феъл билан боғлама бир- биридан мазмун жиҳатидан фарқланади: 1. Кеча клубда мажлис бўлди (муст.феъл). -У отпуска олдидан кўп мажлислар билан банд бўлди (боғлама). Бўл феълининг бир неча томонлари бор: а)У ҳозирги замон маъноси учун ҳам, келаси замон маъноси учун ҳам қўлланади. Бу матндан аниқланади. Ҳозирги замон (умумзамон) маъноларида қўлланганда боғлама қўлланмаслиги кузатилади:Отанг бўламан -Отангман.

www.arxiv.uz б)Составли от кесимларда боғлама бўлмасин шаклида ифодаланса, тахмин маъноси берилади: Гапинг ёлгон бўлмасин.... Кесимни шакллантиришда ўрни билан эди, экан, эмиш ҳам қўлланиб, архаик шакли- эрди ёрдамчилари ўтган замонни ифодалаб, эслатиш, ҳикоя маъноларини ифодалашга хизмат килади. Бундай тўликсиз феъл шаклида келган ёрдамчиларнинг баъзилари соф феъл каби тусланади: тусловчиларнинг қисқа формаларини олади (эди-м, эди-нг каби), баъзилари от туркумидаги сўзлар каби тусланади (тўла формаларни олади: экан-ман, экан-сан каби). Умуман, боғлама эга ва кесим боғланишидаги муҳим элементдир.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. А . Гуломов . М . Асқарова . Ҳозирги ўзбек адабий тили . (синтаксис) Тошкент. Ўқитувчи. 1987. 2. Ўзбек тили грамматикаси. 2 том. Тошкент. Фан. 1976. 3. М.Мирзаев.С.Усмонов.И.Расулов. Ўзбек тили. Ўқитувчи. Тошк. 1978. 4. Г.Абдураҳмонов.А.Сулаймонов. ва бошқа. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. Тошкент. Ўқитувчи. 1979. 5. Н.Маҳмудов.А.Нурмонов. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Тошкент. Ўқитувчи. 1995. 6 . www.ziyonet.uz 7. Arxiv.uz

Похожие

Кесим ва унинг ифодаланиши

Кесим эргаш гапли қўшма гап

Бош бўлаклар. Эга ҳақида маълумот

Роман тиллари классификацияси

Достонлар тилида умумий нокатегориал маънога эга бўлган сўзлар