Ilmiy tadqiq va uning tarkibiy qismlari, jarayoni - Лингвистика - Рефераты

Ilmiy tadqiq va uning tarkibiy qismlari, jarayoni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133 KB

Ilmiy tadqiq va uning tarkibiy qismlari, jarayoni Reja: 1. Ilmiy tadqiq va uning tarkibiy qismlari, jarayoni 2. Tadqiq manbayi va predmetining tanlanishi davrning taraqqiyot xususiyatlari,

Oldingi ma`ruzada ilmiy tadqiq m е todikasi a)tadqiq m е todologiyasi, b)tadqiq m е todlari, d)tadqiq jarayoni kabi qismlarni o`z ichiga olishi haqida gapirgan edik. Unda ta`kidlangan ediki, m е todologiya va m е todlar tadqiq jarayonidan oldingi bosqichdir. L е kin ma`ruzalarni birinchi bosqichdan emas, uchinchi bosqichdan boshlamoqdamiz. Buning bir necha sabablari bor. Birinchidan, ilmiy tadqiq metodikasining oby е kti ilmiy tadqiq va uning jarayonidir. Shu bois biz tadqiq manbayimiz - ilmiy tadqiq metodikasi kursining o`rganish obyekti bilan chuqurroq tanishishimiz, uning tarkibiy qismlari haqida zarur tasavvurlar hosil qilishimiz lozim. Z е roki, m е todologiya, m е todlar haqida bahs yuritilganda ilmiy tadqiqning zaruriy qismlari, tadqiq bosqichlari haqida gapirishga to`g`ri k е ladi. Shuning uchun bu tushunchalarni (takror bo`lsa ham) eslamog`imiz zarur 1 . Ilmiy tadqiq, jumladan, lingvistik ilmiy tadqiq, voq е likdagi biror narsa- hodisa haqida uning b е vosita kuzatishda b е rilgan, hissiy (fahmiy) usul bilan qabul qilinadigan xususiyliklarini (voq е lanishlarini) kuzatish asosida narsa-hodisaning mavjudlik, yashash va rivojlanish qonuniyatlari haqida idrokiy usul bilan umumlashma hosil qilish jarayoni bo`lib, u ijtimoiy, sof insoniy, aqliy faoliyatdir. Shuning uchun ilmiy tadqiq, bir tomondan, obyektiv, ya`ni tadqiqotchidan tashqarida turgan, unga bog`liq bo`lmagan haqqoniy (r е al) borliq bilan, ikkinchi tomondan esa, shu borliqning shaxs (suby е kt, tadqiqotchi) ongida in`ikosi, uning tafakkuri, dunyoqarashi, ichki olami, saviyasi v.b. shaxsiy xislatlari bilan bog`liq bo`lgan suby е ktivlikka aloqador murakkab jarayondir. Uning shaxs bilan, suby е ktivlik bilan bog`liqligi Sharq-u G’arbda mashhur juda qadimgi " Hamma qaraydi, l е kin hamma ham ko`rolmaydi " matalida o`z aksini topgan, z е roki, " ko`ra olish " maxsus tayyorgarlikka ega bo`lgan, o`ziga xos tadqiq qurollari bilan (m е todologiya bilan) qurollangan, ulardan foydalanish ko`nikmalariga ega bo`lgan 1 1- ma ` ruzamizda bu masalani kursning uchinchi tarkibiy qismi sifatida berishimizning asosiy sababi shundaki , ilmiy tadqiq va uning jarayoni haqida ilk tushunchlar bakalavriat bosqichining " Ilmiy tadqiq asoslari " o ` quv kursida beriladi .

shaxslarga, mutaxassislarga xosdir. ' Qarash ' esa tabiiy (boilogik) qobiliyat bo`lib, har qanday ko`zi bor mavjudot uchun xos harakatdir Ilmiy tadqiqning muhim tarkibiy qismlaridan biri tadqiq manbayi (o`rganish obyekti)dir. Tadqiq manbayi d е ganda voq е likda mavjud bo`lgan, o`rganilishi k е rak bo`lgan narsa-hodisa, ularning orasidagi munosabat-aloqalar, qonuniyatlarning xilma-xil ko`rinishlarda, shakl va turlarda yuzaga chiqishi tushuniladi. Nimada biror narsa-hodisani tavsiflash, aniqlash, sharhlash, ochish maqsad qilib qo`yilgan bo`lsa, o`sha narsa ilmiy tadqiq manbayidir. Tilshunoslik fanining tadqiq manbayi inson tili, fikrini shakllantirish va uni ifodalashning eng asosiy vositasidir. Tilning tilshunoslik fanining asosiy tadqiq manbayi ekanligi muammosi А . С . Чикобава ning " Проблема языка как предмета языкознания ( На материале зарубежного языкознания ) Москва . : Учпедгиз . 1969. 179 стр " o`quv qo`llanmasida butun murakkabligida qo`yilgan. "Umumiy tilshunoslik" kursidan sizga ma`lumki, til juda s е rqirra, ko`p asp е ktli ijtimoiy-ruhiy-fiziologik hodisa va jarayondir. Shuning ushun fanimizning butun tarixi davomida tilning alohida-alohida qirralarini o`rganuvchi tilshunoslikning komparativistika, naturalizm, diaxronik (tarixiy) tilshunoslik, sinxronik (tavsifiy) tilshunoslik, strukturalizm, statistik lingvistika, psixolingvistika, sotsiolingvistika, ar е al lingvistika, lingvistik tipologiya, amaliy tilshunoslik kabi oqim (maktab, yo`nalish)lari, tilning turli sath birliklarini o`rganishga ixtisoslashgan fon е tika, fonologiya, l е ksikologiya, l е ksikografiya, grammatika, morf е mika, so`z yasalishi (d е rivatsiya), uslubiyat (stilistika), s е mantika v. h. kabi bo`limlari yonma-yon yashab k е lmoqda. Oqim-yo`nalishlar yaxlitlik sifatida olingan s е rqirra tilning ayrim-ayrim qirralarini alohida olib chuqurroq o`rganishga xizmat qilsa, tilshunoslik bo`limlari tilning turli xildagi ( katta-kichiklikdagi) birliklarini o`rganishga ixtisoslashgandir. Tilshunoslikning barcha oqim va yo`nalishlari fanimizning asosiy tadqiq manbayi - til haqidagi bilimlarimizni (ayrim hollarda ayni bir narsa haqida bir yo`nalishning hukmi ikkinshi oqim xulosasini inkor etsa-da) muttasil to`ldirib boradi. Shuning ushun lingvistik ilmiy tadqiqotlarda tadqiq manbayi va tadqiq pr е dm е ti farqlanadi.

Umumiylik sifatida olingan tilshunoslikning tadqiq manbayi ijtimoiy aloqa-aralashuv (fikrni shakllantirish, ifodalash va uqish)ning eng asosiy vositasi bo`lmish til bo`lsa, bu fanning har bir oqimida (yonalishida, mktabiida) tadqiq predmeti o`zgacha - shu tilning ayrim qirrasidir. Shu bois tilshunoslikning har bir bo`limining shu oqimlarga mos turlari (chunonchi, tarixiy fon е tika, statik (tavsifiy) fon е tika, psixolingvistik fon е tika, tarixiy fonologiya, sinxronik folonogiya, tipologik fonetika va fonologiya v. h. kabi yo`nalishlari) mavjuddir. Har bir turning tadqiq predmeti o`ziga xos bo`lib, ikkinchidan farq qiladi, har bir tur o`ziga xos m е todlardan foydalanadi. Shuning ushun tilning ma`lum bir birligi (hodisasi)ni o`rganishga kirishgan tadqiqotshi tadqiq mandayi va tadqiq predmetini aniq farqlashi, tadqiq predmetiga mos ravishda tadqiq m е todlarini tanlashi zarur. Chunonchi, fonologik-fon е tik sathning bitta birligi bo`lgan  a  ni tilshunos turli jihatlardan o`rgana oladi va buni 1-jadvalda b е rish mumkin. 1-jadval Tadqiq manbayi / a / tilshunolikning turli oqimlarida №  a  da nimani o`rganadi (tadqiq predmeti) Tilshunoslikning qaysi bo`limi, yo`nalishlarida o`rganiladi 1 (a) ning akustik-artikulatsion (hosil bo`lish o`rni va usuli, tovushning baland-pastligi, cho`ziq-qisqaligi, talaffuzining aniq-noaniqligi v. h. ) xususiyatlari fonеtika, ekspеrеmеntal fonеtika 2  a  ning so`z tarkibidagi boshqa tovushlarga, so`zdagi boshqa tovushlarning unga ta`siri kombinator fonеtika 3  a  ning kelib chiqiishi va tarixiy rivojlanishi diaxronik fonеtika 4  a  tilning hozirgi (yoki ma`lum bir) davrdagi ijtimoiy (ma`no farqlash) vazifasi sinxronik fonologiya 5  a  ning boshqa fon е malar bilan oppozitsiyalari va paradigmatik aloqalari (struktural) fonologiya  a  ning tabiatdagi tovushlar yoki narsalar bilan aloqalari naturalistik fonеtika

2 ma`lum bir tildagi  a  ni boshqa tildagi  a  bilan qiyoslash tipologik fonеtika, fonologiya 3 bir tildagi  a  ni shu til bilan qarindosh bo`lgan boshqa tillar mat е riallari bilan qiyoslash qiyosiy fonеtika 4  a  ning inson ruhiyatiga ta`siri, uni qabul qilish va hosil qilish xususiyatlari psixolingvistika 5  a  ning jamiyatga ta`siri, nutq jarayonida o`ziga xosliklari, ularning ijtimoiy ahamiyati sotsiolingvistik fonеtika 1  a  ni turli yoshdagi jamiyat a`zolarining qabul va hosil qilish xususiyatlari fiziologik fonеtika, fonologiya O`z-o`zidan anglashiladiki, yuqorida sanab o`tilgan qirralar bilan tadqiq predmeti sifatida  a  ning barsha tomonlari qamrab olinmaydi, chunki tadqiq manbyi ham, tadqiq predmeti ham mohiyatan falsafada talqin etiladigan narsa tabiatiga egadir. Falsafa esa "narsa"ning qirralari, o`zga narsalar bilan munosabat, bog`lanish va aloqalari chеksiz ekanligi haqida ta`lim bеradi. Shuning uchun tadqiq predmeti va manbayi sifatida  a  ning qirralari ham chеksizdir va davr uning yangi va yangi qirralarini ochib boravеradi, fanda yangi-yangi yo`nalish, oqimlar shakllanadi. Tadqiq manbayi va tadqiq predmetining hajmi va ko`lami, tadqiq darajasi xilma-xil bo`lishi mumkin. Biz yuqoridagi 1-jadvalda bitta birlik  a  ning turli tomonlarini xilma-xil yo`nalishlarda o`rganilish imkoniyatlrini ko`rib o`tdik. Tadqiqotchi tadqiq manbayi va predmeti sifatida bitta  a  ni emas, ma`lum bir tilning barcha unlilarini (yoki barcha fonеmalarini), barcha fonеtik vositalarini tanlashi ham mumkin. Shuning ushun tadqiq manbayi va predmeti sifatida eng kichik lisoniy birlik ham, yaxlitlikda olingan tilning ma`lum bir xususiyati ham yoki ma`lum bir hodisa ( qonuniyat)ning tilda ( yoki tilning ma`lum bir sathida) voqеlanishi ham bo`la oladi. Tadqiq manbayi va predmetining tanlanishi davrning taraqqiyot xususiyatlari, fanning shu davrdagi holati, tadqiqotchining tayyorgarlik darajasi (ilmiy saviyasi va mеtodologiyasi), ko`zlangan maqsad, davr fan va tеxnikasining

imkoniyatlari, tadqiq manbayi va predmetining o`rganilganlik darajasi kabi juda ko`p omillar bilan bog`liqdir. Tadqiq manbayi va predmetini hamda ularga mos metodni to`g`ri tanlash-u asoslash ilmiy tadqiqning ilk jiddiy yutug’dir. Chunki tadqiq manbayi, predmeti va metodi omillari ilmiy tadqiqning ilk nuqtalari bo`lib, ikki nuqtadan faqat bitta to`g`ri chiziq o`tkazish mumkin - tadqiq manbayi va predmeti-yu metodi to`g`ri tanlansa, ilmiy tadqiq ilk qadamdan boshlab to`g`ri yo`ldan boradi. Xususan, yosh tadqiqotchilar uchun tadqiq manbayi, predmetii va metodini bеlgilashda ilmiy rahbar ga katta mas`uliyat yuklanadi: Ilmiy rahbar shogirdiga tadqiq manbayi, predmetini bеlgilar ekan, izdoshiga aniq yo`lni - taqiq metodini ko`rsatiib maqsadiga tez yetkazishi ham, uni chеksiz va tubsiz dеngizga uloqtirishi ham mumkin. Mana shuning uchun tadqiqotchi ilmiy tadqiqqa kirishar ekan, tadqiq manbayi va predmetini aniq bеlgilasa va ma`lum bir ilmiy faraz (gipotеza)ga ega bo`lsa, boradigan yo`li aniq, izlanishi maqsadli va, albatta, samarali bo`ladi. Tadqiq manbayi va predmeti qancha kеng bo`lsa, ilmiy tadqiq shuncha sayoz, yuzaki bo`ladi. Ular qat`iy va aniq chеgaralangan bo`lsa, ilmiy tadqiq chuqur va mufassal bo`ladi. Tadqiq manbayi va predmeti bеhad kеng bo`lsa, tadqiqotchi fakt (hodisa)lar ummoniga cho`kadi va tadqiqotning asosiy maqsadi - hodisalar tartibsizligida qonuniyatni ochishdan chalg`iydi. Lekin tadqiq manbayi va predmeti juda tor bo`lsa ham, ilmiy tadqiq maqsadiga erishmaydi, zeroki tadqiqotchiga qonuniyatlarni ochish uchun hodisa (fakt)lar yetishmaydi 2 . Tadqiq manbayi va predmetining tanlanishi fanning taraqqiyot holati va tadqiqotchi maqsadi bilan belgilanadi. Tadqiqotchi maqsadi juda ko`p hollarda tilshunoslik fani uchun tashqi omil bo`lgan ijtimoiy zarurat, ehtiyoj 3 bilan belgilansa, fanning taraqqiyot holati tadqiq manbayini qaysi jihatdan va qanday chuqurlik va qamrovda tadqiq qilishni belgilaydi. Fanning (yoki uning yangi 2 Bunday holatda tilshunos boshqa fan tadqiqotchilaridan ancha qulay holatdadir. Zeroki, tilning qonuniyatlari (agar tilshunos shu tilda erkin so`zlasha va fikrlay olsa) uning ongida singgan, mujassamlashgan bo`ladi va u o`z til bilimlaridan va ko`nikmalaridan foydalana oladi. 3 Fanshunoslikda bu ijtimoiy buyurtma deb ataladi.

tarmoq va yo`nalishlarining) ilk taraqqiyot bosqichlarida tadqiq manbayi odatda keng, katta va juda ko`p hollarda sof tavsifiy bo`ladi (chunonchi, "Falon tilning fonemalari tavsifi", "Falon shevaning leksik va fonetik xususiyatlari", "Falon davr yodgorliklarining morfologik xususiyatlari" v. h). Bunday holatda yaqqol, ko`zga tashlanadigan, yorqin til hodisalari fahmiy (hissiy) bilim hosil qilish metodologiyasi asosida tavsiflanadi. Fan taraqqiy etgan sari tadqiq manbayi torayib boradi, fan xususiyliklarining juz`iy, aniqlanishi va tavsiflanishi ancha murakkab bo`lgan xususiyatlari tavsifiga, qayd etilgan hodisalarni tartibga solish, sistemalashtirishga o`tadi. Tadqiq manbayi (ya`ni tilning) alohida birliklari tavsifi nihoyasiga yetar- yetmas, fanda tadqiq manbayi birliklariaro munosabatlar, aloqadorliklar tadqiqiga qadam qo`yiladi. Bu bosqichda tadqiq manbayi va predmeti sifatida oldingi bosqichda tavsiflangan birliklarning zohiriy xususiyatlari asosida ularning o`zaro munosabatlarini, aloqadorliklarini ochish va tavsiflash chiqadi. Bunda idrokiy tahlil asosida hodisalar sistemasi, qat`iy qonuniyatlari ochiladi va tavsiflanadi. Bu bosqichda juda ko`p hollarda ma`lum turdagi qonuniyatlar (munosabatlar)ning tadqiq manbayining u yoki bu bo`g`ini birliklarida voqelanishi, yuzaga chiqishi o`rganish va tavsiflash manbayi bo`lib keladi. ("Tilda iqtisod (tejamkorlik) tamoyilining voqelanishi", "Fonologik sath birliklari oppozitsiyalarning nutqiy voqelanishida mo`tadillashuvi", "Tilda privativlik", "Grammatik kategoriyalar tasnifi" v. h.). Tadqiq manbayiga turlicha yondashish mumkinligi bois fanda ayni bir tadqiq manbayi turli jihatlardan va turli mufassallikda qayta-qayta o`rganilishi lozim va bu tadqiq mavzusi da o`z aksini topishi zarur. Ilmiy tadqiq mavzusi (odatda, ilmiy ishning sarlavhasi) tadqiq manbayiga va tadqiq predmetiga ishorani o`z ichiga oladi. Ilmiy tadqiq mavzusi , odatda, ilmiy tadqiqotning sarlavhasidir. Tadqiq jarayonida u juda muhim ahamiyatga egadir. Tadqiqotchilar orasida " sarlavha ish muvaffaqiyatining yarmi " degan hikmatli sozning tarqalganligi bejiz emas. Akademik shoir G`afur G`ulomning iste`dodi, chuqur falsafiy

mushohadasi va tafakkuri mahsuli bo`lgan " Vaqt " she`rining dunyoga kelishi bilan bog`liq qiziq bir hodisa va adibning so`zlari sarlavha ijodiy ishda qanchalik muhim ekanligini ko`rsatadi. O`zbekiston qahramoni Said Ahmad shunday eslaydi 4 : "Said Ahmad "Qizil O`zbekiston" gazetasi redaktori topshirig`i bilan G`afur akadan bir she`r undirish ilinjida tayinlangan vaqtda G`afur akaning uyiga boradi. Biroq.... Domla o`sha kuni meni kechgacha ovora qildilar. Fe`llarini bilganimdan xalaqit bermadim. Kech bo`ldi. Qorong`u tushdi. Domlaning she`r yozib berish niyati yo`qqa o`xshardi. - Menga qara, ke, shu ishni ertaga qoldiraylik. Men ko`nmadim. Ertaga ertalab she`rsiz redaksiyaga borsam, redaktor xafa qilishini aytdim. -Azonda yozamiz. Bo`ptimi? G`afur G`ulomning gapi bitta bo`ladi. Tamom. Yaxshi she`r yozaman degan shoir kechqurun palov yeb yotishi kerak. Hozir ikkovimiz osh qilamiz. Ko`nmay ilojim yo`q edi. Oshdan keyin to yarim kechagacha Bedil o`qib ma`nosini tushuntirib berar, afandi aytib kulardi. Bilib turibman, domla she`r yozish oldidan ruhini yengillatmoqchi, o`ziga yaxshi kayfiyat yaratmoqchi. Yotish oldidan bilagidagi soatni echib, ko`zoynak taqib qaradi. -Bo`ldi, - dedi domla, qayta o`rnidan turib, - she`r tayyor,. Komil Aliyev shunday degan edi: "Sarlavhasi bilan tagiga yoziladigan o`z noming naqd bo`lsa, asaring bitdi deyaver. " She`rning nomi bilan tagiga G`afur Gulom` so`zini bitdi. U kishiga savol bilan qaradim. -Jiyanim Hamidulla o`tkan kuni shu soatni sovg`a qilgan edi. Shu soatga bag`ishlab she`r yozaman. Boshqatdan kiyinib o`tirib oldik. Men pastga tushib choy damlab chiqdim. Stolga choynakni qo`ya turib qarasam, she`rning ikki satri yozilib qopti: G`uncha ochilguncha o`tgan fursatni 4 Said Ahmad. Yo`qotganlarim va topganlarim. - T. : Sharq . 1998. – B.56. II.

Kapalak umriga qiyos etgulik. . Xayolini buzmaslik uchun choy quyib, stol qirg`og`iga qo`ydim. Qarab turibman, G`afur aka o`ylayapti. Ko`zi goh shiftga tikilar, goh qoshlari chimirilib xuddi urishmoqchi bo`lgandek, menga yomon qarab qolardi. Bilaman, bunaqa paytda G`afur aka qaragani bilan meni ko`rmaydi. Xayolida yaratayotgan narsanigina ko`radi. Ruchkani siyohdonga zarda bilan botirdi-yu yoza ketdi: Gohida bir muddat olgulik nafas. Bu satrni shoshib o`chirdi-yu, boshqatdan yozdi: " Ba`zida bir nafas olgulik muddat. Ming yulduz so`nishi uchun yetgulik " 5 Bu xotirada olim-adibning: " Sarlavhasi. . . naqd bo`lsa, asaring bitdi, deyaver ", degan fikriga alohida e`tibor bermoq zarur. Ilmiy-ijodiy ishda ham tadqiq manbayi va predmeti aniqlanib, tadqiqot, uning asosiy bosqich va hatto, xulosalari olim miyasida pishib yetilgach, ilmiy ishga sarlavha tanlanadi. Sarlavha ishda nima va qanday o`rganilayotgani haqida aniq ma`lumot berishi lozim. Shu nuqtayi nazardan bir necha ilmiy ish sarlavhasini ko`rib o`tamiz. I guruh: a) O`zbek jadid dramalarining lisoniy xususiyatlari. b) O`zbek xalq topishmoqlarining leksik-semantik xususiyatlari. v) O`zbek tili harbiy terminalogiyasining sinxronik tadqiqi. II guruh: a) O`zbek tilida "hayvon" arxisemali leksemalar maydonining mazmuniy tahlili. b) O`zbek tilida privativlik (nofonologik sathlar) v) Mazmuniy sub`yekt va uning o`zbek tili sintaksisida ifodalanishi. 5 13 Yana qar. Umurov H. "Vaqt" ning tug'ilish jarayoni. "G'afur G'ulom va davrimiz". Qarshi.:Nasaf, 2003. – B.117 - 121.

Sarlavhalaridan ko`rinib turibdiki, bu ilmiy tadqiqotlarning barchasida bosh tadqiq manbayi "til", aniqrog`i, "o`zbek tili"dir. Sarlavhalardagi "jadid dramalari" (1a), "xalq topishmoqlari" (1b), "harbiy terminalogiya" (1v), "hayvon arxisemali leksemalar" (2a), "nofologik sathlar" (2b), "sintaksisi" (2v) kabi izohlar umumiy tadqiq manbayining alohida birliklarini ifodalab, uni toraytiradi, muayyanlashtiradi. Sarlavhadagi "lisoniy xususiyatlar", "leksik-semantik xususiyatlar", "sinxronik tadqiq", "mazmuniy tahlil", "privativlik", "mazmuniy subyekt" tadqiq predmetiga, tadqiq usuliga ishora qilib turadi. 1 guruh sarlavhalaridan ko`rinib turibdiki, ular tildagi bir narsani (tilimizning ma`lum bir bo`lakchasini) tavsiflashga bag`ishlangan. Ikkinchi guruh mavzulari esa til tizimida (yoki uning ma`lum bir bo`g`inida) biror hodisa- qonuniyatning voqelanishi tavsifiga bag`ishlangan. Sarlavha qanchalik qisqa, ixcham va sermazmun bo`lsa, shuncha yaxshi. Bunday qisqa va aniqlik Oliy Attestatsiya Komissiyasi Hay`atining 96.5 raqami ostida 2003-yilning 17-iyulida qabul qilgan "Dissertatsiya va avtoreferatlarga qo`yiladigan talablar 6 "iga mosdir. Chunki sarlavha qanchalik qisqa, aniq va mazmundor bo`lsa, ilmiy tatqiqotning shunchalik uqilgan va yetilganligiga ishora qilib turadi. Aksincha, uzundan-uzoq sarlavha noqulay va ishning go`rligi nishonalaridan biridir. Sarlavhada ortiqcha so`zlar bo`lmasligi kerak. Chunonchi, " O`zbek tili mashg`ulotlarida bolalarni savol-javobga o`rgatishning nazariy-metodik asoslari (ta`lim-tarbiya rus tilida olib boriladigan bolalar bog`chalari misolida) ". Bu nomzodlik dissertatsiyasining mavzusi 19 so`z bilan ifodalangan. Vaholanki, shu mazmunni " Rusiyzabon bog`chalarda bolalarni o`zbek tilida savol-javobga o`rgatish " sifatida atigi 8 so`z bilan ifodalash mumkin. Mavzuning ixcham va aniqligi uning to`liq uqilganligining nishonasidir. Zeroki, ilm olamida " uqilganni ifodalash oson " degan hikmatli so`z bor. Shuning uchun har bir ilmiy tadqiqot mavzusi ilmiy jamoatchilik orasida (dastlab, tadqiqotchi va uning ilmiy rahbari orasida, so`ngra kafedra, laboratoriya 6 Нормативные материалы по оформлению диссертации и автореферата. – Т., 2003. 28 стр.

yig`ilishida, muassasa ilmiy kengashida, dissertatsiya mavzulari esa yana mintaqa va respublika muvofiqlashtiruvchi kengashlarida) muhokama etilib, ma`qullanishi talab etiladi. O`zR OAK nomzodlik va doktorlik dissertatsiyasi mavzularini "OAK Bulleteni"da e`lon qilib, keng jamoatchilikka ma`lum qilishni ham talab etadi. Tadqiqot mavzusi, manbayi va predmetini to`g`ri belgilash tadqiq manbayirning fanda o`rganilish tarixi ni chuqur bilishni talab etadi. O`rganilish tarixi deganda tanlangan mavzu fanda kimlar tomonidan qay darajada o`rganilganligi tushuniladi. Tadqiqotchi mavzuning o`rganilish tarixini, ya`ni undan oldin shu masala bo`yicha kimlar nimalar qilganligini, qanday yutuqlarni qo`lga kiritganlarini, qaysi muammolarni o`rtaga qo’yganliklarini tugal bilmog`i lozim. Buni amalga oshirmay, tadqiqotchi ilmiy tadqiq ishiga kirishishi, hatto sarlavha belgilashi va asoslashi mumkin emas. Mavzuning o`rganilish tarixi bilan tanishish ucnun shu masalaning: a) dastlab ta`limning turli bosqich va bo`g`in darsliklarida, b) keyin oliy ta`lim tizimi darslik va qo`llanmalarida yoritilishi bilan qaytadan tanishish zarur. Shundan so`ng bu qollanmalarda shu masalaga oid ko`rsatilgan zaruriy va qo`shimcha ilmiy-tadqiqiy adabiyotlar bilan tanishishga o`tish mumkin. O`rganayotgan (mutolaa qilinayotgan) ilmiy-tadqiqiy asarlardagi ilmiy havolalar tadqiqotchiga yangi-yangi tadqiqotlarni topish va o`rganish uchun yo`llanmadir. Mavzuning o`rganilish tarixiini bilish uchun har bir fan (jumladan, tilshunoslik va uning bo`limlari) bo`yicha bibliografik ko`rsatkichlar, kutubxonalar va INTERNET tizimida esa sistematik (mavzuviy) katalogdan unumli foydalana olish katta ahamiyatga egadir. Sistematik katalogda ilmiy adabiyotlar tadqiq manbayi, predmeti va mavzulariga ko`ra " kattadan (umumiylikdan) kichikka (xususiylikka) " yo`nalishida muayyanlashtirib boriladi. Masalan, "Tilshunoslik" bo`yicha sistematik katalog quyidagi bo`lim va bo`limchalarni o`z ichiga oladi 7 : Tilshunoslik tarixi 7 * Bu bo ' limlar ham xazinadagi axborot soni va turlarning mavjudligiga ko ' ra 10-30 va , hatto , undan ko ' p bo ' limchalarga , INTERNET saytlari esa papka va faylllarga bo ' linishi mumkin .

Tilshunoslikning umumiy masalalari Tilni tadqiq etish metodlari Til va jamiyat Til va tafakkur Til va nutq Til tarixi Til sathlari Fonetika Leksikologiya Leksikografiya O`quv lug`atlari Izohli lug`atlar Soha lug`atlari Ikki tilli lug`atlar Ko`p tilli lug`atlar Grammatika Umumiy masalalar Grammatik ta`limotlar Grammatik ma`no Grammatik kategoriyalar Grammatika va leksika Grammatika va fonetika Morfologiya Umumiy masalalar Morfologiya va sintaksis Morfologik kategoriyalar So`z turkumlari Umumiy masalalar So`z turkumlari tasnifi tarixi Ot

Shu tarzda INTERNET, kutubxona, bibliografiya, sistematik katalogda adabiyotlar tadqiq manbalari, predmetlari, tadqiq metodlari va mavzulari, mualliflari bo`yicha joylashtirilib boriladi. Kutubxonalarda sistematik katalog УДК ( унифицированный десятичная классификация ) asosida tuziladi. Elektron kutubxonalarda ham, INTERNET va INTERNET NEWSda ham adabiyotlar asosan mavzuviy asosda - sistematik katalog tarzida joylashtiriladi. Tadqiqotchi mavzunig o`rganilish tarixini mufassal o`rgansa, o`z tadqiqotini to`g`ri va davr bilan uyg`un ravishda amalga oshirishga, ishining zamom fani, jamiyat ehtiyojlari bilan bog`liqligini (dolzarbligini) ta`minlashga va ilmiy farazini to`g`ri belgilashga muvaffaq bo`ladi. Aytib o`tganimizdek, tadqiq manbayi, predmeti va ilmiy farazi ilmiy tadqiq yo`nalishini belgilovchi tayanch nuqta, mayoq, yo`lchi yulduzdir. Ilmiy tadqiqning farazi mavzuning o`rganilish tarixidan kelib chiqadi. Zeroki, har bir tadqiqotchi o`z tadqiq manbayi xususiyatlarini o`rganar ekan, uning yangi-yangi aloqa va munosabatlarini, tomon va qirralarini ochadi, yangi bog`lanish, muammolarini kashf etadi, lekin ularning barchasini o`z ilmiy ishida mufassal ko`rib o`tolmaydi, ammo bu yangi qirra va aloqadorliklar haqida yo`l- yo`lakay fikr, faraz va taxminlar bildirib o`tadi. Mana shunday tadqiqotlar tadqiq manbayini yangi bosqichda o`rganish uchun mayoq - ilmiy faraz bo`lib xizmat qiladi. Har bir jiddiy va tom ma`noda ilmiy izlanish fan oldiga yangi-yangi muammolarni, maxsus o`rganilishi zarur masalalarni qo`yadi, tadqiq manbayini yangi bosqichda tahlil va tavsif etishga zamin hozirlaydi. Haqiqiy olimning o`ta kamtarin, biror hukm-xulosa chiqarishda juda ehtiyotkor bo`lishining asosiy sababi ham shunda: u har bir masalada o`zining bilganidan bilmagan tomonlari ko`proq ekanligini tushunadi. 8 Ilmiy faraz tadqiqotchi tomonidan ehtiyotkorlik bilan asosli 8 Omiy va johil uchun esa hamma narsa ayon, chunki u hech narsani bilmaydi, jumladan, o'zinig bilmasliginini ham. Tiliga ixtiyorsizligidan xayoliga kelgan bo'lg'ur-bo'lmag'ur fikrlarni hayiqmay bayon qilaveradi va el orasida e'tiborini yo'qotadi. Tasavvuf axloqi omiy va johilga to'g'ri gapni

ravishda shakllantirilishi va bayon etilishi, atroflicha tekshirilib, navbatdagi bosqich tadqiqotlari uchun mayoq qilib olinishi zarur. Oldingi bosqich tadqiqotlarida ilgari surilgan ilmiy faraz navbatdagi tadqiqotlar natijasida to`liq isbotlanishi (ya`ni farazdan qonuniyat darajasiga ko`tarilishi), qisman tasdiqlanishi va, albatta, to’ldirishi, aniqlanishi ham, to`liq yoki qisman inkor etilib, yangi faraz muhokamaga chiqarilishi ham mumkin. Ilmiy tadqiqotda s a l b i y xulosa ham i j o b i y hukm singari bir xil qimmatga ega, chunki u bo`lg`usi tadqiqotchilarni chalg`ishdan saqlaydi. Bir jonli misol.O`zbek tili o`qitish metodikasining ulkan tadqiqotchilaridan biri prof. Askar G`ulomov 1975 yildan boshlab " Ona tilini o`qitilish jarayonida o`quvchilarning o`quv-biluv faoliyatini oshirish " mavzusida katta izlanishga kirishdi. Olim nomzodlik dissertatsiyasi xulosasidayoq buning asosiy omili o`quvchining mustaqil izlanishida, mustaqil va ijodiy fikrlay olish ko`nikmalarida ekanligiga ishonch hosil qilgan edi. A. G`ulomov 1976-79-yillarda shu yo`nalishdagi aniqlov-tajriba ishlarini olib bordi. Olim ko`p vaqtini maktablarda, keyin bir necha yil Toshkent, Moskva, Leningrad kutubxonalari-yu arxivlarida o`tkazdi. 80-yillarda olim afsus va nadomat bilan salbiy xulosaga keldi: mavjud ta`lim maqsadi, mazmuni va usuli o`quvchida o`quv-biluv faoliyatini oshirishga, unda ijodiylikni rivojlantirishga monelik qiladi va, aksincha, bolada bo`lgan tug`ma ijodiylik kurtaklarini so`ndiradi. O`quvchi ta`lim jarayonining obyekti bo`lar ekan, unda mustaqil taraqqiyot bo`lishi mumkin emas. Sovet ta`lim tizimida esa o`quvchiga shunday yondashilardi. Boshqacha bo`lishi mumkin emasdi ham: u tuzumga kommunistik uqtirishga intilishni ham johillik alomati deb biladi va hamisha "Suxan ba ahli suxan boyad guft" (So'zni aytgil uqqanga) amali asosida ish ko'rishni tavsiya etadi. Shuning uchun hatto Mansuri Hallojning o'ldirilishini buyuk oriflar (jumladan, Xoja Abdullo Ansoriy Hiraviy) qattiq qoralamaganlar, zeroki u "analhaq" (Men haqman) shiorini Haq va Inson birligini tushungan oriflar davrasidagina emas, shariat ahkomlari, shariat talqinidagi Alloh (Xudo)ga iymon keltirgan, ma'rifiy Haqqi mutlaqdan mutlaqo bexabar omiy va johil dindorlar orasida ham targ'ib etavergan. So'zni bu so'zni uqolmaydiganlarga aytgan. Shu bois, shariat yuzasidan to'g'ri jazolangan, zeroki shariat uqishni emas, uning ahkomlariga ko'r-ko'rona bo'ysunishni talab etadi.

mafkuraga faqat labbaygo`ylar, buyruqni ko`r-ko`rona bajaradigan ijrochilar kerak edi. Askar G`ulomov arosatda qoldi: ona tilining sovetona ta`lim maqsadi, mazmuni va usuli yangilanmas ekan, o`quvchida mustaqil fikrlashni va ijodiylikni rivojlantirib bo`lmaydi, mazkur tizimni yangilashga intilish esa mavjud tuzumga qarshi chiqish bilan tenglashtirilar edi. 9 1975-84-yillardagi izlanishlardan salbiy xulosa chiqargan A. G`ulomov 1985-90-yillarda ona tilidan ta`lim maqsadi, usuli va mazmunining yangilangan ko`rinishida pedagogik tajriba-sinov ishlarini yo`lga qo`ydi va katta muvaffaqiyatlarni qo`lga kiritdi. Olamshumul kashfiyotlarni amalga oshirgan fiziklar Galileo Galiley, Plank, Nils Bor, Albert Eynshteynlar, sayohatchilar Fernando Magellan, Xristofor Kolumb v.b. kashfiyotlariga o`z davrlarida mutlaq haqiqat deb tan olingan tushunchalarni rad etiuvchi farazlar asosida erishdilar, rasmiy tushunchalarga zid bo`lgan farazlarining ilmiy haqiqiqat ekanligini isbotladilar. Mavzuning o`rganilish tarixi bilan chuqur tanishib, tadqiq manbayi, predmeti va farazlari mohiyatini tushunib, ularni asoslagan tadqiqotchi ma`lum metodologik tamoyillar va zarur tadqiq metodlari bilan qurollangan holda tadqiqotga kirishadi. Bu ilmiy tadqiqotning metodologik asoslari hamda tadqiq jarayonida qo`llanilgan metodlar deb aytiladi va tadqiqotning muhim tarkibiy qismigina emas, balki tadqiq jarayonini amalga oshirishning faktik materialdan keyin eng asosiy zaruriy shartidir. Umuman tadqiqot i l m i y l i g i ning o`zi uning aniq, uqilgan, izchillik bilan tatbiq etilgan metodologik asoslar va tahlil-u tavsif jarayonida qo`llanilgan tadqiq metodlari bilan belgilanadi. Biz, aytganimizdek, bu masalalarga ma`ruzalarimizning ikkinchi va uchinchi bo`limlarini bag`ishlaymiz. Ilmiy tadqiqning muhim bosqich va qismlaridan yana biri faktik material yig`ish va tajriba-sinov (eksperiment) ishlari o`tkazishdir. Faktik material deganda tadqiqotchidan tashqarida turgan (unga bog`liq bo`lmagan) mavjudlik sifatida berilgan borliq (voqelik) narsa-hodisa, aloqa-munosabat, qonuniyatlar tushuniladi. Har bir fan uchun faktik material 9 *Tilshunoslik va metodika masalalari. - Toshkent - Buxoro. 2002.B. 3-4.

o`ziga xos. Chunonchi " suv " kabi bir narsa (modda)ning tuproq, yer va o`simlikka ta`siri biologiya va qishloq xo`jaligi uchun faktik material bo`lsa, uning qancha darajada qaynashi yoki qotishi fizik uchun, qanday moddalar bilan aralasha olishi, reaksiyaga kirishi va kirmasligi kimyogar uchun faktik materialdir. “suv” so`zining xilma-xil ma`nolarni ifodalab kela olishi esa tilshunos uchun faktik material bo`lib xizmat qiladi. Tilshunos uchun faktik material fikrni shakllantirish, uni ifodalash, turli shakllarda saqlab qolish va birovga yetkazish, o`zgalarni tushunishga imkon beruvchi eng asosiy aloqa va ifoda vositasi - tilning voqelanishi va ichki qurilish xususiyatlari, hodisalaridir. Ular, asosan, ikki xildir. Biri bevosita kuzatishda berilgan his (fahm) bilan ilg`ab olinishi, tasvirlanishi mumkin bo`lgan falsafiy yakkalik (alohidalik, xususiylik), hodisa, voqea, oqibat 10 (YaHVO) tabiatli nutq va uning xilma-xil shakl, birlik va ko`rinishlari bo`lsa, ikkinchisi til birliklari orasidagi bevosita kuzatishda berilmagan, idrokiy tahlil usuli bilan ochiladigan va tavsiflanadigan falsafiy umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab (UMIS) tabiatli aloqalar, bog`lanishlar, o`xshashlik va farqlar, ziddiyatlar v. h. kabi umumiylik va qonuniyatlardir. Turli tillar orasidagi o`xshashlik va farqlar ham ikkinchi turdagi faktik material tabiatiga egadir. Faktik material ilmiy tadqiqning moddiy asosi, tayanchi bo`lib, u tadqiqotchi tomonidan k a m i d a uch marta yig`iladi: Ilk bosqichda faktik material, odatda, mavzuning o`rganilish tarixi bilan tanishish jarayonida ilmiy-tadqiqiy adabiyotlardan yig`iladi va bo`lajak ilmiy tadqiqning manbayi, predmeti va farazini, metodologik asoslarini belgilashda zamin vazifasini o`taydi. 10 Qisqartirib bularning to`rtalasini YaAHVO deb ataymiz va bu qisqartmadan, shuningdek, bu tushunchalarning dialektik yondoshi bo`lgan umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab tushunchalarini birgalikda ifodalovchi UMIS qisqartmasidan kelgusi ma`ruzalarda keng fodalanmiz. Agar falsafaning bu kategoriyalarining mohiyati sizga ravshan, uqilgan bo`lmasa, ma`ruza tinglashni (matnini o`qishni) to`xtating va vaqtingizni behuda sarflamang - mazkur falsafiy kategoriyalar mohiyatini uqmaguncha, bu ma`ruzalardan hech narsa ola olmaysiz.

Ikkinchi marta jiddiy va katta miqdorda faktik material mavzu rasmiylashtirilgach, uning o`rganilish tarixi bilan atroflicha tanishilgandan keyin bo`lajak ilmiy tadqiqotning moddiy, ashyoviy asosi, qurilish materiali sifatida juda katta miqdorda yig`iladi. Tilshunoslik bo`yicha ilmiy tadqiqotlarda bu bosqich o`rganilayotgan til hodisasining qo`llanilish holatlarini (shevashunos bo`lsa, sheva xususiyatlarini, grammatikachi bo`lsa grammatik shakllarning, leksikolog bo`lsa, o`z tadqiq manbayiga oid so`zlarning, uslubchunos bo`lsa u yoki bu til birliklarining ma`lum bir maqsadlarini ko`zlab qo`llanilishlarini, biror yozma yodgorlikning lisoniy xususiyatlari tadqiqotchisi bo`lsa, shu yodgorlik yoki asarning til xususiyatlarini v. h. ) qayd etib, kartochkalarga ko`chirish, har bir kartochkada hodisa to`g`risida o`z qaydlarini, hodisa olingan manbani aniq (kerak bo`lganda osongina topa oladigan shaklda) ko`rsatib berishdan iboratdir. Bunday izlanish -o`rganilayotgan birlik voqelanishining qayd qilish va yig`ib borish - yangi turdagi voqelanishlar topish mumkin bo`lmagan, topilgan hodisalar oldin qayd etilganlarning faqat takroridan iborat bo`lguncha davom ettiriladi. Yig`ilgan material minglab kartochkalarni tashkil etishi mumkin. Shundan keyingina tadqiqotchi yig`qan faktik materialini sistemalashtirish , tartibga solish ustida ishlaydi. Bunda u kartochkalarni ularda qayd etilgan hodisalarning o`zaro o`xshash va farqliligiga ko`ra guruhlaydi, ularning sistematik katalogga o`xshash kataloglarini tuzadi. Bunda tabiiyki, bir- biriga yaqin hodisalar birin-ketin keladi, bir-biriga yaqin joylashgan guruhlarda o`zaro farq, asosan, miqdoriy, juz`iy bo`lsa, bir-biridan ancha uzoq turgan guruhlar orasida farq sifatiy bo`ladi. Sistemalashtirilgan material katalogi tadqiq manbayining tadqiqotchi topgan, qayd qilgan hodisalarining (voqelanishlarining) ilk t a s n i f i dir. Bu amaliyotning mukammalligi ilmiy tadqiqotning muvaffaqiyatli yakunlanishi garovidir. Yig`ilgan faktik material mana shunday sistemalashtirilgandan keyin tadqiqiotchi bu hodisalarni tavsiflash va sharhlash bosqichiga ko`tarilishi mumkin. Tabiiy fanlar, didaktika bo`yicha ilmiy tadqiqlarda faktik materialni yig`ish filologiya fanidan ancha farq qiladi. Zeroki, bu fanlar bo`yicha faktik

material tajriba-sinov (eksperement) ishlari asosida yig`iladi. Tadqiqotchi ilmiy farazlari asosida har xil tajribalarni amalga oshiradi va natijalarini kartochkalarda (yoki maxsus eksperement natijalari daftarlarida) mufassal qayd etib boradi. Eksperement so`ngida ular sistemalashtiriladi. Sustemalashtirish yakunlangach, agar tadqiqot hodisalar (bilimlar) tavsifini o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan bo`lsa, sistemalashtirilgan faktik material batafsil tavsiflanadi. Tavsiflash jarayonida hodisaning ayrim voqelanish turlariga material yetarli emasligi, hodisalar voqelanish zanjirida uzilish sezilishi mumkin. Bunday hollarda uchinchi marta endi - maqsadli ravishda faktik material yig`iladi. Natijada tilning biror bo`g`ini birliklarning (tabiiy fanlarda ma`lum turdagi eksperimentlarning va ularning natijalarining ) mufassal tavsifini beruvchi tavsifiy tadqiqot yuzaga keladi. Fan uchun bunday ishlar qanday ahamiyat va qimmatga ega ekanligi haqida metodologiya bo`limida fikr yuritamiz. Fanda sistemalashtirish bosqichi bosib o`tilgan bo`lsa, tadqiqotchi oldida sistemalashtirilgan faktik hodisalarda sistemani, ya`ni xususiyliklarda umumiylikni, hodisa (oqibat)larda sababni ochish vazifasi turadi. Bunda tadqiqotchi o`zining tadqiq metodologiyasi tamoyillariga mos ravishda materialdan qisman uziladi va YAHVOlarda UMISni ochish, idrokiy bilim hosil qilish qonuniyatlaridan onglilik bilan foydalanib, hodisa element (tarkibiy qism) sifatida qaysi butunlik (sistema) tarkibida qanday mavqe egallashi hamda shu hodisa butunlik (sistema) sifatida qanday tarkibiy qismlardan (elementlardan) iborat ekanligi, bu butun-bo`laklik (UMIS  YAHVOlik) tabiati nimadan iborat ekanligi haqida nazariy xulosalar chiqaradi. Bu jarayonda ham faktik materialga qayta - uchinchi marta murojaat etiladi. UMIS sifatida ochilgan qonuniyatlar YAHVOlarda voqelanishi, ular bilan tasdiqlanishi zarur. Zeroki, dialektikada, I. Kantning qayta-qayta ta`kidlaganidek, haqiqat o`lchovi amaliyotdir. 11 Islomiy falsafada (tasavvuf)da ham amalga (ilmiy xulosani amaliyotga tatbiqiga) juda katta ahamiyat berilib, amaliyotga tatbiq etilmagan ilm yomg`rsiz bulut ( ar . alimun 11 Асмус В. Г. Иммануил Кант. – M .: Nauka 1983 B . 28 - 36.

bila amalin nasabahu bilomatarin - Amalsiz olim yomgirsiz bulutdek ) deb baholanadi. Shayx Sa`diy esa: " Amalsiz olimdan ustiga kitob ortilgan eshak avlo "- deb aytganlar. Har qanday murakkablikgadi ilmiy xulosa va hukmlar, lisoniy umumlashma va qonuniyatlar avvalo nutqiy voqeliklarga (YAHVO larga) tayanishi va ular bilan tasdiqlanishi zarur. Nazariy ishlarda faktik materiallarga uchinchi marta murojaat etish sof tavsifiy ishlardan ko`ra zarurroqdir, chunki tavsifiy ishlarda yuzada turgan, ko`zga tez va oson tashlanadigan hodisalar o`z aksini topadi. Nazariy umumlashma esa tadqiq manbayining rang-barang ichki aloqadorliklarini ochadi. Ular esa voqelanishda o`ziga xos xususiyatlarga ega - ularni m a x s u s izlash va t o p i sh talab etiladi. 12 Ilmiy tadqiqotda tadqiq manbayi tavsifi (xoh idrokiy, xoh fahmiy) yakunlangach, ilmiy ish xulosalanishi zarur. Ilmiy xulosa ilmiy tadqiqning mag`zi, maqsadi va uning eng zaruriy qismidir. Ilmiy xulosa tadqiqotchi kuzatgan, tavsiflagan hodisa-narsa haqida uning o`zi shakllantirgan ilmiy tushunchadir . U bu kursning "Metodologiya" bo`limida izohlanadigan ilmiy tushuncha talablariga javob berishi lozim. Ilmiy xulosa ixcham, tushunarli, aniq, tadqiqotchi bayon etgan tavsiflardan kelib chiqqan holda, sermazmun qonuniyat sifatida shakllantirilishi zarur. Yaxshi ilmiy tadqiqotlarda (ayniqsa, tabiiy fanlar bo`yicha) xulosa, ko`pincha, formulalar, chizmalar, jadvallar shaklida bo`ladi, zeroki, qisqalik va aniqlik ilmiy xulosaga qo`yiladigan eng asosiy talabdir. Ilmiy xulosalar ilmiy tadqiqotlarda har xil bo`ladi. Tadqiqot tuzilishida (strukturasida) mavjud bo`lgan har bir band (paragraf), bo`lim, bob, albatta, o`z ilmiy xulosasi bilan yakunlanishi lozim. Bandlarning xulosalari bo`lim xulosasida, bo`limlarniki bob xulosalarida va, nihoyat, boblarning xulosalari 12 Buni D. Mendeleyev jadvali misolida ko`rish mumkin. Undagi har bir hozircha bo`sh xona ma`lum bir xususiyatlarga ega bo`lgan kimiyoviy element bilan to`ldirilib borilmoqda va bunday kashfiyotlar yana yuz yil davom etishiga olimlar amindirlar. Tilshunoslikda ham bunday hodisalar juda ko`p.

ishning umumiy xulosasida yakunlanishi lozim, ya`ni xuloslar arxitektonikasi quyidagicha: 1-chizma Ilmiy xulosalar tadrijiyligi Bandlarning ilmiy xulosalari Bandlardan kattaroq tarkibuy qismlarning ilmiy xulosalari Boblarning ilmiy xulosalari Boblardan kattaroq tarkibiy qismlarning ilmiy xulosalari Ish bo`yicha umumiy ilmiy xulosalar Xulosalar mana shu tarzda bosqichma-bosqich biri ikkinchisini to`ldirib kelgan taqdirdagina ilmiy tadqiqda yaxlitlik va izchillik saqlangan bo`ladi. Bunday izchil ilmiy xulosalar tizimiga ega bo`lmagan ish mukammal ilmiy tadqiq emas, balki tartibsiz hodisalar tavsifidir, xolos. Shuning uchun olimlar o`zgalarning yozma ilmiy tadqiqotlarini o`qishni (o`rganishni), odatda, ishning Kirish va Xulosa qismlari bilan tanishishdan boshlaydilar, zeroki, hozir ko`rib o`tganimizdek, Kirish qismida tadqiqotchining ilk tayanch nuqtalari, xulosasida esa ishning yakuni tavsiflanadi. Aytganimizdek, ikki nuqtadan faqat bitta to`g`ri chiziq o`tkazish mumkin - Kirish bilan Xulosa tadqiqotchi yo`lini belgilaydigan nuqtalardir va shu nuqtalar boshqa tadqiqotchiga ham tanish bo`lsa, unda ishni tushunish va baholash oson ko`chadi.

Chizmadan ko`rinib turibdiki, xulosalar bosqichlilik, uzviylik va davomiylikka ega bo`lishi zarur va bu ilmiy ishning tuzilishi (strukturasi) bilan belgilanadi. Endi shu masala tavsifiga o`tamiz. Ilmiy tadqiqot strukturasi , odatda, quyidagi qismlarning bosqichlilik bilan joylashtirilishidan tashkil topadi. 1. Titul varaq (zarvaraq). 2. Mundarija. 3. Kirish. 4. Asosiy tadqiqiy boblar. 5. Umumiy xulosalar. 6. Foydalanilgan adabiyotlar. 7. Ilovalar. Ilmiy tadqiqot zarvarag`ining tarkibiy qismlari sizga tanish va bular ustida to`xtalmasak ham bo`ladi. Mundarijadan keyin ilmiy tadqiqot matnida shartli qisqartmalar berilgan bo`lsa, alohida sarlavha ostida har bir qisqartma to`liq sharhlanishi lozim. Shartli qisqartmalarni joylashtirishda, odatda, alifbo tartibiga rioya qilinadi. Shartli qisqartma izohi aniq va tushunarli bo`lishi kerak. Zarur bo`lganda shartli qisqartma izohida shu tushuncha mufassal sharhlangan va tadqiqotchi tomonidan akseomatik (isbotsiz) qabul qilingan manba ko`rsatilishi mumkin. Ilmiy tadqiqotning mundarijasi ishning tarkibida bo`lgan qismlarni, har bir qismning boshlanish betini aniq ko`rsatishi lozim. Mundarija ikki xil - ixcham va mufassal shaklda tuziladi. Ixcham mundarijada ilmiy tadqiqning faqat asosiy qismlari aks etadi. Chunonchi: Shartli qisqartmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Birinchi bob (bobning qisqartmalarsiz to`liq sarlavhasi) . . . ……… 41 Ikkinchi bob (bobning sarlavhasi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Uchinchi bob (bobning sarlavhasi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..108

Umumiy xulosalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 124 Foydalanilgan adabiyotlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 128 Mufassal mundarijada har bir tarkiviy qismning ichki band va bo`limlari, ularning boshlanish sahifalari ko`rsatiladi. Bunday mundarijada, odatda, asosiy tarkibiy qism va bo`limlari bir-biridan texnik vositalar (harflarning katta-kichikligi, ularning bosma/yozma (kursiv)ligi v. h) bilan ajratiladi. Oliy Attestatsiya Komissiyasi dissertatsiyadagi qism, bo`lim, bob, fasl, bandlarni bundan tashqari nuqtalar bilan ajratilgan arab raqamlari bilan belgilashni, qism, bo`lim va bob sarlavhalarini katta harflar bilan, fasl, band sarlavhalarini kichik harflar bilan yozishni ham talab qiladi 13 . Ilmiy tadqiqotlarda juda ko`p uchraydigan bir kamchilikni takrorlashdan saqlanish lozim; ko`p hollarda ilmiy tadqiq matni qayta va qayta tahrir qilinganda band, bo`lim, boblarning sarlavhasi tuzatiladi, tahrirlanadi, qisqartiladi, boshlanish betlari o`zgaradi. Lekin bu tuzatishlarni mundarijada aks ettirish tadqiqotchi xotirasidan ko`tarilishi mumkin. Mundarijani ish so`nggi tahrirdan chiqqach, qayta ko`rish va tuzatish loimlgini unutmaslik kerak: mundarija ishning ichki mazmuni bilan to`liq uyg`unlashtirilishi lozim. Ilmiy tadqiqning Kirish qismi, ismi jismiga mos, tadqiqotning kirish eshigi, darvozasidir. Tadqiqotchi ilmiy ishini yozar ekan, uni o`zgalar tushuna olishini ta`minlashi zarur. Tadqiqotchi ma`lum bir mavzu ustida bir necha yil izlanish olib borgach, bu mavzuning muammolari, tayanch tushunchalari, tadqiq darajasi bilan atroflicha tanishgan, ularni obdon o`zlashtirgan bo`ladi. Lekin boshqa tadqiqotchilarning ko`pchiligi bu soha bilan maxsus shug`ullanmagan. Muallif yozayotgan asarini ilmiy saviyasi o`zidan quyi va o`zidan baland bo`lgan tadqiqotchilarning o`qishi va tushuishi lozimligini nazarda tutib, o`z ilmiy tadqiqotining “Kirish” qismida kitobxonni o`z asarini o`qish va uqishga t a y y o r l a sh i zarur. Shu maqsadda “Kirish” qismida u tadqiq manbayi va predmetining mohiyatini, qisqacha o`rganilish tarixini, undagi yutuq va muammolarni, shular 13 Chunonchi,: 2. 1. 3. 1. 4. - Ikkinchi qism birinchi fasl uchinchi bob birinchi bo`limining to`rtinchi bandi. Qar .: Нормативные документы по. . . S . 13

bilan bog`liq ravishda o`z ilmiy tadqiqining maqsadi, vazifalari, materiali, tadqiq usullarini, zarur bo`lsa, tayanch tushunchalari, tajriba-sinov asoslarini bayon etishi lozim. Ish hamporlik (hammualliflik, muallifdoshlik)da - bir necha muallif tomonidan birgalikda bajarilgan bo`lsa, “Kirish” qismi muqaddimasi yoki xotimasida har bir muallif ulushini bayon etish talab etiladi. O`zR OAKning ilmiy daraja va ilmiy unvonlar berish haqidagi Nizomiga ko`ra, har bir dissertatsion ishda ishning umumiy tavsifi berilishi va unda quyidagi masalalar qisqa va sermazmun yoritilishi zarur: -tadqiqot mavzusining o`rganilish darajasi va dolzarbligi; -tadqiqot obyekti; -tadqiqot predmeti; -tadqiqot materiali; -tadqiqotning ilmiy farazi; -tadqiqotning maqsad va vazifalari; -tadqiqotning metodologik asosi va unda qo`llanilgan tadqiq metod (usul)lari bayoni; -tadqiqotning ilmiy yangiligi; -tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati, natijalarining qo`llanilih sohalari va iqtisodiy-ijtimoiy samarasi; -ishning sinalishi, eksperimental bazasi, natijalarining ommalashtirilishi; -ishning tuzilishi va tarkibi. Bu umumiy tavsif dissertatsiyaning Kirish qismi sifatida ham (agar tadqiqot uchun alohida Kirish qismi talab etilmasa), Kirish qismidan oldin ham alohida - "Ishning umumiy tavsifi" sarlavhasi ostida berilishi mumkin. Ilmiy tadqiqot mag`zini, mazmunini ishdagi asosiy tadqiqiy boblar tashkil etadi. Tadqiqot va tadqiq materialining xususiyatlari asosida ilmiy tadqiq ikki, uch, to`rt, besh v. h. bobdan iborat bo`lishi mumkin. Har bir bobda tadqiq materiali va tadqiq usuli odatda bir xil bo`lishi, tadqiq predmetining ma`lum bir qirrasi ochib berilishi lozim. Tadqiq materiali va usuli ayni bir bobda rang-barang bo`lsa, unda

bob fasllarga, fasl esa bandlarga, band odatda, raqam bilan belgilanib boriladigan qismlarga ajratilishi mumkin. Ajratilgan har bir bob, fasl, band va uning qismlari alohida-alohida sarlavhalanishi va, albatta, ma`lum bir xulosa bilan yakunlanishi lozim. Tadqiqot hajmi juda katta, materiali rang-barang, ish 4 bobdan kam bo`lmagan hollarda ilmiy tadqiq qismlarga yoki bo`limlarga ajratilishi mumkin. Tadqiqotda ajratiladigan har bir qism, bo`lim, bob, fasl , band nisbiy mustaqillik va tugallikka ega bo`lishi, o`ziga xos kichik Kirish, tadqiq tavsifi (bayoni) va xulosa kabi tarkibiy qismlardan iborat bo`lishi va, albatta, o`zidan oldingi va keyingisi bilan uzviy bog`lanishi zarur. Tadqiqot matnida chizma, jadval, rasm va boshqa tarzdagi ko`rgazmalilik (illustrativ material) bo`lsa, ular albatta raqamlanishi, bu raqamlanishda jadval (chizma)ning qaysi qism, bo`lim, bob, fasl, bandga aloqadorligi o`z aksini topishi, har biri sarlavhalanishi zarur. Bunday material tadqiqot matni ichida - qo'llanilgan, tahlil etilgan joyda yoki ish, bob oxirida alohida berilishi mumkin. Ular alohida berilganda ishning shu chizma, jadval, rasm eslatilgan, tahlil etilgan beti ko`rsatiladi. Har ikkala holatda ham matn ichida uning o`rni ko`rsatilishi shart. Tadqiqotda muhim ahamiyatga ega bo`lgan xulosa qismi haqida yuqorida qisman bahs yuritildi. Bu yerda shuni ta`kidlash lozimki, tadqiqot natijasida qanday yutuqlar qo`lga kiritilganligi, bu ish manbaning qanday yangi qirralarini ochganligi, ular fan oldida yana qanday yangi masala, vazifa, farazlarni qo`yishi, ularning yechimining ijtimoiy taraqqiyotda qanday natijalar berishi ish xulosasida aks ettirilishi lozim. Tadqiqotning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo`lgan ilmiy havolalar, ilmiy adabiyot va manbalarni ko`rsatish masalasiga maxsus ma`ruza bag`ishlanadi. Shuning uchun bu yerda bu masala ustida to`xtalmaymiz. Ilmiy tadqiqotning ilova qismida bu tadqiqotni yaxshiroq tushunish, zarur bo`lganda uni chuqurlashtirishga imkoniyat beradigan ma`lumot va material, fikrni

tasdiqlovchi yoki oydinlashtiruvchi hujjatlar, rasm, har xil ko`rsatkich, asarlardan parcha va namunalar beriladi. O`zR OAK nizomiga ko`ra ilova dissertatsiyaning belgilangan sahifa miqdoriga kirmaydi, lekin sahifa raqamlari uzluksiz qo`yiladi. Iimiy tadqiqot ilovalar berilgach, yakunlangan sanaladi . U qayta tahrir etilishi zarur. Shuni esdan chiqarmaslik lozimki, tadqiqotchi o`z ishi ustida uzoq yillar izlanadi, ishini o`n-yigirma martalab qayta o`qib, yozib, tuzatadi. Onaga bolasining har bir eng kichik zohiriy belgisi qanday tanish va odatiy bo`lsa, unga ham o`z ishi shunday tanish va yaqin bo`ladi (ilmiy-ruhshunoslik atamalari bilan aytganda, unda ishi steriotipi shakllanadi). Shuning uchun rasmiy muhokamaga berilishdan oldin ish tadqiqotchiga yaqin va maslakdosh bo`lgan kasbdoshlari (ilmiy rahbari, muammo tadqiqi rahbari, shu muammo bilan shug`ullangan tajribali ustozlar) tomonidan ko`rib chiqilishi va ularning maslahati asosida mukammallashtirilishi zarur. Shundan keyingina ilmiy rahbar (kafedra mudiri, laboratoriya mudiri) ishni rasmiy muhokamaga qo`yadi. Ilmiy tadqiq, uning tarkibiy qism, bosqichlari haqidagi fikrimizni 2-chizma bilan yakunlaymiz. Har bir tadqiqotchining ilmiy tadqiq uslubi o`ziga xos bo`lib, amaliy ish - mustaqil ilmiy tadqiq jarayonida shakllanadi va rivojlanadi. Lekin u ma`lum bir qonuniyatlarga bo`ysunadi va ijtimoiy UMISning har bir tadqiqotchida YaHVO sifatida voqelanishidir. Shuning uchun 2-chizma namunaviy bir ko`rinishdir, xolos. 2-chizma Ilmiy tadqiqotning zaruriy bosqichi va tarkibiy qismlari Fan asoslari Fan tadqiq metodlari 

Ilmiy tadqiq metodologiyasi  Tadqiq manbayi, predmeti, materialini belgilash va asoslash  Masalaning o`rganilish tarixi bilan tanishish  Ilk faktik material yig`ish  Tadqiqot mavzusi, dolzarbligi, maqsad va vazifalari, tajriba-sinov asoslarini belgilash va rasmiylashtirish yuzasidan ilmiy tadqiqotlarni atroflicha o`rganish  Faktik material yig`ish, tajriba-sinov ishlarini amalga oshirish  Faktik materialni sistemalashtirish Tavsifiy tadqiqotlarda Nazariy tadqiqotlarda Empirik (ekspiremental) Idrokiy(sistema, qonuniyat tadqiq va tavsif metodologiya ochish) metodologiyasi va metodlarini va metodlarini o`zlashtirish Ilmiy tadqiqotni yozish  Qo`shimcha faktik material yig`ish  Ishni tahrirlash va ilk ekspertizadan o`tkazish  Muhokamaga chiqarish Endi ilmiy tadqiqda muhim o`rin egallaydigan ilmiy havola, ma`lumot manbalari, bibliografik ma`lumotlarni berish usullari bilan tanishishga kirishamiz.

Похожие

Ilmiy tadqiq mеtоdоlоgiyasi tarkibiy qismlari оrasidagi munоsabat. Fеtishizm va uning хunuk оqibatlari

Ilmiy tadqiq mеtоdоlоgiyasi

Tilshunoslik nazariyalari va tilni ilmiy tadqiq qilish metodlari

Ilmiy dialеktik tadqiq mеtоdolоgiyasining amaliy tatbiqi masalasi

Lingvistik tadqiq metodlari. Umumiy mulohazalar