Араб ва ўзбек тилларида отларнинг турлари - Лингвистика - Рефераты

Араб ва ўзбек тилларида отларнинг турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58 KB

Араб ва ўзбек тилларида отларнинг турлари Режа: 1. Ўзбек ва араб тилларида отларнинг таснифи; 2. Араб ва ўзбек тилларида ўхшаш от турлари; 3. Араб ва ўзбек тилларида отларнинг ясалишидаги ўзига хос хусусиятлари; 4. Отларда келишик ва сон категорияларининг ифодаланиши ва фарқлари.

Тушунчалар ва таянч иборалар: 1. ينبلم ،دماج ،ملع ،ةفرعم 2. Абстракт, нисбий от, масдар. 3. Кичрайтма отлар, ناكملاو نامزلا امسا Маълумки, от-сўз туркумларидан бири, конкрет предметларни ёки предмет сифатида тасаввур қилинадиган тушунчаларни ифодалайдиган мустақил сўзлар. Отлар қуйидаги морфологик белгиларга эга: 1) сон категориясига – отларнинг бирлик ва кўплик формалари: китоб, китоблар, бир неча китоблар; 2) эгалик категориясига предметнинг нутқдаги 3 шахсдан бирига тааллуқли эканлигини ифодаловчи формалар йиғиндиси: китобим, китобинг, китоби ва ҳ.к. 3) кишилик категориясига – от ёки отлашган сўзнинг сўзнинг бошқа сўзларга грамматик жиҳатдан боғланишни таъминлайдиган формалар йиғиндиси: китобни, китобда, китобга, китобдан каби; 4) от ясовчи махсус аффиксларга (-чи, -дош, -каш, -бон, -шунос, -дор каби) нарса-қурол оти ясовчиларга (-к, -ик, -ун, -к, -иқ, -уқ, -оқ, -ки, -кич, -ма каби) ўрин-жой оти ясовчиларга (-лоқ, -зор, -истон каби), абстракт от ясовчиларга (-лик, -чилик, -гарчилик, -изм каби) эга. Бу аффикслар турли тилларда турличадир. Хусусан араб тилида юқоридаги отлар аффикслар ёрдамида эмас, балки префикслар ёрдамида ва айрим ҳоллардагина аффикслар қўшилиб ясалиши мумкин. Маъно жиҳатдан отлар дастлаб икки турга – атоқли (Тошкент, Ойбек, Эркин каби) ва турдош отлар (шамол, дарё, одам каби) отларга бўлинади. Турдош отлар ўз навбатида конкрет (дарахт, машина ва бошқалар каби), абстракт (ақл, идрок, буҳаббат, фожиа каби), якка (толиб, ўқитувчи, ишчи каби) ва жамловчи (халқ, армия, озчилик, кўпчилик каби) отларга бўлинади.

Араб ва ўзбек тилларида отлар морфологик ва синтактик усуллар билан ясалади. Иш+чи – ишчи, касб+дош – касбдош, кўз+ойнак – кўзойнак. Тузилишига кўра отлар содда (ручка, қалам, хизматчи каби), қўшма (бедана, оққуш каби), жуфт (опа-сингил, ота-бола каби), қисқартма (БМТ, АҚШ каби) отларга бўлинади. Ўзбек тилида отларнинг қизча (кичрайтиш), қизалоқ (эркалаш), онажон (ҳурмат), Абдуллавой (ҳазил ва истеҳзо) каби формалари саналади. Отлар гапда кўпроқ эга, тўлдирувчи, қаратқичли аниқловчи, ҳол вазифаларида келади. Аммо ўрни билан сифатловчи, изоҳловчи ёки кесим бўлиб кеиши ҳам мумкин. Умумий тарзда араб тилидаги отларни таснифлайдиган бўлсак, улар қуйидагилардир: I. иш ҳаракат номи (феълдан ясалган исмлар) – масдар. Масдар от сифатида келишикларда ўзгаради. Баъзи масдарлар асл маъносидан ўзга маънони англатади. Одатда луғатларда бу отлар оддий сўз сифатида берилади. Масалан, ملع -билиш, фан; حلص -тинчлик, сулҳ; قرش -шарқ ва ҳоказо. II. Бир марталик ҳаракат номи ( ةرملا مسا ) - имя однакратности. Иш ҳаркатнинг бир марта содир бўлгандигини билдирувчи сўз бир марталик ҳаракат номи дейилади. Бир марталик ҳаракат номи масдар охирига ة ҳарфини қўйиш билан ҳосил бўлади. Масалан, برض -урмоқ→масдар برض - уриш, ةبرض -бир марта уриш. Агар масдар – атун- ٌ ة�ـَ қўшимчаси билан тугаса, бир марталик ҳаракат номи шу масдардан кейин ةدحاو -“битта”, “бир” мослашган аниқловчисини келтириш билан ҳосил қилинади. Масалан, ةباجإ ةدحاو битта жавоб. Ўзбек тилида бундай исмлра бир, битта сўзлари билан ифодаланади. III. Иш ҳаракат услубини англатувчи исм ( عونلا مسا ) – имя способа действия. Бирор бир иш-ҳаракатнинг бажариш услубини билдиради. Бунда исмлар ةلعف қолипида ясалади. Масалан, ةبتك -ёзиш услуби (манера писать), ةتاغنلا – мурожаат қилиш услуби (манера обращения).

IV. Қурол отлари. Иш – ҳаракатни амалга ошириш воситасини билдирувчи отлар қурол отлари дейилади. Қурол отлари қуйидаги I бобдаги ўтимли феъллардан لعفم ،لاعفم ،ةلعفم вазнларида ҳосил бўлади. Масалан: درب – эговламоқ – دربم – эгов; سنك – супурмоқ – ةسنكم – супурги; حتف – очмоқ – حاتفم – очқич, калит. V. Мавҳум отлар. Иш-ҳаракат, сифат ёки ҳолат ҳақидаги мавҳум тушунчаларни ифодаловчи отлар мавҳум (абстракт) от дейилади. Араб тилида мавҳум отлар қуйидаги сўзлар охирига ِ ٌ ةَّي қўшимчасини қўшиш орқали ясалади. 1. О тларга . Масалан, ناسنإ – инсон→ ةيناسنإ – инсоният, دبأ – абад → ةيدبأ – абадият. 2. Масдарга. Масалан, كارتشا - қатнашиш→ ةيكارتشا – социализм. 3. Сифатдошга. Масалан, لوؤسم - масъул→ ةيلوؤسم – масъулият. 4. Сифатга. Масалан, بلغأ – энг кўп→ ةيبلغأ – кўпчилик, رح – эркин→ ةيرح – эркинлик. 5. Олмошга. Масалан, فيك - қандай→ ةيفيك – кайфият, وه – у→ ةيوه – шахсият Ўзбек тилида мавҳум отлар байналминал сўзлардан ёки –лик, –изм каби қўшимчалар ёрдамида ясалади. VI. Кичрайтирма отлар. Ўзбек тилида –ча, –қоқ, –чоқ, –чак аффикслари ёрдамида кичрайтирма отлар ҳосил бўлганидек, араб тилида ҳам кичрайтирма отларнинг айрим ҳосил бўлиш вазнлари мавжуд: 1. Уч ундош ўзакли сўзлардан ٌ لْيـَعُف вазинад ҳосил бўлади. Масалан: بلك→بيلك لجر→ليجر 2. Иккинчи бўғинида чўзиқ унли мавжуд бўлган сўзлардан ٌ لِّيـَعُف вазнида ҳосил бўлади. Масалан: ملاغ→ميلغ – кичкина хизматкор ليمج→ليمج – чиройли (кичкина)

3. Биринчи бўғинида чўзиқ унли мавжуд бўлган сўзлардан ٌل ِعْيـَـَوُف вазнида ҳосил бўлади. Масалан: سراف→سريوف – кичик чавандоз بتاك→بتيوك – кичик котиб مداخ→مديوخ – кичик ходим 4. Нотўғри ўзакли сўзлардан ҳам шу нотўғриликнинг хусусиятига мос ўзгаришга учраган ҳолда ҳосил бўлади. Масалан: باب→بيوب – эшикча, بأ→ ٌّ يب ُأ – дадажон, نبإ→ ٌّ ينب (аслида ٌ وينب ) ўғилча, مسا→ ٌّ ي ـَمُس (аслида ٌ وْيـَمُس ), ٌ تنب→ ٌ ةَّيـَنُب . 5. Тўрт ҳарфдан иборат бўлган отлардан иккинчи ундош товушдан кейин “ай” қўшимчасинин қўшиш билан ҳосил қилинади. Масалан, دجسم→ ُ م ٌ دِجْيـَس – масжидча, برقع→ ٌ ب ـَرْيـَقُع – чаёнча. 6. Агар сўзнинг охирида иккинчи бўғинда “ ā, һ, ӣ ” чўзиқ унлиларидан бири мавжуд бўлса, булар чўзиқ “ ӣ ”га ўзгариб кетади. Масалан: روفصع→ ـَ ص ُع ٌ ري ِفْي – чумчуқча, حاتفم→ ٌ حِتْيـَفُم ; 7. Беш ундош ўзакли сўзлардан кичрайтирма сўз ҳосил қилинганда, охирги ўзак ундош тушиб қолади. Масалан: بيلدنع→لدينع, لجرفس→جريفس ; 8. Муаннас сўзлардан ясалган кичрайтирма отларда ҳам муаннаслик белгиси тушиб қолмайди. Масалан: ةعلق→ةعيلق ,ةره→ةريره -мушукча, ءارمح →ءاريمح ; 9. ة – “ та марбута” ҳарфисиз ҳосил бўлган муаннас отлардан кичрайтима отлар ҳосил қилинганида охирида “ ة ” ҳарфи қўшиб қўйилади. Масалан: سمش→ةسيمش ,ضرأ→ةضيرأ – кичик ер; 10. ٌنا ـَ � қўшимчаси билан тугаган от ва сифатлардан кичрайтирма отлар ҳосил қилинганда ҳам ٌنا �ـَ� қўшимчаси сақланиб қолади. – – ٌنلاسك نلايسك ،ناملس ناميلس 11. Кичрайтма от шакллари айрим предлогларда ҳам қўлланилади ва шу предлогладаги маънонинг оз ёки қисқа эканлигига ишора қилади.

Масалан: ـَلبق →ـَ ليبق – бир оз олдин, قوف→قيوف – бир оз устида, دعب→ديعب – бироз кейин. Дона отлар Дона отлар бир хил предметлар ичидаги бир донасини билдиради ва у от охирига ة “ та марбута” ҳарфи қўшиш билан ҳосил қилинади. Масалан: – – حافت ةحافت ،لمن ةلمن Булардан ташқари у ёки бу предметнинг жуда кўп учрайдиган, ҳосил бўладиган, тўпланадиган ўринни билдирувчи отлар ҳам бўлиб, у араб тилида ةرثكلا مسا дейилад ва ةلعفم қолипида ясалади. Масалан: – خيطب ةخبطم – тарвуз экилган полиз, – نبل ةنبلم сут комбинати. Энди ўзбек тилидаги муқобиллар бўйича қиёслайдиган бўлсак, ўзбек тилида алоҳида бир марталик ҳаракат номи – ةرملا مسا , иш ҳаракатнинг услубини англатувчи исм – عونلا مسا ясалиш йўллари мавжуд эмас. Улар маълум сўзларни ёки қўшимчаларни қўшиш орқали ясалади. Ўзбек тилида кичрайтириш ва эркалаш отлари Нутқимизда кичрайтиш ва эркалаш отлари қўлланилади. Бундай отлар кичрайтш, баъзан эса ҳам кичрайтиш, ҳам эркалаш маъноларини англатадиган қуйидаги қўшимчалар билан ҳосил қилинади. -ча: китобча, уйча, юлдузча; -чоқ, -чак, -чиқ: қўзичоқ, келинчак; -лоқ: бўталоқ, тойлоқ. Одатда ўзбек тили тил гуруҳи жиҳатдан араб тилидан фарқ қилганлиги туфайли унда отлар о ясовчи қўшимчалар ёрдамида ясалади. От ясовчи қўшимчалар ўзак билан бириккан ҳолда қуйидаги маъноларни билдирувчи отлар ясайди: 1. Шахс отлари, 2. буюм-нарса отлари, 3. Ўрин-жой отлари, 4. Мавҳум отлар.

Шахс отлари ясовчи қўшимчалар - чи . Бу қўшимча одатда, шахснинг бирор касб ёки иш билан шуғулланишини англатувчи отлар ясайди: сувчи, футболчи, спортчи, навбатчи. - дош. Бу қўшимча ёрдами билан ясалган отлар одатда, биргалик, яқинлик маъносини билдиради: синфдош, суҳбатдош, сифатдош. Тилимизда –кор (-кар, -чар, -чор), -каш, -дор, -бон, -боз, -паз, -хон, - шунос, -дўз, -соз қўшимчалари билан ясалган шахсни англатувчи отлар ҳам бор: пахтакор, талабгор, мискор, заргар, аравакаш, чорвадор, саройбон, гиламдўз ва ҳоказо. Буюм – нарса оти ясовчи қўшимчалар ва уларнинг ёзилиши -гич (-кич, -қич, -ғич): кўрсаткич, қисқич, чизғич; -ги (-ки, -қи, -ғи): супурги. Тепки; -к, -ак: курак, элак; -қ, -оқ; “а” унлиси билан битган ўзакдан –қ қўшимчаси билан от ясалганда, ўзакдаги “а” товуши “о”га. “я” эса “ё”га айланади ва шундай ёзилади: тара – тароқ, бўя – бўёқ; -иқ, -ик: чопиқ, топшириқ, тешик, -иқ қўшимчаси ўзакда ёки “ю” товуши бўлган ҳолларда –уқ тарзида айтилади ва шундай ёзилади: учуқ, ютуқ; -ма: бўғма, босма; -м, -им: тўплам, тиклам, кийим. –им қўшимчаси ўзакда “у” ёки “ю” бўлган ҳолларда –ум тарзида ёзилади: қулт – қултум, ун – унум, ют – ютум. “й” билан тугаган ўзакларга –ум қўшилса, “й+у” ўрнига “ю” ёзилади. Масалан: куй+ум – куюм, уй+ум – уюм; -дон: қаламдон, туздон. ( نهدم ،بلحم �،ةربحم ) Ўрин – жой от ясовчи қўшимчалар -зор: гулзор, пахтазор, олмазор; -истон: Ўзбекистон, гулистон;

-лоқ: ўтлоқ, тошлоқ. Мавҳум отлар -лик. Бу от ясовчи қўшимча от, сифат, сон ва бошқа туркумларга хос сўзлардан мавҳум отлар ясайди: болалик, дўстлик, яхшилик, бирлик. Нутқимизда –лиқ қўшимчаси билан ясалган мавҳум отлар ҳам учрайди: отлик, борлиқ. Бундан ташқари ўзбек тилида араб тилидан фарқли ўлароқ сўзларни қўшиб от ясалади: Сим ёғоч, ота-ана, озиқ-овқат, Ўз.ССР, йиғим-терим, гултожихўроз. Сўзларни қўшиш ва уларни қисқартириб қўшиш билан қуйидаги отлар ясалади: 1. Қўшма отлар: қорбўрон, қорбобо; 2. Жуфт отлар: ака-ука, қариндош-уруғ; 3. Қисқартма отлар: РТС, Райижроком; Араб ва ўзбек тилларида қисқартма отларнинг ясалиши бир-бирига бир мунча ўхшаёди. Бироқ араб тилида қисқартма отлар ўзбек тилидагидек кенг тарқалган эмас.

Асосий адабиётлар: 1. Б. Гранде . Курс арабской граматики в сравнительно – историческом освешении. М. 1998г. 2. Н.Ибрагимов, М.Юсупов “Араб тили грамматикаси” Т.1997й. 3. – . . توريب ةيبرعلا سوردلا ينييلاغلا ىفطصم خيشلا1993م 4. Г.Ш.Шарбатов. Современный арабский язык. М.-1982г. Қўшимча адабиётлар: 1. К.Кузмин. Учебник арабского язқка. М. 2003г. 2. В.Г.Лебедев, Ю.И.Маляров. Учебник по речевой практика арабского яз ы ка. Основной курс. Част-2. М.1984г. 3. В.Г.Лебедев. Арабская грамматика. М.1984г. 4. Муҳаммад Фатиҳ. - . دادغب ةيبرعلا ةغللا دعاوق1975م 5. . . دادغب مراج يلع ،نيمأ ىفطصم حضاولا وحنلا1998م .

Похожие

Араб ва ўзбек тилларида сўз туркумлари

Араб ва ўзбек тилларида соннинг ифодаланиши

Араб ва ўзбек тилларида феълларнинг қиёсий таснифи

Араб ва ўзбек тилларида мослашув категориясининг ифодаланиши

Араб ва ўзбек тилларида содда гапнинг қиёсий таҳлили