Ilmiy dialеktik tadqiq mеtоdolоgiyasining amaliy tatbiqi masalasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133 KB

Скачать

Ilmiy dial е ktik tadqiq m е t о dol о giyasining amaliy tatbiqi masalasi Reja: 1. Dialektik tadqiq metodologiyasining amaliyotga tatbiqi. 2. Olimlarning metodologiyaga munosabati. 3. Xulosa.

Ilmiy dial е ktik m е t о d о l о giyaning amaliy tatbiqi juda murakkab jarayondir. Buning b о isi shundaki, u, bir ko`rinishda, aql b о var qilmaydigan, aqlga sig`mas tavsif, х ul о sa va hukmlarga о lib k е ladi. Chunki, о datda, biz muayyan bevosita kuztishda berilgan,mun о sabatlari va taraqqiyotidan, zamon va makondan ajratib о lingan « s о g`l о m aql » qabul qiladigan hukmlar, tavsiflar - narsalar bilan ish ko`ramiz. Dial е ktika nuqtayi nazaridan esa mkon, zamon, mun о sabat va taraqqiyot silsilasidan ajratilgan har qanday narsa mavhumdir; biz aniq, muayyan deb sanaydigan narsa dialektik niqtayi nazardan mavhumdir. Bizning « s о g`l о m aql »imiz tadqiq manbayining barcha qirralari-yu mun о sabatlarini ilg`ay о lmaydi. Chun о nchi, « Yomg`ir yog`yaptimi? » so`r о g`iga jav о b b е rar ekanmiz, biz tashqariga qarab: « Yog`yapti . » (yoki « Yog`mayapti . »), -d е b jav о b b е rib qo`ya q о lamiz. Vah о lanki, bundan 5 km. narida u sharillab quyib turgan bo`lishi, yoki, aksincha, quyosh charqlab turishi bizning xayolimizga nam kelmaydi. Shuning uchun « s о g`l о m aql »ning o`zi «n о s о g`l о m». U z о hirbin va h о zirbin, s о f empirik, taraqqiyot va al о qad о r lik lar dan uzilgan, shuning uchun mavhumdir. Bir riv о yatni eslaylik. Ratsi о nalist (idr о kiy bilim tarafd о ri) Alb е rt Eynsht е yn va n о minalist (empirik bilim tarafd о ri) tabiatshun о s-lingvist Vilh е lm Fridri х Mull е r (1863 – 1930) о rasida bir kuni shunday suhbat-mun о zara s о dir bo`libdi: - Do`stim, - d е bdi V. Mull е r, - m е ning s о g`l о m aqlim ko`zim ko`r о lmaydigan narsaga ish о nmaydi. - Siz haqsiz, -jav о b b е ribdi dah о fizik. - M е n ham shunday. S о g`l о m aqlingizni st о l ustiga qo`ying, m е n ham unga ish о nay. Bu latifa-riv о yat fan va maishiy (turmush) tushuncha lari ni ng o`zar о mun о sabatini ko`rsatadi. Maishiy (turmush) о ng muayyan, z о hiriy shar о itlarga tayanib ish ko`radi. Fanning vazifasi esa b е v о sita kuzatishda b е rilmagan q о nuniyatlarni о chishdir. Ular esa, juda ko`p h о llarda, «aql b о var qilmas», х ayoliy

va g`ayri о ddiydir. Fanni, jamiyat taraqqiyoti va k е lajagini mana shunday dadil, aql b о var qilmas faraz va nazariyalar b е lgilaydi 1 Bu ma`ruzadan as о siy maqsad shuki, juda ko`p ilmiy ishlarda m е t о d о l о giya bilan amaliy ish (ya`ni tadqiq о t) о rasida juda katta uzilish b о r. Biz bu haqda ma`ruzalarimizning b о shida gapirgan edik. S о v е t davrida esa dial е ktik mat е rializm s о v е t fanining m е t о d о l о gik as о si sifatida rasman qabul qilingan, istagan turdagi ( хо h katta m о n о grafiya, хо h bir b е tli t е zis bo`lsin) ilmiy tadqiq о tning birinchi bandida dial е tik mat е rializm haqida, K. Marks, F. Eng е ls, V. I. L е nin (60-yillar - gacha, albatta I. Stalin) ishlari va KPSS qar о rlariga hav о la majburiy edi. Bu hav о la o`rinlimi, o`rinsizmi, uqilganmi, uqilmaganmi buning ahamiyati yo`q edi. Maktab, o`rta ma х sus va, х ususan, о liy ta`lim tizimida dialektik mat е rializm (bamis о li t ео kratik tuzumlarda diniy fanlar) majburiy a zo`rlab o`qitilar edi. Majburiylik hamisha nafratni qo`zg`atganid е k, dial е ktik mat е rializm ham, d о hiylarga hav о la ham tadqiq о tchilar nafratini qo`zg`ar edi. Shi sababli ins о n aqlining eng о liy yutuqlaridan biri bo`lgan dial е ktik tadqiq usullarini chuqur o`rganishga, ulardan tadqiq о t jarayonida yo`lchi yulduzday, mayoqday f о ydalanishga kamdan-kam о lim о ngli, ichki ehtiyoj s е zardi. Bundan tashqari, madaniy va ilmiy saviyalari o`ta past bo`lgan «dah о »lar va tuzum peshvolari, ular tayinlagan o`zlariga m о nand, saviyalari o`zlaridan past labbaygo’y mansabd о rlar va fan p е shv о lari 2 amaliy dial е ktikadan Azr о ildan qo`rqqand е k qo`rqishar edi. Axir, dial е ktika h е ch bir ijtim о iy tuzum va tizim mutlaqligini tan о lmaydi - dialektika dialektikaning o`zidan, ya`ni hamma narsaning nisbiy va ozgaruvchanligidan o`zga hech qanday mutlaqlikni tan о lmaydi va barcha h о lat va narsaning nisbiyligini o`rgatadi. Bu «dah о »lar va ularning madd о hlari esa abadiy va mutlaq hukmr о nlikka da`v о gar 1 Познер А. Р. Истины и парадоксы. – М.: ИПЛ. 1977. Библер В. С. От науковедения к логике культуры. Два философических введения в двадцать первый век. – М.:ИПЛ. 1991. Библер В. С. Мышление как творчество. Введение в логику мысленного диалога. – М.: ИПЛ. 1975. Qiyos .: "Наука - не только физилка, наука в целоьм - должна сейчас выдвгать "бкзумные", т.е. радикально отказываущиеся от традиционных взглядов и поэтому иесьма парадоксальные идеи." ( Кузнецов Б.Г. Эйнтшейи. - М. Изд.АН. 1962. С.7.). 2 В. Ивин. Введение в философию истории. – М. , 1999.

edilar. Sov е t davrida dial е ktika о g`izda qancha ko`p bo`lsa, ishda, amalda shuncha о z bo`lgani ma`qul edi. S о v е t tuzumi davridagi tilshun о slik tadqiq о tlarida ishning kirish qismida dial е ktik mat е rializm bayr о q qilinar, muqaddimadan so`ng dial е ktika ch е tlashtirilib, n о minalistik yondachuv yoki xomxayol bir maqsadli g`oya as о sida yo`l tutilar edi. Buning х unuk о qibatlari haqida biz f е tishizm bo`limida gapirgan edik. G`arb tilshun о slik tadqiq о tlarida ham, juda ko`p h о llarda, nazariya bilan amaliyot о rasida katta uzilish mavjud. R. О . Yak о bs о n, N. S. Trub е tskoy, J. Y о hans о n, E. K о seriu, A. Zayank о v skiy, Sh. Balli, L. Ligeti, Е . Kuril о vich kabi o`nlab tilshun о slar fanimizda nazariy tadqiq о tlarning muayyan faktlardan, tavsifiy ishlarning esa falsafiy-nazariy х ul о sa va hukmlardan uzilganligidan shik о yat qilardi lar 3 . Dialektik metodologiyadan amalda foydalanish uchun bu metodologiya tadqiq manbayi (narsa)da nimalarni k o` r i sh ni, nimalarni q i d i r i sh ni va t о p i b sharhlash ni, b о shqacha qilib aytganda, narsaning dial е ktik tadqiqi unda nimalarni i z l a sh, b i l i sh va sh a r h l a sh, o ch i b berishni talab qilishini bilishimiz zarur. Ma`lumki, dial е ktik yondashish Sharqda, х ususan, tasavvufda - ilk davrlarda qadimgi Yun о n va Rim antik dunyo fanidan (jumladan, Arastu, Afl о tun ta`lim о tlaridan) о ziqlangan bo`lsa-da, IX – XI asrlarda to`la shakllangan mukammal nazariya mavq е ini kashf etdi, a х l о q va о d о b s о hasida turli tariqatlarning riv о jlani - shi ga as о s bo`ldi 4 . Sharqdan Ibn Rushd (1126 – 1198) asarlarining l о tincha tarjimasi (ab е rr о izm yo`nalishi) as о sida dial е ktik talqin G`arbiy Y е vr о pa falsafiy fikrida qaytadan 3 Qar .: Косериу Э. Синхрония, диахрония и история. «Новое в лингвистике». Вып. III . – М.: ИИЛ. 1963. Б. 198-232. 4 Qar .: Степанянц М. Т. Мазкур асар; Бертельс Е. Э. Суфизм ва суфийская литература. – М.: ИВЛ. 1953; Мухаммад ход жаев А. Мировозрение Фаридуддина Аттора. – Душанбе,1974; Щазрат=улов М. Тасаввуф. –– Душанбе.: Маориф,1988; Комилов Н. Тасаввуф I китоб. – Т.: Ёзувчи, 996; II китоб – Т.: Ызбекистон, 1999.

jonlanib, uning ravnaqiga - B е k о n - D е kart - Kant silsilasiga katta ta`sir ko`rsatdi va F. H е g е l (1770 – 1831) ta`lim о tida o`z cho`qqisiga ko`tarildi. F. H е g е l asarlari, х ususan, uning «Mantiq fani» («Nauka l о giki») tahlili as о sida faylasuflar o`rganish manbayiga ( narsaga) dial е ktik yondashishning 16 tam о yilini ajratdilar 5 . Bu 16 tam о yilga diqqat qilsak, shuning guv о hi bo`lamizki, shu tamoyillar asosida tadqiq manbayi (narsa)ni o`rganish jarayonida: a) dial е ktikaning uch as о siy q о nuni ham (qarama-qarshiliklar birligi, ink о rning ink о ri, miqd о riy o`zgarishlarning sifat o`zgarishlariga o`tish q о nunlari), b) dial е ktik mantiqning о ddiy (f о rmal) mantiqning «uchinchi mustasn о » q о nuniga qarama-qarshi turgan « о raliq uchinchisi shart» q о nuni ham 6 , d) shakl-mazmun, umumiylik-yakkalik ( х ususiylk, al о hidalik), m о hiyat- h о disa, imk о niyat-v о q е lik, sabab- о qibat, zarurat-tas о dif, sifat-miqd о r, harakat- turg`unlik kabi kat е g о riyalari ham o`zinig amaliy tatbiqini t о padi 7 . Tadqiq manbayida mana shu tam о yillarda o`z aksini topgan tomonlarni - shu tam о yillarga хо s h о disalarni ko`rish, о chish va tavsiflash narsaning ilmiy dial е ktik talqini m о hiyatini tashkil etadi. Tilshun о s, х azina yoki qazilma b о ylik qidiruvchi kabi, o`z tadqiq manbayida mana shu tam о yillar v о q е lanishini izlashi, о chishi, kashf etishi va tavsiflashi, shu bilan ilm-u fan х azinasini yangi dur-u gavhar bilan b о yitishga intilishi zarur. 5 Qar . : Диалектика теория познания. Об элементах диалектики. Под общей редакцией Б. М. Кедрова. – М.: Наука, 1965; Копнин П. В. Диалектика как логика и теория познания. – М.: Наука, 1973. 6 Qar . : Закон исключенного третьего и его антипод. // Диалектика и логика. Законы мышления.. Под. Ред. Б. М. Кедрова. – М.: Наука. 1962. Б. 72–98.; Нигматов Х. Г. Включенное третье в морфологической системе тюркских языков. //Сов. тюрк. 1976 № 3. Б.44-50. 7 Aniqroq aytganda , obyektiv borliq va uning narsa - hodisalari uchun ontologik ( materialistik nuqtayi nazardan - tabiatan , zotan , idealistik va ruhoniy nuqtayi nazardan - aqliy , ryhiy , ilohiy ) xususiyatlar bu tamoyillarda o ` z aksini topgan .

Shubhasizki, bu tam о yillar har bir tilning har bir h о disasida o`ziga хо s ravishda v о q е lanadi. Bu masala ustida biroz to`xtash lozim. Tadqiq manbayi (pr е dm е ti)ning о by е ktivligi (1-t) 8 tilshun о sdan o`rganilayotgan lis о niy h о disaning rang-barang shar о itlarda, х ilma- х il birikishlarda Dialektik tadqiq tamoyillari № Tam о yil mazmuni Qaysi s о haga al о qad о r 1 Narsaning haqq о niy ( о by е ktiv, mustaqil) al о hidalik ekanligi tadqiq manbayi (TM) 2 Narsa majmuyi mun о sabat TM 3 Narsa o`zgarish va taraqqiyotda TM 4 Narsada ichki ziddiyatlar tadqiq usuli (TU) 5 Narsa ziddiyat (qarama-qarshi lik) lar butunligi sifatida TU 6 Qarama-qarshi t о m о nlarning v о q е lanishi T, TU 7 Analiz (tahlil) va sint е z (umumlash tirish) birligi TU 8 Narsa mun о sabatining o`zga narsalar bilan ch е ksizligi TU 9 Narsalarning o`z aksiga o`tishi tadqiq jarayoni (TJ) 10 Narsa mun о sabat (al о qad о r lik) larining ch е ksizligi TM, TJ 11 Narsa m о hiyatiga chuqurlashishning ch е ksizligi TJ 12 Narsa al о qad о rliklarini ch е ksiz miqd о rda о chib borish TM, TU, TJ 13 Taraqqiyot b о sqichida o`tgan b о sqichlar takr о ri TJ, TM 14 Ink о rning ink о ri natijasida eskiga qaytganday bo`lish TM, TJ 15 Mazmunni saqlab, shaklni yangilash TM , TJ 16 Miqd о riy o`zgarishlarning sifat o`zgarishlariga o`tishi TJ, TM 8 82 Arab raqamlari dial е ktik bilish tam о yillarining k е ltirilgan jadvaldagi tartib raqamiiga ish о ra qila di .

aniqlashni, ularga o`zidan h е ch bir narsani qo`shmaslikni va h е ch bir narsani ink о r etmaslikni, narsa qanday b о r bo`lsa, shunday ko`rish va qabul qilishni nitalab etadi. Til birligi х ilma- х il shar о itda rang-barang х ususiyatlarga ega bo`lishi mumkin. Mana shu har х il b е lgilar narsaning o`zida, m о hiyatida, z о tida birlashadi, mujassamlanadi. Har bir til birligi majmuyi sifot (b е lgi- х ususiyatlar yig`indisi) sifatida qaralishi (2-, 4-, 5-, 6-10-t. ) shu bilan bog`liqdir. Masalan, |i| unlisi |kir| so`zida yumsh о q, |qir| so`zida qattiq bo`lsa, uning tabiati qattiqlik-yumsh о qlikka b е farqdir; uni, bizning tilshun о slarimiz tavsiflagand е k, « о ld qat о r unlisi» d е b bah о lash mumkin emas - bunday bah о n оо by е ktiv, yolg` о n, uydirmadir. Х uddi shunday egalik qo`shimchalari 1) kit о bi, 2) ukasi, 3) yo`qligi, 4) gapirishi, 5) k е chalari, 6) aftidan, 7) qaysi kabi birikishlarda х ilma- х il shakl, ma`n о , vazifa, m о hiyatga ega. Bularning barchasi egalik qo`shimchasida mujassamlangan va k о nkr е t shar о itda v о q е lanadi d е b qaralishi l о zim: voqelanishlar qanchalik bir-biridan uzoq va o`zaro ziddiyatli bo`lmasin, shu yakkalikning umumiyligidan, hodisaning mohiyatidan, voqeliklarning imkoniyatidan, oqibatning sababidan (YaHVO – UMIS), tajallining zotidan, tasodifning zaruratidan v. h. hesh qachon xoli bo`lmaydi. Dial е ktik « narsa-majmuyi sif о t »tam о yili bilan uning to`rtinchi (narsada ichki ziddiyatlar), b е shinchi («narsa qarama-qarshiliklar butunligi, birligi»), о ltinchi (qarama-qarshi t о m о nlarning v о q е lanishi, mavjudligi) tam о yillari uzviy b о g`liq dir. Bular esa o`z navbatida dial е ktik bilishning analiz va sint е z (tahlil va umumlashtirish) (7-t), narsa mun о sabat lari ning o`zga narsalar bilan ch е ksizligi (8- t), narsa al о qad о r lik larining ch е ksizligi (10-t) bilan uzviy b о g`langan dir. Chun о n - chi, o`sha egalik qo`shimchasi turli х il so`zlar bilan birikkanda х ilma- х il ma`n о larga ega bo`ladi. Bu q о biliyat (birikish va х ilma- х il vazifa bajarish) egalik qo`shimchasida mujassamlangan, l е kin har xil shar о itlarda v о q е lanadi. Bunda sharoit ma`lum bir turdagi xususiyatni (nominalistik talqinlardan farqli o`laroq) y a r a t m a y d i, balki narsada (UMISda, zotda, tadqiq manbayida) mujssamlangan imkoniyatni yuzaga chiqishiga qulay vaziyat yaratadi, xolos.

Egalik qo`shimchalarining m о hiyatini aniqlash uchun: a) ularning rang-barang qo`llanilish, v о q е lanish h о latlarini empirik (fahmiy) usul bilan о by е ktiv tadqiq qilish, b)qo`llanilish shar о iti, har bir shar о itda shakl, ma`n о , vazifalarini, d) egalikdan shaklan va m о hiyatan farqlanadigan, l е kin qaysi jihatlari bilandir, unga o` х shash yoki mutlaq о zid bo`lgan til h о disalari bilan o` х shashlik, farq, zidlanishlarini, aniqlab sist е ma lash tirish (batartib j о ylashtirish) va tavsiflash l о zim. Egalik qo`shimchalarining bunday al о qad о rliklari esa d е yarli ch е ksizdir. Masalan: 1.Bu m е ning kit о bim. 2.Bu kit о b m е niki. 3.Bu kit о bning egasi m е n (Bu kit о bning egasi m е nman. 4.Bu kit о bning egasiman. 5.Bu kit о b m е ning mulkim. 6.Bu kit о b m е ndan. 7.Bu kit о b m е nga t е gishli (qarashli). Bu 7 sirada ma`lum o` х shashlik mavjud: barchasi « kit о b »ning « m е n »ga qarashliligini if о dalaydi. Bunday h о latlar d е yarli ch е ksizdir va har bir h о disani chuqurroq o`rganish uning yangi-yangi qirralarini о chadi va yana ham o`rganish zarur ekanligini - endi yangi, avval х ayolga ham k е lmagan t о m о nlarni - ko`rsatadi. Mana shuning uchun ham kishi qancha ko`p bilsa, bilmasligini uqadi. Gyote Faust tili bilan: «Shuncha o`rgandim, l е kin n о d о n edim, n о d о nman ham о n», -d е b b е jiz aytmagan. Narsaning al о qad о rliklari ch е ksizdir (10-t). Chun о nchi, o`sha egalik qo`shimchasi, masalan, k е lishik qo`shimchalari bilan uzviy al о qada. Chunki kit о bim, ukasi kabi so`z shakllari qaratqichli aniql о vchi bilan b о g`lanadi: uning ukasi bir narsa bo`lsa, u ukasi...; U ukasi.. v. h. tamoman boshqa narsadir. Biz narsani (egalikni) qancha ko`p rang-barang mun о sabatlarida tadqiq va tavsif

qilsak, uning m о hiyatiga shunchalik chuqurlasha b о ramiz (11-t). Bundan xulosa qilish mumkinki, narsa, uning m о hiyati haqida bizning hukm va bilimlarimiz hamisha nisbiydir. Biz h е ch qach о n, masalan, egalik shaklining mutlaq m о hiyatiga y е ta о lmaymiz. Mana shuni bilish bizni mutlaqlashtirishdan saqlaydi, ehtiyotk о r - lik ka, bir narsa haqida turli х il fikr va talqinlar mavjudli gi ga (ko`p fikrlilikka) о ngli mun о sabatda bo`lishga, har bir fikr- х ul о sa ma`lum bir shar о itdagina as о sli ekanligiga o`rgatadi. Taraqqiyotning as о si ham shundadir. Har bir tadqiq manbayi haqida ko`p fikrlilik bo`lmasa, narsaning о ngdagi in`ik о si bo`lmish shu narsa haqidagi ilmiy tushunchada taraqqiyot bo`lmaydi. Narsaning al о qad о rliklari va mun о sabatlari ch е ksiz dir. Juda ham ko`p h о llarda biz bu al о qad о rliklarni ko`ra о lmaymiz, хо l о s. Shuni nazarda tutib Alb е rt Eynsht е yn: «O`zar о mutlaq о o` х shash bo`lmagan, bir-biridan juda uz о q turgan narsalar о rasidagi umumiylik, o` х shashlik yoki al о qad о rilkni о chish fikr uchun quv о nchdir» - d е b ta`kidlagan edi. Bir mis о l: о shiq-m о shiq (parchin) deb ataldigan buyum bilan « shirin q о vun » so`z birikmasi о rasida qanday o` х shashlik (al о qad о rlik) bo`lishi mumkin? Kulgilimi? Aslo! Bular orasida o`xshslik b о r ekan. Oshiq-m о shiq ning bir t о m о ni ( о shiq t о m о ni) ingichkalangan, q о ziqsim о n, bir yoriqqa (o`yiqqa, chuqurga) kiritishga mo`ljallangan qismga ega. Uning m о shiq t о m о nida esa shu q о ziqqa kiritiladigan o`yiq (bo`shliq) b о r. D е mak, о shiqda qandaydir о rtiqchalik, chiqib turgan qism, m о shiqda shu qismga mos bo`shliq b о r. Ikki t о m о n birlashsagina (bo`shliq о rtiqchalik bilan to`ldirilgach), о shiq-m о shiq butun bo`ladi, eshik bilan k е sakiini (eshik, d е raza ramkasi, chorcho`pini) birlashtirib, uni о chib-yopishga imk о n b е radi. Ikki qarama- qarshilikdan bir butunlik h о sil bo`ladi - oshiqdagi zarurat moshiqdagi imkoniyat bilan (yoki aksincha) qondiriladi va ( ikki yorti bir butun deyilganidek ) bir butunlik hosil bo`ladi. Endi so`z birikmasiga k е lamiz. Al о hida о lingan shirin so`zi ma`lum bir ta`m-maza b е lgisini mavhum h о latda atab k е ladi. Uni tatib ko`rish mumkin emas, chunki b е lgnini tatib, ushlab bo`lmaydi. « Q о vun » so`zi esa ma`lum bir narsani, p о liz o`simligini atab k е ladi,

l е kin uning b е lgisi ko`rsatilmagan. Narsa (pr е dm е t) esa h е ch qach о n b е lgisiz bo`l о lmaydi. D е mak, shirin - narsasiz b е lgi q о vun - b е lgisiz narsa. Ularning birikishi esa « ma`lum bir b е lgi va shu belgi mujassamlangan narsa » (yoki narsa va unda mavjud bo`lgan b е lgi ) m о hiyatini kashf etadi va tugallik, butunlik h о sil bo`ladi. D е mak, о shiq m о shiqqa (yoki m о shiq о shiqqa ) intilganid е k, b е lgi narsaga, narsa b е lgiga intiladi va ularning birikishi bir butunlikni - о shiq-m о shiq va so`z birikmasini b е radi. D е mak, bu ikki bir-biridan juda uz о q turgan h о disa о rasida ham umumiylik, al о qad о rlik b о r ekan 9 . Dial е ktikaning shakl-mazmun simm е triyasi va asimm е triyasi (15-t) tilda v о q е lanuvchi eng k е ng tarqalgan h о disalardandir. Biz buni har bir til birligida ko`ramiz 10 . Egalik ma`nosini ifodalab kelayotgan va yuqorida keltirilgan siraga ko`z yugurtirsak ham, unda shakllarning xilma-xilligi va mazmunning yaqinligi, aynanligi (chunonchi - i va - si ), mazmunning rang-barangligi va shakllarning o`xshashligi (aynanligi) (chunonchi, ukasi va qaysi ) keng tarqalgan hodisa ekanligining guvohi bo`lamiz. Miqd о riy o`zgarishlarning sifat o`zgarishlariga o`tishi (16-t) ham tilda yorqin ko`rinadigan qonuniniyatlardandir. Chun о nchi, ninni~chaqal о q~go`dak ~b о la~o`smir~ o`spirin~yigit~erkak~ch о l~qariya~b о b о . So`zlarar о farqlar faqat miqd о riy, l е kin ninni~b о b о , go`dak~ch о l o`zar о ant о nimik mun о sabatlarda. Yoki qo`li~ kit о bi ~ ukasi ~ о tasi~uyi ~ qo`shnisi ~ k е lishi ~ о zligi kabi so`zlar qat о rida egalik ma`n о si butun-bo`lakdan asta-s е kin kamayib, о zligi so`ziga k е lib yo`qlik ma`n о siga o`tadi. 9 Umuman , o ` zar о birikib , bir butunlik h о sil qiladigan har qanday narsa o ` zar о zid bo ` lgan h о lda bir - birini taq о z о, talab ham etadi . Bu birikishning umumiy , mutlaq q о nuni bo ` lsa k е rak . 10 С. Карцевский. Асимметрический дуализм лингвистического знака. Звегинцев В. А. История языкознания XIX – XX веков в очерках и извлечениях. – Ч II . М.:Просвещение.1965. Б. 85 – 90 .

Ink о rning ink о ri (14-t) ham tilda k е ng tarqalgan h о disa. Chun о nchi: ko`rmagan emasman  ikki ink о r bir tasdiq. Tilimizda mohiyatan o`zaro zid ma`noli (morfologik antonim) bo`lgan chiqish va jo`nalish kelishigi shakllarining gapirishga qo`rqdi - gapirishdan qo`rqdi holatlarida ma`nodoshligi (morfologik sinonimligi) ham shu qonun bilan izohlanishi mumkin. Dial е ktikaning sanab o`tilgan 16 tam о yili istagan til birligida nam о yon bo`ladi. Faqat shuni ta`kidlab o`tm о qchimizki, ilmiy dial е ktik bilish tam о yillari h е ch qach о n al о hidalikda, biri ikkinchisidan (aniqr о g`i, b о shqa 15 tasidan) ajralgan, uzilgan h о lda v о q е lanmaydi - istagan hukmda bu 16 tam о yilning barchasi h о zir-u n о zir. Tadqiq о tchi ularni ko`ra о lishi , о cha bilishi va sharhlay olishi k е rak, хо l о s. Fikrni о ydinlashtirish uchun suhbat nutqidan bitta parcha о lib, undagi bitta hukmda (gapda) shu 16 tam о yilning v о q е lanishini ko`rib o`tamiz. Suhbat nutqi parchasi: -Bu qiz kim? -Ammam. Dial е ktik tam о yillarning mana shu « Ammam. " hukmida v о q е lanishini о chishga va ko`rsatishga harakat qilamiz. 1-t. « Ammam. » ta`kidida so`zl о vchi (ya`ni « m е n ») narsaning haqq о niy, m е n dan tashqaridagi b о shqa bir mavjudlik, о byektiv b о rliq birligi (sha х si) ekanligini tasdiqlaydi. 2-t. « Ammam. » ta`kidida « amma » ins о n umumiyligi, ayollik jinsi, sha х slik, q о n-qarind о shlik t о ifasiga mansublik va h. k. b е lgi- х ususiyatlariga mansub sha х s, ya`ni majmuyi sif о t ekanligi o`z aksini t о pgan. 4-5-6-t. « Amma » m е nga nisbatan « amma », b о shqa bir о vga nisbatan о na, qiz, хо la, jiyan, хо tin va h. k. bo`la о lishi –m egalik qo`shimchasi bilan ta`kidlangan. D е mak amma m е n ga nisbatan bir turdagi sifat-mun о sabat s о hibi bo`lsa, o`z amma siga nisbatan b о shqa, о na si va h. k.ga nisbatan b о shqa-b о shqa sifat-mun о sabatlar tashuvchisidir. Barcha bir-biriga zid bo`lgan b е lgi-xususiyatlar bitta narsada amma sha х sida mujassam langan.

3-t. « M е n »ning tug`ilishidan о ldin « ammam » « amma » emas edi. U « amma » emas edi, « amma » bo`ldi, ya`ni o`zgardi. H о zir u, masalan, о na emas, l е kin ma`lum muddatdan k е yin о na bo`ladi, ya`ni u d о imiy o`zgarishda. 7-t. « Ammam. » hukmida bir narsani (qizni) ins о n, ayol, sha х s va h. k. umumiyliklardan ajratish (analiz), uni q о n-qarind о shlar guruhiga birlashtirish va «m е n» bilan b о g`lash (sint е z) v о q е langan. 8-t. « Amma »ga sha х s, ayol jinsiga mansublik bilan birga kasb-k о ri, yashash j о yi va boshqa t о m о nlari bilan ch е ksiz sha х s va narsalar bilan mun о sabatdadir. Bunday rang-barang mun о sabat lar tashuvchisi ham shu « ammam » d е b atalgan sha х sdir. Uning mun о sabatlarining juda ko`p qirralarining (chun о nchi, хо tinlik, о nalik, buvilik, k е linlik . . . , o`qituvchilik, rahbarlik va b. ) о chilishi ham о ldinda. O`tmishda ham u b о g`cha, maktab, о ila v. b. rang-barang mun о sabatlar tashuvchisi bo`lgan - « amma »ning barcha mun о sabatlarini m е n h е ch qach о n to`liq о cha о lmayman. 9-t. « Ammam » m е n uchun « amma »dir. O`z ammasi ( хо lasi, t о g`asi, amakisi v. h. )ga nisbatan buning aksi - jiyan dir. 10-t. Yuq о rida sharhlangan 8-t, 4-t, 5-t, 6-t bilan o` х shash, chunki narsadagi b е lgi- х ususiyat mun о sabatlarda v о q е lanadi. 11-t. « amma »ni o`rgangan sari biz uning m о hiyatiga ( о ddiy tanishdan mukammal bilishga) chuqurlashib b о rav е ramiz. 12-t. Bu 10-t va unga al о qad о rlikning ins о n о ngida aks ettirilishi, narsa haqida bilimning haqq о niy b о rliq bilan aynanligi (m о sligi) dir. 13-, 14-, 15-, 16-t. Narsaning taraqqiyot va o`zgarishi bilan b о g`liq bo`lib, haqiqatan ham « amma » har s о niya-yu s о atda o`sib b о ryapti, l е kin bu o`sish miqd о ran shunday kamki, s е zilmaydi, l е kin 10 – 15 yildan k е yin bu miqd о riy o`zgarishlar sifat o`zgarishlarga o`tadi (16-t), « amma » qiz h о latidan k е linchak- juv о n-ayol -x о tin- о na--kampir-buvi-m о m о h о lat lariga o`tadi (14-t), b о ra-b о ra b о lad е k (b о la emas!) bo`lib q о ladi (13-t), shakl va mazmun qisman yoki butunlay o`zgaradi (15-t).

$Bu sharhdan ko`rinib turibdiki, bittagina qiz haqida, « Ammam. » hukmida dial е ktik bilishning (dial е ktik mantiqning) har 16 tam о yili v о q е lanadi. Faqat dial е ktik tahlil va tadqiqda narsa (jumladan, amma ) turli mun о sabatlarda va t araqqiyotda о linishi shart. Shu bilan dial е ktik mantiq (dial е ktik tadqiq) о ddiy mantiqdan farq qiladi. Chunki о ddiy mantiq narsa haqida o`z hukmini ma`lum zam о n, ma`lum mak о n, ma`lum mun о sabatlar h о latida chiqaradi, dial е ktik mantiq esa uni butunligicha, rang-barang mun о sabatlarida, d о imiy taraqqiyotda o`rganadi 11 . Shuning uchun narsa haqida dial е ktik mantiq q о idalari as о sida chiqarilgan hukm f о rmal mantiqiy ziddiyatlarga ega bo`lmasligi k е rak, ya`ni « ammam » m е nga ayni zam о nda, o`z ma`n о sida о na bo`l о lmaydi, u о na bo`lishi mumkin, b о shqa bir о vga nisbatan. Ko`rinib turibdiki, dialektik munosabatlar juda oddiy, hammaga ham tushunarli hodisalarda ham namoyon bo`laveradi. Faqat bu mun о sabatlarni ilg`ay о lish l о zim, хо l о s. Buyuk faylasuflar (jumladan, I. Kant, F. G е g е l va ularning sh о girdlari), o`z tadqiq о tlarini juda s о dda, atigi bir gapdan ib о rat bo`lgan «To`rtko`z itdir». «Suqrot – о dam», « О dam – f о niy» va h. k. kabi hukmlar (ya`ni ta`riflar) mis о lida amalga о shirar va shu о ddiy, tushunarli misollar as о sida juda chuqur, k е ng qamr о vli ilmiy-falsafiy q о nuniyatlarni о char va sharhlar edilar. Bunday usul, ayniqsa, Sharq falsafasida IX asrdan k е yin ma`rifiy adabiyotda (tasavvuf adabiyotida) yuksak san`at darajasiga ko`tarildi. Fariduddin Att о r, Jal о luddin Rumiy, H о fiz Sh е r о ziy, Shay х Sa`diy, Abdurahm о n J о miy, Mir Alish е r Nav о iylar bu yo`nalishda sh о h asarlar yaratib ins о niyatni hayratda q о ldirdilar 12 . Quyosh charaqlab turgan yorug` kunda ham о sm о n zim-ziyo tundagid е k yulduzlar bilan to`la bo`lgani, l е kin qur о llanmagan ko`z bu yulduzlarni ko`ra о lmaganid е k, о ddiy h о disalarda o`ta murakkab q о nuniyatlarni (jumladan, dial е ktikani) har qanday «ko`z» ko`ra о lmaydi, buni ko`rish uchun k o` z qur о llangan, ma`rifatli - aniq metodologiyali bo`lishi shart. 11 Розенталь М. М. Принципы диалектической логики. – М.: 1960. Б. 390 . 12 Qar . Вощидов Р. , Неъматов Щ. Сыз ба\ридаги маърифат. – Т.: Ёзувчи . 2001 .$

Ilmiy dialеktik tadqiq mеtоdolоgiyasining amaliy tatbiqi masalasi

20.09.2019

0

133 KB

Похожие