Lingvistik tadqiq metodlari. Umumiy mulohazalar - Лингвистика - Рефераты

Lingvistik tadqiq metodlari. Umumiy mulohazalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67.5 KB

Lingvistik tadqiq metodlari. Umumiy mulohazalar Reja: 1. Metod tushunchasining sharhi. 2.Lingvistik metodlar haqida umumiy ma’lumot. 3.Xulosa.

O`quv fanimizning birinchi ma`ruzasida belgilaganimizdek, biz metod va metodologiya tushunchalarini keskin va izchil farqlaymiz. Metod deganda tadqiq manbayining b i r o r qirrasini o`rganishga xoslangan u s u l , y o` l tushuniladi, xolos. Tadqiqotchining maqsadi ( fahmiy yoki idrokiy bilim hosil qilishi), tadqiq manbayiga dialektik yoki nominalistik yondashishi, materialistik yoki idealistik dunyoqarashi kabi, asosan, subyektiv ( tadqiqotchining bevosita o`ziga aloqador) omillar bilan bog`liq bo`lgan m e t o d o l o g i y adan farqli ravishda metodlar obyektiv (haqqoniy, tadqiqotchining o`zi bilangina aloqador bo`lmagan) tabiatlidir va juda ko`p hollarda tadqiqotchining metodologik tamoyillariga nisbatan befarqdir. Fikrni bitta yorqin misol bilan oydinlatamiz: Faraz qilamizki, ko`z oldimizda turgan ( bevosita kuzatishda berilgan) bir xarsang tosh yoki qoyani o`rganmoqchimiz - bizni bu toshning butun tarkibidagi o`rni, tarixiy taraqqiyoti, abadiy yoki muvaqqatligi, atrofidagi narsa-hodisalar bilan aloqadorliklarini emas, balki toshning tabiiy xususiyatlarini bilish qiziqtiradi. Boshqacha qilib aytganda, bizni shu xarsang tosh haqida fahmiy bilimlar qiziqtiradi. Bu xarsang tosh serqirra bir narsadir - unga vazn, ko`lam, shakl, tarkib, holat kabi o`nlab belgi-xususiyat xos bo`lib, ulardan har biri o`ziga xos vosita yordamida aniqlanishi va tavsiflanishi mumkin. Masalan, vaznni o`lchash va belgilash vositalari ( tarozu, tortish kuchi, bosim v. h. ) yordamida ko`lamni aniqlah va tavsiflash mumkin emas - vazn va ko`lam bir-biriga o`xshash bo’lmagan alohida mezon va usullar bilan o`lchanadi. Mana shu mezon va usullar xarsang toshning turli qirralarini o`rganish metod laridir. Masalan, vaznni belgilashning eng oddiy usuli - tarozu va toshlar, o`lchov birliklari hozirgi kunda jamiyatimizda obyektiv tabiatga ega va hamma, dunyoqrashidan qat`iy nazar, ulardan bemalol foydalanadi. Tadqiq metodlari ham shunday - ulardan bir- biriga zid duhyoqarashlarda turgan, turli maqsadlarni ko`zlagan tadqiqotchlar amaliyotda bir xil foydalanishi mumkin. Til o`ta serqirra ijtimoiy-ruhiy-fiziologik hodisadir. Uning minglab qirralari, rang-barang ijtimoiy, tabiiy (biologik, fizik, genetik v. b. ), ruhiy hodisalar bilan juda murakkab aloqa-munosabatlari bor. Tilning o`zi ham behad murakkab

butunlik bo`lib, uning lisoniy va nutqiy tomonlari, ularning har birining fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis, so`z yasalishi, stilistik qo`llanilish kabi tarkibiy qismlari bor. Tilshunoslikda ikki tushuncha - a) tilshunoslik bo`limlari (sohalari), b) tilshunoslik yo`nalishlari (maktablari, oqimlari)ning farqlanishi bevosita shu bilan bogliqdir. Tilshunoslik bo`limlari (sohalari, qismlari - ruscha - разделы , отрасли языкознания ) deganda tilning qurilish (struktur) birliklari va ularning o`zaro munosabatlarini o`rganuvchi, tilshunoslik tarkibiga kiruvchi a) fonetika (fonologiya), b) morfologiya (morfemika), d) leksikologiya (semasiologiya, leksikografiya), e) frazeologiya (paremiologiya), f) sintaksis, g) so`z yasalishi (derivatsiya), h) stilistika (uslubiyat, uslubshunoslik, lingvopoetika) kabi nisbatan mustaqil fanlar tushuniladi va ular bitta murakkab fanga - tilshunoslik (lingvistika) faniga birlashadi. Tilshunoslik bo`limlari til sathlari - yaruslari bilan uzviy bog`liqdir. Tilshunoslik yo`nalishlari (oqimlari, maktablari, turlari - ruscha: направления , школы , виды языкознания ) deganda insoniy tilning ayrim qirralarini chuqurroq tadqiq qilishga (o`rganish va tavsiflashga) ixtisoslashgan, o`ziga xos tadqiq metodlariga ega bo`lgan tilshunoslik turlari tushuniladi 1 . Esdan chiqarmaslik lozimki, tilshunoslik yo`nalishlari hamisha ma`lum bir tadqiq m e t o d i bilan bog`liqdir. Tadqiq metodi tilshunoslikning ma`lum bir yo`nalishini birlashtiruvchi eng asosiy omildir. Shu asosda tilshunoslik yo`nalishlari shu 1 Shuni alohida ta ` kidlash kerakki , tilshunoslik bo ` limlari va tilshunoslik yo ` nalishlari tushunchalari rus tilshunosligida ko ` p hollarda aralashtiriladi ( Qar . : Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М. : СЭ. 1966. С. 217–218; Лингвистический энциклопедический словрь. М. : СЭ. 1990. С. 618–622. Bunday aralashtirish rus fanidan bizga ham o ` tgan .

yo`nalishda yetakchi bo`lgan metod nomi bilan tarixiy tilshunoslik, qiyosiy tilshunoslik, tipologik tilshunoslik v. h. deb yuritiladi. Odatda lingvistik tadqiq metodlari tilshunoslikning barcha bo`limlari uchun umumiydir, ya`ni ayni bir usul bilan tilning fonetik qurilishi ham, leksik, morfologik v. b. tomonlari ham tadqiq qilinadi. Chunonchi, tarixiy tilshunoslikda tarixiy fonetika, tarixiy fonologiya, tarixiy morfemika, tarixiy sintaksis, tarixiy stilistika v. b. bo`limlar mavjud. Shu bilan birga tilning ayrim sath birlik (bo`lim, soha)larini o`rganishga ixtisoslashgan tadqiq usullari ham bor. Chunonchi, eksperimental fonetika, semantik sintaksis, lingvistik semantika. Tilshunoslikda lingvistik tadqiq metodi juda ko`pdir. Tom ma`noda tilshunoslik tarixi - bu tilni tadqiq etish usullarining bosqichma-bosqich almashinib, yangilanib borish, bir-birini to`ldirib, til mohiyatiga chuqurlasha borish tarixidir; tilshunoslik tarixiga bag`ishlangan har qanday tadqiq va qo`llanma ayni zamonda tilning tadqiq metodlari masalalarini ham o`z ichiga oladi. Bu yo`nalishda XX asrning 80-yillarigacha qilingan ishlar haqida ma`lumotlarni Siz quyidagi kitob va ma`lumotnomalaridan, bundan keyingi davrlarga oid axborotni Internet tarmog`ining Lingvistika vebsaytining "Tarix " va "Metodlar" bo`limlaridan topishingiz mumkin: a ) Общее языкозание. Библиографический указатель литературы. . . Отв. ред. Б. А. Серебренников.- М.: Наука. 1965. 276 стр. ; б) Амирова Т. А. , Ольховников Б. А. , Рождественский Ю. В. Очерки по истории лингвистики. - М.: Наука. 1972. 560 стр. ; в) Звегинцев В. А. История языкознания Х I Х – ХХ вв. в очерках и извлечениях. Части 1-2. – М.: Просвещение. 1965-1966. г) Лингвистический энциклопедический словарь. – М.: СЭ. 1990 ( Qayta nashrlari 1995, 1998, 2001). д) Виноградов В. В. История русских лингвистических учений. – М.: Высшая школа. 1978. е) Березин Ф. М. Очерки по истории языкознания в России конца Х1Х начала ХХ веков. – М.: Наука. 1968.

ж) Кондрашов Н.А. История лингвистических учений. – М.:Просвещение. 1970. з) История лингвистических учений. Отв. ред. А. И. Десницлая, С. Д. Кацнельсон 1-ая книга. Древний мир. – Л.: Наука. 1980.;2-ая книга. . Средневековый Восток. – Л.: Наука. 1981.; 3-тья книга. Средневековая Европа. – Л.: Наука. 1985. и)Звегинцев В. А. История арабского языкознания. – М.1958. к)Основные направления структурализма. Отв. ред. О. С. Ахманова. – М.: 1965. л)Апресян Ю. Д. Идеи и методы современной структурной лингвистики. – М.. 1966. Tadqiq metodlari tilshunoslik yo ` nalishini belgilashi va ilmiy maktab ko ` p hollarda metod nomi bilan atalishi sababli " Qiyosiy - tarixiy tilshunoslik ", " Naturalistik tilshunoslik " , " Komparativistika ", " Geneologik tilshunoslik ", " Formal tilshunoslik ", " Funksional tilshunoslik ", " Areal tilshunoslik ", " Struktur tilshunoslik ", " Deskriptiv tilshunoslik ", " Matematik tilshunoslik ", " Kompyuter tilshunosligi ", " Psixologik tilshunoslik " ( psixolingvistika ) v . h . kabi yo ` nalishlarga bag ` ishlangan ish va fayl - u saytlarda shu yo ` nalish uchun yetakchi bo ` lgan tadqiq metodlari haqida ma ` lumot olish mumkin . Bundan tashqari lingvistik tadqiq metodlariga maxsus bag`ishlangan ishlar ham oz emas. Chunonchi, " Общее языкознание . Методы лингвистических исследований .– М .: Наука . 1973. Bunday ishlar o`zbek tilida ham bor. Jumladan, С . Усмонов . Умумий тилшунослик .– Т .: Ы = итувчи .1972; Баскаков Н . А . , Соди = ов А . , Абдуазизов А . Умумий тилшунослик . – Т .: Ы = итувчи , 1979 darslik va qo`llanmalarida bu masalaga maxsus boblar ajratilgan. Yana shuni eslatib o`tish lozimki, ma`lum bir lingvistik tadqiq metodini o`zlashtirish tilshunoslikning ma`lum bir yo`nalishini mukammal o`zlashtirish bilan barobar. Oldingi ma`ruzamizda aytilganidek, Siz shunday yo`nalishlarning 5–6 tasi bilan maxsus shug`ullanasiz, ularning metodlari bilan chuqurroq tanishasiz. Tilshunoslik (masalan, ona tili, o`zbek tili grammatikasi) bo`yicha

zig`ircha bilimga ega bo`lgan kimsa albatta uning bir turli tadqiq usulidan ham (uqilmagan holda bo`lsa ham) xabardor bo`ladi. Bu o`quv fani ma`ruzalari Sizga metod va metodologiya masalalariga ongli munosabatda bo`lish, xilma-xil usul (metod)lar bilan qo`lga kiritilgan bilimlarni til hodisalari mohiyatini anglash va izohlash jarayonida birlashtira olish madaniyatini singdiradi. Olim, orif va tadqiqotchi uchun - xususan, ko`p fikrlilik va demokratik munosabatlar to`laqonli amalga kirayotgan jamiyatda bunday mdaniyat juda zarurdir: tadqiq manbayining bir qirrasi haqida bir tadqiqotchi tomonidan bayon etilgan fikr yoki xulosa shu manbaning boshqa qirrasi uchun haqqoniy bo`lmaskigi mumkin. Olim va orif esa bu qarama-qarshi hukmlarni birlashtira olish, har bir hukm va xulosaning haqqoniylik va tatbiq chegarasini bilish madaniyatiga ega bo`lmog’i lozim. Shu bilan bog`liq ravishda diqqatingizni yana bir daf`a "Lisonut tayr"da keltirilgan ko`zi ojizlar tavsifida fil va bu tavsiflarning orif tomonidan qabul qilinishi haqidagi rivoyatga qarataman. Tilshunoslik tarixi shuni ko`rsatib turibdiki, dialektik bilish tadqiq manbayi mohiyatiga bosqichma-bosqich uzluksiz chuqurlasha borish, soddaroq (oddiyroq) mohiyatdan murakkabrog`iga qarab to`xtovsiz siljish demakdir. Shu asosda tadqiq metodlari ham fan tarixida bir birini almashtirib turadi. Bir metod asosida ochilgan qonuniyatlar boshqa bir metod bilan aniqlangan hukmlarni rad va imkor qilgan hollarda ham bunday inkorni to`g`ri - dialektik tushunmoq lozim - bu qat`iy, mutlaq inkor emas, balki nisbiy, dialektik inkor - inkorning inkori, narsa mohiyatiga chuqurlasha borishning bir bosqichidir, xolos. Buni bir oddiy hayotiy misol bilan tushuntirishga intilaman. Tilning turli qirralari haqida turli usullar (metodlar) bilan hosil qilingan bilimlar va ochilgan qonuniyatlar bir katta binoning old, orqa, yon, ust tomonlaridan olingan suratlari bilan qiyoslanishi mumkin. Bu fotosuratlar bir biriga mutlaqo o`xshamasa-da, ularning barchasi bitta zotda - bir binoning shaklida birlashadi; bu fotosuratlar bir-birini to`ldirib, bino shakli haqida bilimlarimizni mukammal bo`lishiga xizmat qiladi. Binoning to`rt tomonidan suratini chizgan olimlarning birortasi ham xato yoki noto`g`ri ish qilmagan. Xatoga binoning bir tomonidan olingan tasvirini ( resp. tilning bir qirrasi haqida

ma`lum bir metod bilan o’rganiladigan qonuniyatni) binonig o`zi bilan tenglashtirishdadir - kim bunga yo`l qo`ygan bo`lsa, albatta xato qilgan bo`ladi. Shuning uchun Mir Alisher "Lisonut tayr"da: O`z borur yo`lida har bir muftaxir, Yo`lni aylab o`z yolig`a munhasir (Har bir yo`lovch o`z yo`lini to`gri deb biladi va umuman yo`lni o`z yo`li bilan cheklaydi 2 ), " - deb yozadilar . Mir ta`birlaricha , oriflik bilan johillik farqi ham shundadir - orif o`zaro o`xshash bo`lmagan tasvirlar bir binoga mansub ekanligini tushunadi, johil esa zohiriy farq asosida ularning birligini rad etadi. Ko`p fikrlilik, taleranlik ( bag`ri kenglik), ustuvor demokratik tamoyillar har qanday qarashga - xususan, ilmiy talqinlarga - oriflik nuqtayi nazaridan yondashishni talab qiladi. 3 Shu bois istagan fanda tadqiq metodlarining almashinib turishi fanning uzluksiz taraqqiyoti belgisi sanalishi lozim. Ma`lum bir tadqiq usulini mutlaqlashtirish shak-shubhasiz fetishizmga olib keladi. Uning xunuk oqibatlari haqida yuqorida bahs yuritildi. Bugungi kunda bu o`ta dolzarb, ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy-madaniy rivojimizda muhim ahamiyat kashf etuvchi masala bo`lganligi sababli uning ustida yana ham batafsilroq to`xtalishni ortiqcha deb sanamaymiz. Mir Alisher "Lisonut tayr"ning "Ma`rifat vodiysining vasfi"ga bag`ishlangan 153–154-boblaridagi “ko`r"lar johil, dialetik metodologiya bilan qurollanmagan tadqiqotchilar timsolidir. Dialektik (ma`rifiy) metodologiya bilan ish tutuvchi va hukm chiqaruvchi orif komil biyno shaxsdir. U "ko`r"lar bir-birini inkor qilishga intilib munozara qilsalar-da ( " Bir-birining so`ziga aylab xilof, gar jadal qildilar "), ularni kechiradi (" erdilar maof "), chunki "ko`r"lar narsani yaxlit, serqirra sifatida qabul qila olmas edilar (" Solmag`on erdi biri pil uzra ko`z "). 2 Chunonchi, Ka`baga dunyoning to`rt nuqtasidan to`rt yo`lovchi to`rt yo`ldan - biri shimoldan, ikkinchisi janubdan, uchinchisi sharqdan, to`rtinchisi g`arbdan boradi. Xilma-xil yo`nalishdagi bu yo`llar bir nuqtaga, maqsadga olib keladi. 3 Shuning uchun Prezidentimiz Islom Karimov fikrga qarshi fikr, g`oyaga qarshi g`oya, lekin jaholatga qarshi m a ` r i f a t n i qarshi qo`yish shiorini o`rtaga tashladilar.

Bu hikoyat o`zgacha shaklda Jaloluddin Rumiyning "Masnaviyi ma`naviy", undan oldinroq Fariduddin Attor, hatto Nizomiy Ganjaviy asarlarida keltiriladi va hamisha ma`rifatni (ayni zamonda tariqatni) va jaholatni ( ayni zamonda shariatni) farqlash maqsadlarida ishlatiladi. Shariat va mafkuraviy hukmronlik o`z talqinlaridan o`zgacha fikrlashni kufr (ishonchsizlik, isyon) deb biladi va ularni ta`qib etadi. Bu haqda Ibn Sino bir ruboiylarida shunday yozadilar 4 : O`zin dono bilgan uch-to`rtta nodon Eshak tabiatin aylar namoyon. Ular davrasida sen ham eshak bo`l, Bo`lmasa kofir deb qilurlar e`lon. (Sh. Shomuhammedov tarjimasi). Fan taraqqiyoti tarixida ham bunday hollar juda ko`p uchraydi. Ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasida. Bu fanlar bo`yicha chiqarilgan xulosalar ko`p hollarda fahmiy usul bilan qabul qilinishi mumkin emas. Fan cho`qqisida turgan "daho"larning qarashlari esa oldingi taraqqiyot bosqichi asosida shakllangan va kamdan kam hollarda ular o`z qarashlari inkorini to`g`ri qabul qila oladilar. Ko`pincha esa bu " jo’jaxo’rozlar daholarga o`rgatmoqchi " qabilida ish tutib, taraqqiyotga to’sqinlik qiladi. Dialektik metodologiya bilan qurollanib, yangi taraqqiyot yo`lidan borayotgan shijoatli tadqiqotchilar ularni (Mir Alisher hikoyatidagi orif singari) "maof tutish"lari va izlanishlaridan chekinmasliklari lozim. Fanda xilma-xil metod va talqinlarning mavjudligi uning rivojlanganlik belgisi va taraqqiyotining yagona usulidir. Lingvistik tadqiq metodlari rang-barang bo`lgani holda fanimizda ularning mukammal tasnifi haligacha berilmagan. Lingvistik tadqiq metodlari odatda sixronik va diaxronik tadqiq usullari sifatida ikki guruhga ajratiladi. Sinxronik tadqiq va tahlilda tilning ma`lum bir davrdagi turg`un holati va uning hodisalari tadqiq manbayi sifatida olinadi. Bu davr hozirgi kun ham, bundan 4 Bu ruboiy ba`zan Umar Xayyomga ham nisbat beriladi.

bir necha asr muqaddam ham bo`lishi mumkin. Sinxronik tahlilda bir davrda yonma-yon turgan lisoniy hodisalar tavsiflanadi. Diaxronik tadqiq va tahlilda bir lisoniy hodisa turli taraqqiyot davrlarida olib ko`riladi va unda hodisalar orasida birin-ketinlik (oldin-keyinlik) munosabatlari o`rganiladi. Chunonchi, " Hozirgi ( yoki X11 asr) o`zbek tilida unli fonemalar" tadqiq mavzusi sinxronik tahlilga aloqador bo`lsa, o`zbek tilida /a/ fonemasining (yoki unli fonemalarning) taraqqiyoti" mavzusi diaxronik tadqiq va tahlilga mansubdir. Ilmiy adabiyotlarda har bir davrda - xoh hozirgi kun bo`lsin, xoh bundan ikki yuz yil muqaddam - tahlil usullarini a n ` a n a v i y (oldingi, eski, avvalgi) va y a ng i (hozirgi, zamonaviy) sifatida ikkiga ajratib tasnif etishni juda ko`p uchratish mumkin. Bunday bo`linish mohiyatan noto`g`ri, lekin ilmiy adabiyotda keng tarqalgan. Hamma davrlarda a n ` a n a v i y deganda o`sha davrda keng ommalashgan, ta`lim muassasalarida ommaviy ravishda o`qitilayotgan tadqiq va tahlil usuli tushunilgan. Y a ng i (hozirgi, zamonaviy) atamasi bilan oldingi tadqiq va tahlil usullarining inkori sifatida shakllangan tadqiq usullari nomlangan XVIII asr uchun mantiqiy-grammatik (Por-Royal) tahlil usullari ana`anaviy, komparativistik tadqiqotlar yangi bo`lgan bo`lsa, X1X asrda komparativistik tadqiqotlar an`anaviy, yosh grammatiklarning tadqiq usuli (neogrammatika) yangi mavqeyini oldi. XX asr boshlarida neogrammatika an`anaviy nomi bilan, strukturalizm ning turli oqimlari yangi deb ataldi 5 . Shu sababli an`anaviy - zamonaviy atamalariga juda ehtiyot bo`lish, ulardan foydalanmaslikka intilish lozim; har bir tadqiq usuli (metodi) o`z nomi (atamasi)ga ega va har bir narsani o`z nomi bilan atagan ma`qul. Mana shunday umuiy mulohazalardan keyin navbatdagi ma’ruzada lingvistik tadqiq metodlaridan eng ommaviy (va menga yaqin , tanish) turlaridan ayrimlarining asosiy tamoyillari, serqirra tilning qaysi tomonini chuqurroq o`rganishga xizmat qila olishi haqida suhbatga o`tamiz . Tanishishni sinxronik formal tavsifiy metod dan boshlaymiz. 5 Hozirgi o`zbek tilshunosligida ham shu holat hukm surmoqda.

Похожие

Lingvistik tadqiqot metodlari

Punktuaтsiya. Lingvistik tahlil metodlari

Tilshunoslik nazariyalari va tilni ilmiy tadqiq qilish metodlari

Matnning lingvistik tahlili

Lingvistik geografiya. Lingvistik geografiya haqida qisqacha ma`lumot