Punktuaтsiya. Lingvistik tahlil metodlari - Лингвистика - Рефераты

Punktuaтsiya. Lingvistik tahlil metodlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77 KB

Punktua т siya. Lingvistik tahlil metodlari Reja: 1. Punktua ts iya 2. Lingvistik tahlil metodlari

P U N K T U A Т S I YA Punktuatsiya tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi bo’limdir. Punktuatsiya lotincha so’z bo’lib, “nuqta”, “joy”ma’nolarini anglatadi. Tinish belgilari me’yori-punktuasion me’yor yozma nutqqa xosdir. Tinish belgilari o’z o’rnida ishlatilmasa, gapning mazmuni ham, sintaktik tuzilishi ham o’zgaradi. Masalan, Siz yomon odam emassiz.-Siz yomon, odam emassiz . Qadimgi lotin, grek va got yozuvlarida so’zlar ba’zan bo’sh joy, ba’zan esa nuqtalar vositasida bir- biridan ajratilgan. Yozuvda so’zlarni (nuqta) bilan ajratish O’rta Osiyo xalqlarning oromiy, turkiy runik yozuv yodnomalarida ham qisman uchraydi. Qadimgi yozuvlardagi bu usul, so’zlarni yozuv ishorasi vositasida ajratish usuli-hozirda punktuatsion usul deb ataladi. Yozuv taraqqiyotiga bog’liq holda nuqtalar vositasida ajratish usulining rivojlanishi hozirgi punktuasiyaning kelib chiqishiga asos bo’ldi. Punktuasiyaning termini uch ma’noda qo’llaniladi: 1) tinish belgilari sistemasi va qo’llanilish qonun-qoidalarini o’rganuvchi bo’lim; 2) punktuasion qonun-qoidalar-normalar yig’indisi to’plami; 3) tinish belgilari. Punktuatsiya sistemasi. Bu sistema yozma nutqqa xos bo’lib, har bir milliy til tabiatiga, yozuv sistemasiga bog’liq holda o’rganiladi. Punktuasiya yozma nutq vahsuli. Yozuv orqali ifodalangan har bir gapning mazmuni, ma’no turlari va sintaktik qismlari orasidagi turli munosabatlarni aniqlashda punktuasiyaning o’rni katta. Punktuasiya ijtimoiy hodisa. Yozuvda dastlabki qo’llanilgan tinish belgilarining qo’yilish o’rni, usuli, vazifasi hozirgi holatidan boshqacha bo’lgan, ularning vazifasi hozirgidek aniq va murakkab bo’lmagan . Masalan: dastlab yulduzcha va rumba tipidagi o’ntadan ortiq ishoralar nuqta vazifasida ishlatilgan. Punktuasiyaning asosiy vazifalari: 1) o’quvchi o’qigan so’zining ma’nosini tinish belgisiga qarab bilib oladi. Masalan :”O’qidi”.” O’qidi ?” ,” O’qidi !” ;

2) yozma nutqdagi maqsad, mazmun va ma’no turlarini aniqlashtirish, farqlash uchun; 3) gap(yozma nutq) strukturasini aniq belgilash, gapni tashkil etuvchi qismlar, gap bo’laklari va gaplarning tuzilishiga xos turli munosabatlari ko’rsatish uchun; 4) yozma nutqni ixcham va ravon ifodalash, stilistik qulaylik uchun. Masalan: Toshkentdan Buxoroga qatnaydigan poezd –“ Toshkent”-“Buxoro” poezdi; 5) ba’zan yozma nutqdagi murakkab fikriy munosabatlarni ifodalash uchun punktuasiya zarur bo’ladi . Nuqta 1. Xabar mazmunidagi darak, buyruq, undov gaplar oxiriga nuqta qo’yiladi. 2. Qisqartirilgan ism-familiyalarning birinchi harfidan (yoki ma’lum qismidan) keyin nuqta qo’yiladi: A.Q., A. Qod. 3. Sanash yoki oy, kun, yillarni bir-biridan ajratish uchun qo’llangan raqam yoki harflardan keyin nuqta qo’yiladi: 1. 2. 3.; 5.03.99 yil. Nuqta- eng qadimgi va eng ko’p qo’llanuvchi tinish belgilaridan biri. Nuqta gap oxirida qo’llaniladi. Uning qo’llanishi logik-grammatik prinsipga asoslanadi. Bunda stilistik yoki differensiasiya prinsiplariga asoslanadi. Nuqtaning shartli qisqartmalaridan so’ng qo’llanishi uning qo’shimcha funksiyasiga kiradi. Masalan:Alisher Navoiy-ulug’ shoir! A. Navoiy-ulug’ shoir! So’roq belgisi quyidagi o’rinlarda qo’yiladi: 1. So’roq mazmunidagi gaplardan so’ng qo’yiladi. 2. So’z yoki ibora noaniq bo’lsa yoki unda gumon ifodalansa: Ovqatga tajovuz (?) qilingandan so’ng, mehmonlar qo’llarini dasturxonga (?!) artdilar. Undov belgisi quyidagi o’rinlarda qo’yiladi: 1. His-hayajon bilan aytilgan gaplardan so’ng qo’yiladi. 2. Buyurish, tilak, orzu-umid mazmunidagi buyruq gaplardan so’ng: Tur, ko’zimdan yo’qol !

3. Gap boshida kelib, his-hayajon bilan aytiladigan undalma, undov so’zlar hamda ha, yo’q modal so’zlaridan keyin undov belgisi qo’yiladi. Ko’p nuqta quyidagi o’rinlarda ishlatiladi: 1. Fikrning tugallanmaganligini ko’rsatish uchun: Yana shuni aytgan edingizki.. . 2. Ba’zan ko’p nuqta so’zlovchining fikr-mulohazasini o’y -tasavvurini, xohish-istagini bildiradi: Uydagi ishlarning hammasini o’zi qilsa, o’zi tartibga solib, o’zi bezasa... (A. M.) Ko’p nuqta, undov va so’roq belgilari so’roq va his-hayajon birgalikda, yaxlit ifodalanganda, so’roq va undov gaplar tugallanmay qolganda birgalikda qo’llanadi. Ko’p nuqta biror so’z yoki gapning tushirilganini ko’rsatish uchun ham qo’yiladi. Vergul o’zbek yozuvida XX asrdan qo’llana boshladi Vergul quyidagi o’rinlarda qo’yiladi: 1. Uyushiq bo’laklar orasida: Muhayyo, Lazokat, Xurshidalar shu erga kelishadi . 2. Undalmalar vergul bilan ajratiladi: Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot (E. J.) 3. Kirish so’z, kirish birikma va sodda tuzilishdagi kirish gaplar vergul bilan ajratiladi: Albatta, maqsadga erishamiz. Tabibning ta’biricha, tuzalmaydigan kasal yo’q. 4. Ha va yo’q so’zlarini gap bo’laklaridan ajratish uchun qo’yiladi: -Ha, ertaga shahar tashqarisiga chiqamiz . 5. Undov so’zlarni ajratish uchun ham vergul qo’yiladi: Ey, go’zal Farg’ona, qadim maskanim! 6. Ajratilgan bo’laklarni ayirishda vergul ishlatiladi: Biz, o’quvchilar, intizomli bo’lishimiz kerak. 7. Bog’langan qo’shma gaplarning ba’zilari, ergashgan qo’shma gaplar vergul bilan ajratiladi (va, ham, hamda, yoki bog’lovchilari ishtirok etsa, vergul qo’yilmaydi).

Nuqtali vergul quyidagicha qo’llanadi: 1. O’z ichida vergul bo’lgan yoyiq uyushiq bo’laklar orasida: Mehnat, ijod, odam sharafi; Dil yorug’i, hayot quvonchi. .. (S.Nazar) 2. O’z ichida verguli bo’lgan, mazmunan ma’lum darajada mustaqil bo’lgan sodda gaplar orasida. 3. Yordamchi vositalarsiz bog’lanadigan qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar mazmuni u qadar yaqin bo’lmagan voqea-hodisalarni ifodalasa, shuningdek, sodda gaplarning o’zida vergul ishlatilgan bo’lsa, ular orasiga nuqtali vergul qo’yiladi: Shinel jiqqa ho’l; Bektemirning yuzidan tomchilar quyilar edi. Tire quyidagi o’rinlarda ishlatiladi: 1. Fe’l bo’lmagan kesim bilan bog’lamasiz birikkan ega o’rtasida: Yurgan-daryo, o’tirgan-bo’yra . 2. Uyushiq bo’laklardan keyin kelgan umumlashtiruvchi so’zdan oldin: Hayo, odob, insof, diyonat- bular inson siyratini bezaydigan fazilatlardir 3. Kirish gap bilan gap bo’laklari o’rtasida: Muhayyo va Lazokat ikkovlari-o’shanda hali tong yorishmagan edi- paxtazor tomon ketishdi. 4. Muallif gapi bilan ko’chirma gap orasida. 5. Dialog tipidagi ko’chirma gaplarda. 6. Kutilmagan voqea-hodisalarni ifodalagan gaplardan oldin: Men darrov idoraga yugurdim-yo’qsiz. (O) 7. Zid ma’noli gaplar orasida: Jismimiz yo’qolur-o’chmas nomimiz. (G’.G’) 8. Ajratilgan bo’lak bilan izohlanmish bo’lak orasida: Otam-Ne’mat Anorboev, shu jamoaning faol a’zosi edi. Ikki nuqta quyidagi o’rinlarda ishlatiladi: 1. Uyushiq bo’laklardan oldin kelgan umumlashtiruvchi so’zdan keyin: Daraxtda barcha sayroqi qushlar: sa’va, mayna, bulbul jamlangan edi.

2. Bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning sababini ko’rsatsa: Tuni bilan uxlay olmadim: singan qo’lim bezovta qildi. 3. Bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning natijasini ko’rsatsa: Xonanda bor mahorati bilan kuyladi: o’tirganlarning ko’zida yosh qalqdi. 4. Bir gap boshqa bir gapning mazmunini to’ldirsa yoki izohlasa: Onam aytar: zerikmay, bolam, to’yga bor, bor. (Qo’shiqdan) 5. Ko’chirma gapdan oldin, muallif gapidan so’ng ikki nuqta qo’yiladi. Qavs Qavsning o’zbek yozuda tinish belgisi sifatida qo’llanishi XIX asrning 70- yillaridan boshlangan. Qavs struktura jihatdan ikki elementli tinish belgisi sanaladi. Uning 1-elementi ochiluvchi qavs, 2- elementi yopiluvchi qavs deb yuritiladi. Yopiluvchi qavs raqam yoki harf bilan belgilashda ishlatiladi. Qavs: 1. Ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror qismiga qo’shimcha izoh beruvchi so’z yoki iboralar qavsga olinadi: Salomat opa (adabiyot muallimasi) ertaga shoir bilan uchrashuvga kelishimizni tayinladilar . Qavsdan oldingi tinish belgilari (vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire) qavsdan so’ngga ko’chiriladi. 2. Kirish gaplar, remarkalar qavs bilan beriladi: Qirg’iz O’roz belbog’iga mahkam chandib tugilgan bittagina so’lkavoyni (kim biladi, buni qachonlardan beri saqlab keladi) chiqarib sekingina tashladi. (O.); Maryamxonim (yig’lab); Majburiyat keltirdi mani? (H.H) 3. Misol yoki ko’chirmalar manbai qavs ichida beriladi: “Turk nazmida men chu tortib alam...” (Navoiy) Qo’shtirnoq quyidagi o’rinlarda qo’llanadi:

1. Ko’chirma gaplarni ajratib ko’rsatish uchun qo’yiladi. 2. Kinoya bilan aytilgan so’z yoki so’z birikmalari qo’shtirnoqqa olinadi. 3. Badiiy asarlar, ayrim uyushma, korxonalar nomi, orden va medal nomlari qo’shtirnoqqa olinadi: “ Layli va Majnun” dostoni, “Mustaqqillik ordeni”, “Yulduz”ishlab chiqarish birlashmasi. Qo’shtirnoqqa olingan so’z turlovchi qo’shimcha bilan kelsa, bu qo’shimcha qo’shtirnoqdan keyin qo’yiladi:. .. erining “kirdikori ”dan xabardor bo’lganday o’smoqchiladi Shakarxon. (H.N) Gaplar qo’shtirnoqqa olinganda so’roq, undov belgilari qo’shtirnoq ichida, nuqta, vergul qo’shtirnoqdan tashqarida qo’yiladi. LINGVISTIK TAHLIL METODLARI Tilshunoslik fanining o’rganish sohasi bo’lgan tilni har tomonlama tahlil qilish Fan taraqqiyotiga mos metodlarni taqozo etadi . Har bir sohani tahlil etuvchi har qanday metod quyidagi talablarga javob berishi lozim. 1 . Metod obyektiv bo’lmog’i kerak . Metodning qo’llanish vaqti va o’rnidan qat’iy nazar , natija bir xil bo’lishi lozim . Subyektiv yondashuvlar metod qiymatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi . 2 . Metod izchil bo’lishi , aniq tushunchalarga asoslanishi lozim . 3 . Metod universal bo’lishi , ya’ni sohaning asosiy bo’limlanishi (kamida to’rtta) tahlil qila olishi kerak . 4 . Metod foydalanish mumkin bo’lgan darajada sodda bo’lishi lozim . Tilshunoslikda talab darajasida bo’lgan bir necha metod qo’llanadi . Bu metodlar xarakteriga ko’ra ikki xil : a) umumiy metodlar . b) lingvistik tahlil metodlari . Ushbu metodlar bir – biriga bog’liq holda ish ko’radi va muayyan xulosalarni bayon etadi .

Umumiy metodlar ijtimoiy sohaning barcha ko’rinishlari uchun amal qiladigan metodlardir . Jumladan , umumiydan xususiyga , xususiydan umumiyga , analiz – sintez , oddiydan murakkabga tomon tahlil qilish metodlari deyarli barcha sohalarda amal qiladi . Lingvistik tahlil metodlari tilshunoslikning o’zi uchungina xos bo’lib , shu fanga doir ilmiy xulosalar berishga xizmat qiladi . Hozirgi zamon tilshunosligida lingvistik tahlil uchun quidagi metodlar qo’llanadi; - gap bo’laklari metodi; - tarixiy – qiyosiy metod; - substitusiya (almashtirish) metodi; - distributiv metod; - tarkibiy qismlarga ajratish metodi; - tranformatsion metod; - statistik tahlil metodi; - ma’no ko’lamini tahlil qilish metodi. Gap bo’laklari metodi tilshunoslik taraqqiyotining dastlabki davrlaridanoq amalda bo’lgan . Bu metodga ko’ra gaplar bo’laklarga ajratiladi . Bunda so’zning gapdagi vazifasiga asoslaniladi . Gap bo’laklari tahlili quyidagicha amalgam oshiriladi . 1 . Gapning bosh bo’laklari (ega va kesim ), ikkinchi darajali bo’laklari (to’ldiruvchi , aniqlovchi , hol )ajratiladi . 2 . Gap bo’laklari vazifasida qaysi so’z turkumi keltirilayotganligi aniqlanadi . 3 . Gap bo’lagi vazifasida kelayotgan so’zlarning grammatik shakllari (morfologik kategoriyalar ) izohlanadi . Ushbu metod faqat sintaksis bo’limda amal qiladi . Bu metodni qo’llashdagi murakkabliklar deyarli barcha tillarda kuzatiladi .

Tarixiy – qiyosiy metod qiyosiy – tarixiy tilshunoslik asoslanadigan birlamchi metod hisoblanadi .Bu metod dunyo tillarining rang – barangligi , ular o’rtasidagi o’xshash va farqli jihatlarni qiyoslash asnosida shakllandi . Ushbu metod quyidagi masalalarni hal etadi : 1 . Tillarning o’ziga xos xususiyatlarini va boshqa tillar bilan o’xshash jihatlarini qiyoslash natijasida ularni qarindosh yki qarindosh emasligini aniqlash . 2 . Qarindosh deb topilgan tillarni o’zaro qiyoslab o’rganib , ular uchun umumiy bo’lgan ginetik asosni aniqlash ; bu taxlit o’rganishda retrospektiv qiyoslash usulidan foydalanish . Bunda tillarning hozirgi holatini qiyoslashdan tarixiy ko’rinishlariga qarab boriladi . 3 . Tillarning tadrijiy taraqqiyoti o’rganiladi , ya’ni tilning hozirgi holatigacha bo’lgan taraqqiyot yo’lini qiyosan tahlil qilish mumkin . Bunday qiyoslash prospektiv qiyoslash deyiladi . Bunda tarixiy yozma yodgorliklar boshlang’ich manba sifatida xizmat qiladi . Bu usul yordamida tillar oilasi aniqlanadi . Masalan hind – yevropa tillari oilasi , turkiy tillar oilasi , mo’g’ul tillar oilasi va hokazo . Til oilalari ma’lum xususiyat – lariga ko’ra ya’na guruhlarga ajratiladi . Jumladan , turkey tillar o’ttizga yaqin guruhga o’linadi . Substitutsiya metodi , almashtirish usuliga asoslanadi . Nutqdagi ma’lum bir o’rinda turgan til birliklari va boshqa muqobili bilan almashtirilib , hosil bo’lgan uslubiy o’zgarishlar tahlil qilinadi . Bu metod yordamida sinonim , antonym , omonim so’z larning lug’aviy ma’no tizimida tutgan o’rni belgilanadi . Distributiv metod til birliklarining nutq jarayonida boshqa bir birliklar bilan birika olish imkoniyatini tahlil etadi . Distributivsiyani “ sintaktik imkoniyat “ sifatida izoh –

lash mumkin . Masalan , biror so’z , morfema , fonemaning boshqa so’z , morfema, fonema bilan munosabatga kirish imkoniyati shu birliklarning distributsyasi deyiladi . Distributsiyaning morfologik , sintaktik va leksik – semantik turlari mavjud . Morfologik distributsiya bir turkumdagi so’zning boshqa turkumdagi so’z bilan munosabatga kira olishidir : sifat bilan ot , ravish bilan fe’l . Tarkibiy qismlarga ajratish metodi har qanday butunlikni , xususan gapni hokim va tobelik munosabatida bo’lgan qismlardan iborat sifatida tahlil etadi . Bu metod grammatik sathda : morfologiya va sintaksisda amal qiladi . Transformatsion metod zamonaiy usullar ixhida eng mukammali hisoblanadi . Ushbu metod tildagi sintaktik jarayonni tushuntirish imkoniga egaligi bilan xarakterlidir . Statistik tahlil tilning barcha sathlarida qo’llanadi , shuning uchun universal hisoblanadi . Bu metod til birliklari va til hodisalarining nutqda ishlatilish darajasini aniq ko’rsatib beradi . Ma’no ko’lamini tahlil qilish metodi so’zning lug’aviy ma’no ko’lamini alohida ma’no qirralariga ajratib tahlil etadi . Bu metod ko’p ma’noli so’zlarning ma’no ko’lamini yoritishda ahamiyatlidir . Umuman , tilshunoslik sohasiga xos eng umumiy va xususiy qonuniyatlarni aniqlashda lingvistik metodlarning o’rni beqiyosdir . Ayrim tilshunoslik terminlari izohi Abbreviatura (ital)-qisqartma so’zlar. Abzats (nem)-xat boshi. Abstrakt ot (lot.)-mavhum ot.

Avtor gapi - muallif gapi. Adabiy til -umumxalq tilining ishlangan, sayqal berilgan, ma’lum me’yorga solingan, xalqning turli madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli. Adabiy tilning ikki shakli bor: 1) yozma shakli. 2) og’zaki shakli. Alfavit - alifbo (yunon alifbosidagi birinchi ikki harfning nomi: alpha va beta). Antonim (yun.)-o’zaro zid, qarama-qarshi ma’noli til birliklari. Argo (frans.)-yasama til. Biror ijtimoiy guruh, toifa (masalan, talabalar, sportchilar, o’g’rilar)ning o’ziga xos, boshqalar tushunmaydigan lug’aviy birliklardan iborat yasama tili. Arxaizm (yun.)-ma’lum davr uchun eskirgan, iste’moldan chiqa boshlagan til birligi (so’z, frazeologizm va b.). Affiks (lot.)-qo’shimcha. Assimilyatsiya – qator kelgan nutq tovushlarining bir-biriga ta'sir qilib o'ziga moslashtirishidir. Progressiv assimilyatsiya - aytdi-aytti, yurakga- yurakka. Regressiv assimilyatsiya – yigitcha-yigichcha, tuzsiz-tussiz. Bog’lama fe’l bo’lmagan so’zni fe’lga xos ma’no va vazifaga moslovchi yordamchi fe’l. Dissimilatsiya – ikki o'xshash tovushning o'rin almashinuvi. Progressiv dissimilyatsiya : birorta-bironta. Regressiv dissimilyatsiya – ittifoq-intifoq Eksperimental fonetika – nutq tovushlari artikulyatsiyasidagi havo tebranishi, tebranish miqdori sarflangan vaqt, oberton qanday yuzaga chiqishi kabilar ma'lum texnik apparatlar vositasida aniqlanadi va shu asosda fonetik qonuniyatlar bo'g’in, urg'u, intonatsion xususiyatlar aniqlanadi. Fraza – nutqning yagona intonasiyaga ega o'zaro to'la pauza bilan ajraluvchi qismi. Fonetik transkripsiya – talaffuzni aniq ifodalashga xizmat qiladi va xorijiy tillar lug'atida keng qo'llaniladi. Har bir talaffuz qilingan tovushni aks ettirish fonetik transkripsiyaning asosiy vazifasidir. Transkripsiya har qanday alfavitga asoslangan bo'lishi mumkin. Ba'zi maxsus tovushlarni belgilash uchun esa diakritik

belgilardan, boshqa alifbelardan qo'shimcha belgilar olishdan, mavjud belgilarni teskari yozish yo'lidan foydalaniladi. Fonetik transkripsiya chet tilini o'rganishda muhim ahamiyatga ega.. Fonematik transkripsiya – Grammatika kitoblarida misollarning morfologik strukturasini ko'rsatish uchun ko'proq ishlatiladi, chunki bunday hollarda so’z talaffuzidan ko'ra so’z tarkibi ahamiyatlidir; mazkur transkripsiya asosan fonemalarni qanday o'rinda ishlatilgan bo'lishidan qat'i nazar, doim bir xil belgi bilan ko'rsatishdir. Flektiv tillar –o’zak morfema va affiksal morfema chegarasini ajratish qiyin bo’lgan tillar. Unga xos belgilar: - bir affiks bir necha ma’noni beradi - affiks bir vaqtda ham shaxs, zamon va sonni ko'rsatishi mumkin. - affiks bir necha variantga ega bo'lishi mumkin - o'zak va negizga affikslar qo'shilganda tovushlar almashinuvi kuzatilishi mumkin. - o'zak va negiz, negiz va grammatik affikslar o'rtasidagi chegarani belgilash qiyinchilik tug'diradi. Fonetika – tilshunoslikning nutq tovushlari, ularning hosil bo'lishi, tiplari, tovushlar o'zgarishi, bo'g'inlar, ularning tuzilishi tiplari, strukturasi; urg'u, urg'u tiplari va intonatsiya haqidagi tarmog'idir. Vulgarizm (lot.)- dag’al so’z. Grammatika (yun.)-tilshunoslikning so’z shakllari (shakl yasalishi), so’z birikmalarining turlari, gap turlari (tilning grammatik qurilishi) haqidagi bo’limi. Grammatik ma’no - so’zning shakliy qismi grammatik shakli ifodalaydigan ma’no. Grafika (yun.)-nutq tovushlarini yozib ifodalash vositalarining muayyan tuzilishi. Dialekt (yun.)-umumxalq tilining ma’lum bir hududda qo’llanadigan ko’rinishi.

Dialog (yun.)- suhbatdoshlarning bevosita bir-biriga qaratilgan nutqi. Jargon (fr.)- biror guruh vakillarining o’z nutqi bilan ko’pchilikdan ajralib turish maqsadida o’zgacha ma’noda qo’llaydigan so’z va iboralar. Leksema (yun.)- tilning lug’at tarkibiga xos birlik; til qurilishining lug’aviy ma’no anglatuvchi birligi. Leksik ma’no - so’zning material qismi (leksema) bildiradigan ma’no; lug’aviy ma’no. Lingvistika - tilshunoslik. Morfema (yun.)- tilning ma’noli, boshqa ma’noli qismlarga bo’linmaydigan eng kichik birligi. Morfema ikki xil bo’ladi: 1) o’zak (so’z) morfema; 2) affiksal morfema (qo’shimcha morfema). Morfemika -morfemalarning mohiyati, tuzilishi, turlari haqidagi bo’lim, ta’limot. Morfologiya (yun.)-grammatik ma’no so’z shakllari, so’z turkumlari haqidagi grammatik ta’limot. Neologizm (yun.)- yangi so’z, iboralar. Neologizmlar – taraqqiyotni jadallashtirishga aloqador tushunchalarni belgilash maqsadida yaratilgan yangi, hali o'zlashib ketmagan so'zlardir. Numerativ -hisob so’zlari. Nutq tovushi – o'pkadan kelayotgan havoning nutq organiga urilishidan hosil bo'lgan tebranish. Olinma so’z - o’zlashma so’z. Singarmonizm – unli tovushlarning moslashuvi, ohangdoshligi, uyg'unligi demakdir. Bu hodisa faqat turkiy tillarda uchraydi. Tavsifiy fonetika – nutq tovushlari, ularning xususiyati va xarakteri qayd etiladi. Fonetikaning sillabika, akustika, intonasiya, tovush o'zlgarishi va uning qonuniyatlari haqida ma'lumot beriladigan sohasi. Tarixiy fonetika – nutq tovushlari taraqqiyoti o'zgarishi bilan bog'langan hodisalar, qonuniyatlar beriladi. Tilga xos fonetik jarayonlar tarixiy yodgorliklar orqali yoritiladi.

Triftonglar – tarkibi uch tovushdan iborat. Masalan: [av..] Transkripsiya – tovush va harf orasida nomutanosiblik bor bo’lgan tillarda ushbu yozuv muhim ahamiyat kasb etadi, undan o'qish-o'qitish ishlarida keng foydalaniladi. Qiyosiy fonetika – qardosh tillar uchun umumiy hodisa va qonuniyatlarning holati, qo'llanish miqdorlari, o'ziga xosligi qiyos qilinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Azizov O. “ Tilshunoslikka kirish ” T., 1996 2. Abduazizov A.A. Tilshunoslikka kirish. –T.,1999 3. Акшина А . А . Пособие по курсу « Вв e дение в языкознание » - М .,1969. 4. Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики., -М.,1975 5. Baskakov N.A., Sodiqov A.S. “Umumiy tilshunoslik ”.-T., 1979 6. Баранникова Л.И. Введение в языкознание. Издательство Саратовского университета,-М.,1973. 7. Berdiyorov X., Xo’jayev P., Yo’ldoshev B. Umumiy tilshunoslik.-Samarqand, 1974. 8. Бондарко А.В.Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии.-Л.,1983. 9. Dadaboyev H.A. Tarixiy harbiy terminlar lug’ati.-T.,2003 10. Dadaboyev H. A. Tilshunoslik nazariyasi va metodologiyasi.-T., 2004 11. Филин Ф.П. Очерки по теории языкознания.-М.,1982. 12. Гельб И.Е. Опыт изучения письма (Основы грамматологии)-М.,1982.

Похожие

Lingvistik tadqiqot metodlari

Lingvistik tadqiq metodlari. Umumiy mulohazalar

Matnning lingvistik tahlili

Lingvistik geografiya. Lingvistik geografiya haqida qisqacha ma`lumot

Аbdurаuf Fitrаtning lingvistik qаrаshlаri