Араб ва ўзбек тилларида соннинг ифодаланиши - Лингвистика - Рефераты

Араб ва ўзбек тилларида соннинг ифодаланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42.5 KB

Араб ва ўзбек тилларида соннинг ифодаланиши Режа: 1. Ўзбек ва араб тилларида сон нималарни ифодалайди? 2. Саноқ сонларнинг араб ва ўзбек тилларидаги ифодаси. 3. Тартиб сонларнинг араб ва ўзбек тилларидаги ифодаси. 4. Соннинг араб ва ўзбек тилларидаги грамматик вазифаси. 5. Ўзбек ва араб тилларида соннинг ўзига хос хусусиятлари.

Тушунчалар ва таянч иборалар: 1. Сон, миқдор сон ; 2. Сон, келишик, морфологик қолиплар: 3. Тартиб сон, ةلعاف ,لوْا )-ىلو ْا( ,سداس لعاف- 4. Сон, от, аниқловчи, равиш. 5. Сон, феьл, изофа ( صيصخم ) Агар сонга таьриф берадиган бўлсак, у ўзбек тилида қуйидагича жаранглайди. Соннинг номини, предметнинг сон-саноғини, тартибини билдирган сўзлар туркуми сон дейилади. Сон неча? қанча? нечанчи ? нечта ? каби сўзларга жавоб бўлади. Сонлар: 1. Соннинг номини билдиради: 5, 6, 10, 20 каби. Бундай сонлар эгалик қўшимчалари билан худди отлардек ўзгаради; гапнинг бош бўлаклари ва иккинчи даражали бўлаклари бўлиб келади. 2. Саналадиган предметларнинг сон-саноғини билдиради. Бундай сонлар ўзгармайди; гапда аниқловчи ва кесим бўлиб келади. Масалан: Ўзи битта, қулоғи тўртта. Сон бошқа сўз туркумларидан ясалмайди. Сонлар кўпинча рақам билан ёзилади. Юқоридаги соннинг талқини араб тилидаги сонга ҳам бевосита тааллуқлидир. Араб тилида сон ўзининг граматик моҳиятига кўра от, сифат ёки равиш бўлиши мумкин. Саноқ сонлар саналмиш боғланганда 1-2 сонлари саналмиш билан жинсда тўлиқ мослашади. Ўзбек тилида эса сон от билан кулганда у билан бирикади.

Ўзбек тилида сонлар маьно ва грамматик жиҳатдан олти ҳил бўлади: 1. Миқдор сон. 2.Дона сон. 3.Тартиб сон. 4. Иама сон. 5.Жамловчи сон. 6. Тақсим сон. Миқдор сонлар кун, ой, йил, кеча, кундуз, соат, нафар, нусха, тун, бет(сахифа), миллиметр, сантиметр, минут, секунд, километр, қадам, қарич, энли, грам, тонна, литр, стакан, пиёла, сўм, марта каби сўзлар билан ишлатилади. Араб тилида эса кун, ой, йил, соат кабилар тартиб сон билан ифодаланади. Йиллар саноқ сон билан ҳам ифодаланиши мумкин. Масалан: لولاا نم رهش زومت نورشعلا نم رهش بجر ةئميف فلْا و امعست هت و عبص و .نيعست1997- ةئملا )ىف( ةعباصلا و نونامثلا دعب ةئمسمح -587 Саноқ сонлар араб тилида 3-10 сонлар ва саналмишлар билан изофа бирикмасини ташкил этади. Масалан: ةثلاث نم بلاط ,بلاطلا ةثلاث,ةثلاث بلاط . Ўзбек тилида бош келишикда сон ва саналмиш бир хил ҳолатда бўлади. Араб тилида эса 3 дан 10гача бўлган сонлардан кейинги от изофа кўплик ва қаратқич келишикда қўйилади. Муқояси учун ўзбек тилидаги қуйидаги мисолни келтиришимиз мумкин. Олимлар бир йил 365 кеча – кундуз, 5 соат, 48минут,46 секунддан иборат эканлигини аниқлаганлар. Тартиб сонларнинг араб ва ўзбек тилларидаги ифодаси. Тартиб сон предметнинг саноқдаги тартибини билдиради. Тартиб сон унли товуш билан битта миқдор сонга –инчи қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинади. Араб тилида эса тартиб сонлар (2дан 10гача) لعاف-ل @@عاف қолипида ясалади. 1чи рақами бошқа ўзакдан ясалиб музаккар ва муаннасда бошқа кўринишга эга бўлади. Масалан: ىللوا -لوا , Олтинчи рақами ҳам худди

шундай бошқа ўзакдан ясалиб, унинг ёзувдаги ифодаси қуйидагичадир. ( ةسداس ) سداس . 11 дан 99 гача бўлган сонларда бирлик لعاف қолипида, 11-19 гача бўлган сонларда لْا артикли билан тушум келишигида, ўнлик ноаниқ ҳолда ва тушум келишигида келади. Улар тартиб билдираётган сўз биланжинсда тўғри мослашади. “Биринчи” сўзи ўрнида бундай сонларда داح )ىداحلا( , муаннасда, ةيداح )ةيداحلا( сўзи ишлатилади. سردلا ىداحلا رشع . 20 дан юқори яхлит сонлар саноқ сонлардан фарқ қилмайди. Фақат улар отдан кейин аниқ ҳолатда келади. Масалан: ةليللا ةفرغلا ,نينثلاا نور @@شعلا 2 мингинчи кеча 21-99 гача яхлит бўлмаган тартиб сонларнинг аввал бирлар хонаси тартиби билдирилаётган сўз билан жинсда мослашган ҳолда, و боғловчисидан кейин ўнлар хонаси (ҳар иккови ҳам тартиб сон шаклида) келади ва улар от билан келишикда мослашади. Масалан: سد @@لا ثلا @@ثلا نوسمخلاو -- 53 - дарс. 100дан (ортиқ) юқори тартиб сонларда ҳам шу услуб сақланади ва бунда юзлик хона олдин келади. Масалан: ةليللا ةعبارلا و نوعبسلا دعب ةئمثلاثلا -- 374 кеча. Гапдаги грамматик вазифасига қараб икки тилда ҳам сон деярли бир хил вазифани бажаради. Б ироқ араб тилида тартиб сон мослашган аниқловчи каби хусусиятга эга бўлганлиги учун у гапда мослашган аниқловчи вазифасини бажариб келади. Яьни, араб тилида сон моҳиятига (грамматик)кўра от, аниқловчи (сифат) ва равиш бўлиб келиши мумкин. Шундан келиб чиқиб улар жумлада тегишли гап бўлакларини ифода этадилар. Ўзбек ва араб тилида соннинг ўзига хос хусусиятлари. Араб тилида сон феьл ўзакларидан ясалади, яьни ( نا @@نثإ,نا @@تنثإ ) ,ىن @@ث دحو)دحا,دحاو( ва ҳ.з.

Ўзбек тилида эса сонлар мустақил сўзлардан таркиб топгандир. Уларнинг феьлий ўзаклари мавжуд эмас. Араб тилида сон саналмиш мураккаб грамматик алоқани ташкил этади. Ўзбек тилида эса сон, саналмиш билан битишув алоқасига киради. Хулоса қилиб айтганда сон араб ва ўзбек тилларидаги энг муҳим морфологик атегориялар жумласига киради. Назорат саволлари ва топшириқлар: 1.Сон деб нимага айтилади ? 2. Саноқ сонлар араб тилида қандай ифодаланади? 3. Араб тилида сонлар қандай ўзакдан ясалади? 4.Сонлар ўзбек ва араб тилларида қандай грамматик вазифаларнибажаради? 5.Араб ва ўзбек тилларида тартиб сон қандай ясалади? Мустақил иш топшириқлари: 1. Саналар, ҳафта кунлари ва ойларни ифодалашдаги сонларни вазифасини шарҳланг. 2. Саноқ сонларда изофанинг қайси тури ифодаланади? Асосий адабиётлар: 1. Б.Гранде. Курс арабской грамматики в сравнительно историческом освешении. М.1998й. 2. Н. Ибрагимов, М. Юсупов “Араб тили грамматикаси”.Т.1997й. 3. А. Ғуломова, Й.Абдуллаев “Ўзбек тили дарслиги”. 5-6 синф. Т.”Ўқитувчи”.1985й. 4. А.Азизов “Сопоставительная грамматика русского и узбекского яз ы ков”. Т.”Ўқитувчи”.1988г. Қўшимча адабиётлар:

1. Г.Ш.Шарбатов. Современный арабский язык. М-1984г. 2. Аз-Замахшарий. Ал-Унмузаж фин-наҳв. 3. حيضوت حرش .وحنلا نبا دبع.د .ليقع زيزعلا دمحم –ةرهاقلا .رخاف1995م 4. Суннатуллоҳ Бекпўлат. Араб наҳви. Т.-2007й. 5. Ғ. Абдураҳмонов, Ш.Шукуров. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. Т. 1973й.

Похожие

Араб ва ўзбек тилларида мослашув категориясининг ифодаланиши

Араб ва ўзбек тилларида отларнинг турлари

Араб ва ўзбек тилларида сўз туркумлари

Араб ва ўзбек тилларида феълларнинг қиёсий таснифи

Узбек ва араб тилларида келишик ва грамматик сон категорияларининг ифодаланиши