Инсоният тарихидаги ёзув турлари - Лингвистика - Рефераты

Инсоният тарихидаги ёзув турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Инсоният тарихидаги ёзув турлари Режа: 1. Қадимий ёзувлар ҳақида умумий маълумот ва унинг турлари. 2. Пиктографик ёзув . 3. Логографик ёзув . 4. Бўғин ёзуви . 5. Ҳарфий ёзув . 6. Хулоса .

Инсоният тарихида ёзув жуда қадим замонлардан бери мавжуддир. Ибтидоий жамоа даврида одамлар ўз фикрлари. хоҳиш-истакларини, бирор воқеа-ҳодиса ҳақидаги хабарни турли хил нарса-предметлар ёрдамида ифодалаганлар (етказганлар). Лекин бу ҳали ёзув ҳисобланмас эди. Маълум муддат вақт ўтганидан кейин у ёки бу фикрни билдира оладиган шартли белгилар пайдо бўлган. Бу шартли белгилардан кейин биз ёзув деб атайдиган ва маълум тизимга эга бўлган белгилар вужудга келган. Эрамиздан аввалги тўртинчи минг йилликда Арабистон ярим оролидаги қадимги давлатлар ҳудудларида миср ва шумер ёзувлари пайдо бўлган. Иккинчи минг йилликнинг бошларига келиб, Ўрта Ер денгизи қирғоқларида оссурийлар ва бобилийлар ёзуви шаклланган. Ҳозирги Ҳиндистоннинг Шимолий қисми ва Олд Осиё ҳудудларида эса ҳинд ёзувига асос солинган. Ундан ҳам кейинроқ, ёзувнинг ғарбий-сомий тизими вужудга келган. Умуман, инсоният тарихи ёзувнинг тўрт қадимий турини билади: 1. Пиктографик ёзув. Бу истилоҳ лотинча «пиктус»-расм, сурат; «графо»-ёзаман қисмларидан иборат бўлиб, расм ёзув демакдир. Бу ёзувнинг дастлабки шакллари мезеолит ва неолит даврида пайдо бўлган. Одамлар ўз фикрларини, ҳис-туйғуларини, хоҳиш-истакларини турли расмлар, суратлар орқали бир-бирларига етказганлар. Одамларнинг ўзи чизган бу суратлар ҳарбий юришлар, урушлар, тўқнашувлар, мажбуриятлар, ультиматумлар, севги-муҳаббат борасидаги хабарларни бир жойдан иккинчи жойга етказиш учун хизмат қилган. Ёзувнинг бу тури жуда катта ҳудудда ва узоқ муддат ишлатилган. Лекин ёзувнинг бу турида конкрет нарса-ҳодиса тўғрисидаги хабар осон етказилган бўлса-да, абстракт (мавҳум) тушунчаларни етказиш учун бу ёзувдан фойдаланиш қийин бўлган. Шу сабабли ёзувнинг бу тури инсоннинг талабига тўла жавоб бера олмаган. Лекин шунга қарамай, пиктографик ёзувнинг айрим шакллари ҳозиргача сақланиб қолган. Масалан, дарвоза тепасига қўйилган итнинг сурати ҳовлида қопағон ит борлигининг белгисидир. Трансформатор будкаси

деворидаги калла суяги расми хатарнинг мавжудлигига ишорадир. Катта қилиб ишланган бармоқ сурати ҳаракат йўналишини билдиради ва ҳоказо. Вақт ўтиши билан пиктографик ёзув ўрнини ундан мукаммалроқ ва мураккаброқ бўлган логографик ёзув эгаллаган. 2. Логографик ёзув. Бу истилоҳ лотинча «логос» - сўз, мантиқ ва «графо» - ёзаман сўзларидан шаклланган. Жамият ривожланишда давом этар экан, ҳар бир предмет ёки ҳар бир тушунча шу предмет ёки тушунчанинг сурати ёрдамида ифодалана бошлаган. Демак, ёзувнинг бу турида ифодаланган шакл билан ифодаланиши керак бўлган предмет ёки тушунча ўртасида мантиқий боғлиқлик мавжуддир. Шунинг учун бу ёзув логографик ёзув деб ном олган. Бу ёзувда масалан, иккита қўлнинг сурати «жангчи», «аскар» маъносини ифодалаган. Агар бир қўлда қалқон, иккинчи қўлда найза сурати бор бўлса, бу «жанг» ёки «жанг қилмоқ» сўзларини билдирган. «Кўрмоқ» феълини билдириш учун иккита кўз сурати хизмат қилган. «Бахиллик», «очкўзлик» маъносини тимсоҳнинг сурати билдирган. Битта оёқнинг расми «қадам ташламоқ» маъносини ифодаласа, иккита оёқнинг сурати «юрмоқ», «бормоқ» маъноларига тўғри келган. Ёзувнинг бу тури идеография деб ҳам аталади. Логографик ёзувнинг камчилиги шундан иборатки, бу тур ёзувни ҳамма ҳам билавермаган. Ундан асосан руҳонийлар, давлат тепасидаги амалдорлар, мутахассислар, котиблар ва хаттотлар хабардор бўлишган. 3. Бўғин ёзуви. Эрамиздан аввалги иккинчи минг йилликнинг ўрталарида ва биринчи минг йилликнинг бошларида илгариги ёзувга нисбатан қулайроқ ва соддароқ бўлган ёзув шакли шакллана бошлаган. Бу ёзувда сўзлар ҳамда айрим содда жумлалар бўғинларни билдирувчи белгилар ёрдамида ифодаланган. Шунинг учун бу ёзув бўғин ёзуви деб аталади. Ёзувнинг бу тури илгариги ёзувлардан қулайроқ бўлган, лекин унинг ҳам ўзига яраша нуқсони бўлган. У ҳам бўлса, бу ёзув асосан сўзлар бир ёки икки бўғиндангина иборат бўлган тиллар учун қулай бўлган. Бундай тилларга ҳинд тилининг айрим тарихдаги вариантлари киради. Шу камчилиги бор

бўлгани учун бу ёзув бошқа халқлар орасида кам тарқалган. Лекин ёзувнинг бу туркумига кирувчи миххат деб аталган ёзув нисбатан кенг тарқалган. Уни эрамиздан аввалги тўртинчи мингйилликнинг охирида Месопотамияда (ҳозирги Ироқ давлати ҳудуди)да яшаган шумерлар ўйлаб топганлар. Миххат ёзувидаги элементлар асосан мих ёки пона шаклини эслатгани учун миххат деб ном олган. Миххат эрамиздан аввалги биринчи мингйилликнинг охирларигача бобилийлар, ассурийлар, хеттлар, финикийлар томонидан қўлланиб келинган. Бу ёзувдан Урарту давлати аҳолиси, форслар ва бошқа қўшни халқлар ҳам фойдаланишган. Миххат ёзуви пиктографик ёзувдан келиб чиққан. Бу дастлаб италиялик савдогар Пьестро Челла Валле томонидан ўрганилган. Миххат ёзувлари ичида энг кўп тарқалгани форсий миххатдир. Бу ёзув эрамиздан аввалги VI - IV асрларгача Аҳамонийлар давлати ҳудудида қўлланиб келинган. Бу ёзувдан қўшни давлат халқлари, шу жумладан Ўрта Осиё халқлари ҳам фойдаланишган. Аҳамонийлар давлатининг қулаши билан бу ёзувдан фойдаланиш ҳам камая бошлаган. 4. Ҳарфий ёзув. Ёзувнинг бу турида тилдаги ҳар бир товушга биттадан ҳарф ёки белги тўғри келади. Бу тизимдаги ёзув ҳеч бир истисносиз финикийлар, сурияликлар ва фаластинликлар ижод этган сомий ёзувга бориб тақалади. Эрамиздан аввалги YI - IY асрларда Қадимги форс давлати девонхоналарида давлат аҳамиятига молик ҳужжатлар оромий тилида олиб борилган ва бунда финикийлар алифбосининг оромий вариантидан фойдаланганлар. Кейинчалик вақт ўтиши билан бу алифбонинг жуда кўп вариантлари шакллана бошлаган. Бу вариантларнинг бири ҳозиргача энг кўп халқлар томонидан қўлланиб келаётган араб ёзувидир ва квадрат шаклга эга булган яҳудий ёзувидир. Кейинчалик эрамиздан аввалги IY - III асрларда оромий алифбоси эроний тилларда сўзлашувчи кўпгина халқлар томонидан ишлатиб келинган. Ўрта форс ёзуви ва Парфия ёзуви худди шу тариқа пайдо бўлган. Бу алифбо асосида кейинчалик сўғд ёзуви, хоразмий ёзув ва бошқа

ёзувлар пайдо бўлган. Эрамизнинг YII - YIII асрига келиб бу эроний ёзувларни араб ёзуви сиқиб чиқарган. Бундан ташқари эроний ва Ўрта Осиёдаги Муқаддас китоб учун махсус Авесто ёзуви яратилган. Бу ёзув оромий-эроний ёзуви асосига қурилган бўлган. Европада эса, бу ердаги тиллар учун грек ёзувининг турли вариантлари, хусусан, лотин ёзуви қўлланилган. IX - X асрдаги грек қўлёзма алифбосининг яна бир варианти славян тиллари учун мослаштирилган ва шу тариқа қадимги рус алифбоси-кириллица вужудга келган. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, ёзувнинг кашф этилиши инсоният тарихида жуда катта ҳодиса бўлган. Ёзув воситасида инсон ўзидан узоқда бўлган бошқа инсон билан алоқада бўла олган, шунингдек у ёки бу маълумотни ўзидан кейинги авлодга қолдириш имконига эга бўлган. Таянч сўз ва иборалар: 1. Пиктус. 2. Логос. 3. Пиктографик ёзув. 4. Графо. 5. Идеография. 6. Логографик ёзув. 7. Бўғин ёзуви. 8. Миххат. 9. Форс миххати. 10. Ҳарфий бўғин . 11. Пьетро Челла Вал ле . 12. Оромий ёзуви .

Похожие

Тил ва ёзув маданияти

Ёзув ва унинг тарихий боскичлари

Грамматика ва тугри ёзув методикаси

Хозирги узбек адабий тили ёзув тизимлари

Иероглифик ёзув тизимидаги тиллар ва таржима муаммолари