Gap bo'laklari. Bosh bo'laklar - Лингвистика - Рефераты

Gap bo'laklari. Bosh bo'laklar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Gap bo'laklari. Bosh b o'laklar Reja: 1. Gap bo'laklari haqida ma'lumot. 2. Ega va uning ifodalanishi. 3. Kesim va uning ifodalanishi.

1. Gap bo`laklari haqida ma`lumot. Gap bo'laklari dastlab, bosh va ikkinchi darajali bo'laklarga bo'linadi. Bosh bo'laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi. Fikr asosan gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi. Gapning ega va kesimi bosh bo'laklar hisoblanadi. Ikkinchi darajali bo'laklar esa bosh bo'laklarni aniqlab, to'ldirib keladi. Ikkinchi darajali bo'laklarga to'ldiruvchi, aniqlovchi va hol kiradi. Masalan: Mashina shiddat bilan qaltis tog' yo'lidan uchib ketdi. 2. Ega va uning ifodalanishi. Gapda mutloq xokim vaziyat egallab, fikrning kimga, nimaga qarashli ekanligini anglatuvchi gap bo'lagi ega deb ataladi. Ega keng ma'noda predmat tushunchasini bildirib, kesimdan anglashilgan belgi, harakat, holatning kimga yoki nimaga oidligini ko'rsatadi. Ega bosh kelishikdagi so'z bilan ifodalanib, kim? Nima? Kimlar? Nimalar? qayer degan so'roqlardan biriga javob bo'ladi. Ega ikki sastavli gapning bosh bo'laklaridan biridir. Ma'lumki, gap biror predmet yoki hodisa haqida nimadir aytish maqsadida shakllantiriladi. Demak, gap tuzilish uchun asos bo'ladigan biror tushuncha kerak. Gapda butun bo'laklar ana shu asosiy tushunchani ifodalash uchun to'g'ridan-to'g'ri yoki biror vosita orqali predmet tasavvuridagi so'zga yoki birikmaga bog'lanadi. Shuning uchun ham u bosh bo'lak tarzida o'qiladi. Bu hususiyat uning shaklida ham ko'rinadi: Bunday xokim tushuncha bosh kelishik shaklida bo'ladi. Bu fikrlar shuni ko'rsatadiki, ega gapda fikr ifodalanishiga asos bo'lgan bosh kelshikdagi xokim kismdir. Eganing sintaktik jixatdan, asosan, ikki xususiyati bor. 1. U bosh bo'lak bo'lib, xech qanday boshqa bo'lakni izoxlamaydi, ya'ni biror bo'lakka tobe bo'lmaydi, aksincha, boshqa bo'laklarni o'ziga tobe etib oladi. Ega bosh kelishikda kelgan ot, olmosh va otlashgan so'zlar bilan ifodalanishidir. Masalan: 1) Qumri patirlarni dasturxonga tera boshladi. 2) Kimdir

unga darrov bir kosa ovqat keltirib berdi. 3) yaxshilikni qadrlovchi kishi o'zini munosib saqlar. 4) Bilimli o'zar bilimsiz to'zar (Maqol) Ega ba'zan-dan formasini olib kelgan ot bilan ifodalanishi mumkin. Bunga ega to'dadan qismini, butundan bo'lakni ifodalaydi. Masalan: (Qalandarov) Qulluq! Ammo lekin hozirchalik, nasiyaga olamizda, puldan yo'qroq. (U). . . Magazinga ajoyib uzumlardan keldi. Ega, odatda va olmosh, otlashgan so'z, sifat, son, harakat nomi, sifatdosh, ravish, undovlar bilan ifodalanadi. 1. Eganing ot bilan ifodalanishi. Qishloq quyuq daraxtlar ichida oppoq bo'lib ko'rinardi.(SH.R) 2. Eganing olmosh bilan ifodalanishi. Ega bosh kelishikdagi kishilik, o'zlik, so'roq, belgilash, gumon, birgalik, ko'rsatish olmoshlari bilan ifodalanadi. 1) Biz fan va texnika barq urib rivojlanayotgan zamonda yashayapmiz. 2) Ko'rganlari haqida o'zi gapirib berdi. 3) Bugungi seminarga kim qatnashmadi? 4) Har kim o'z dardini aytar edi. 5) Devor ostidan allakim ko'ringanday bo'ldi. 6) Barchamiz institutini muvaffaqiyatli bitirish uchun kurashaylik. 7) Bular chap tomoni butazor, ung tomoni tukay bo'lgan arava yo'ldan borishdi (A.Q) 3. Eganing otlashgan sifat bilan ifodalanishi. Sifatlar otlashib gapda ega vazifasida kelishi mumkin. Bunday vaqtda sifat aniqlab kelayotgan so'z tushuriladi. Lekin uning ma'nosi sifatdan anglashilib turadi. Masalan: Birinchi kundan boshlab unga katta-kichik samimiy xurmat bilan qaray boshlaydi. (A.M.) Sifatlarni otlashishi ko'proq maqollarda uchraydi. Masalan: Mard bir marta o'ladi. (maqol) 4. Eganing son bilan ifodalanishi. Masalan: Ikkalovlari atrofni qiziqish bilan kuzata boshladilar. 5. Eganing harakat nomi bilan ifodalanishi. Xato qilmoq bordir, tuzatmaslik ordir (maqol)

6. Eganing sifatdosh bilan ifodalanishi. Sifatdoshlar ham otlashib, gapda ega vazifasida keladi. Masalan: Birlashgan yovni qaytarar. (maqol) 7. Ravish va undovlar bilan ifodalanishi. Masalan: Ko'pimiz sport seksiyalariga aktiv qatnashmayotirmiz. Dod-voy, ox-uf borgan sari kuchaydi. 8. Eganing turli so'zlari, xato ayrim tovushlari bilan ifodalanishi. A) Har yomonning bir ammosi bo'lishi kerak, har “yaxshi” ning bir lekini. B) Childirmaning birdan ko'tarilgan “taka-taka, gijbang”i zalni yangratib, quloqlarni qomatga keltirdi. V) Shu ulug' nomlar-la ochilda maktab, “M” budur va bunday yoziladi “G” 9. Otlashgan shaxsli fe'l bilan. Keldi-ketdi kechasi allamaxalgacha davom etdi. 10. Fraziologik birikmalar bilan. Uq otishimizga xali yetti qovun pishig'i bor. 11. Bir butun xolda qo'llaniladigan bog'lanmalar ega bo'lib keladi. 12. Son| miqdor bildiruvchi boshqa suv |Q ot tipidagi so'z birikmalari ham ba'zan butunligicha ega bo'lib keladi. Bunday xolat bosh kelshikdagi ot kesim bilan yolg'iz o'zi moslasha olmagan vaqtda yuz beradi. Masalan: Uch og'a ini butun kun yo'l yurib, bir joyda tunaydigan bo'lishdi. 13. Har olmoshi bilan birikkan otlar ham gapda butunligicha ega bo'lib keladi. Masalan: har saxifa jonli chamanzor kabi ko'zni qamashtiradi. 14. Egalik affiksini olgan bir soni va unga bog'lanib kelgan qaratqich yoki chiqish kelishigidagi so'z butunicha ega bo'lib keladi. Masalan: Dushmanning biri ham hatar G'MaqolG' 15. Gapda teng xolat ham ba'zan ma'lum o'zgarishlar bilan butunicha gapda ega bo'lib kelishi mumkin. Karimning diqqat bo'la boshlaganligi basharasidan ham bilinib turar edi. G'oG' Bu gapda; Karim diqqat bo'la boshlagan. Karimning diqqat bo'la boshlaganligi.

3. Kesim va uning ifodalanishi. Ega xaqida tasdiq yoki inkorni, so'roqni bildirgan gap bo'lagi kesim deyiladi. Kesim egaga tobe, o'ziga bog'lanib kelgan so'zlarga nisbatan xokimdir. Kesim turli so'z turkumlari bilan ifoda qilinadi. Tuslangan fellar ikki sastavli gaplarning kesimi uchun tipik formadir. Odatda, gap bir so'z orqali ham ma'lum intonasiya yordamida ifodalanishi mumkin. Bir sastavli gapda predikativli struktura jihatidan ko'pincha kesim orqali ro'yobga chiqadi. Demak, kesim egasi maxsus so'z orqali ifodalanmagan gapda ham mavjud bo'ladi. Gapda predikativligini anglatish har vaqt egani izohlashga asoslana bermaydi. Ifodaning musbiy tugalligini yuzaga keltirishda kesim asosiy rol o'ynaydi. Kesim so'z yoki so'zlar birikuvi bilan ifodalanadi. Bunday kesimli gaplar ikki xil konstruksiyada bo'ladi. Birinchi xil konstruksiya ikki sastavli gap bo'lib, ularda keisim ma'lum ega to'g'risidagi xukumni ifodalaydi. Demak, ikki sastavli gaplardagi kesim egani izohlab, unga tobe bo'lib keladi. Kesimni bir tarkibli gaplarda kesim yolg'iz ifodalanib, egaga bog'lanmaydi, chunki eganing o'zi ifodalanmaydi. Bunga gaplarda kesimdan anglashilgan bo'lishli yoki bo'lishsiz ish- harakat, xolat yoki biror belgi maxsus bir predmetga-egaga bog'liq bo'lmaydi. Shaxsi noma'lum, shaxsi umumlashgan gaplarda esa kesim ma'lum biror konkret shaxs bilan bog'lanmaydi. Kesimning nuqtadagi funksiyasi gapni shaklantirishdangina iborat bo'lmay, balki gapdagi sintaktik va semantik hususiyatlar asosida bir yoki bir necha bo'laklarning o'ziga ergashtirib, fikrni to'la ifodalash imkoniyatini ham yaratadi. Kesimlar fel'dan tashqari, ot, sifat, son olmosh, ravish, shunigdek, ravishdosh, harakat nomi bilan ham ifodalanadi. Qaysi so'z turkumlari bilan ifodalanishiga qarab, kesimlar ikki gruppaga bo'linadi: 1. Fe'l kesim 2. Ot kesim Fe`l kesim. Felning tuslangan formalari, ba'zan ravishdosh formasi gapda fe'l kesim bo'lib keladi.

Masalan: 1. Uning qo'l ostida.. yigirmadan ziyod odam ishlaydi. (P.K) 2. Ona rozi bo'lgach, suyunib ketdi. (M.G) 3. Quyosh ko'tarilib, atrofni yorita boshladi. Ot kesim. Fe'ldan boqa so'z turkumlari bilan, shunigdek, fe'lning harakat nomi formasi bilan ifodalangan kesim ot- kesim deb yuritiladi. 1. Otning kesim bo'lib kelishi; Xona ichi issiq, jimjit, dim. (N.F) 2. Sifatning kesim bo'lib kelishi; Sen poksanu, men iflosmi? 3. Sonning kesim bo'lib kelishi; Qilgan ishing yarimta. Biz qirqtamiz. 4. Olmoshning kesim bo'lib kelishi; Ishongan bog'im, suyangan tog'im o'zingsan. 5. Ravishning kesim bo'lib kelishi; Xali barg yozmay bezrayib turgan ikki tup sada tagida odam ko'p. 6. Harakat nmining kesim bo'lib kelishi; Yashamoq, xalqqa va vatanga foyda keltirmoqdir. 7. Bir butun holda qo'llaniladigan bog'lamlarning kesim bo'lib kelishi; Vatanimiz O'zbekiston Respublikasidir. 8. Turg'un birikmalarini kesim bo'lib kelishi; Rais aytilgan fikrlarni ovozga qo'ydi. Ot kesim, odatda bosh kelishik formasida bo'ladi. Ba'zan chiqish, jo'nalish, o'rin kelishigi formalarida kelgan so'z ham kesim bo'lib kelishi mumkin. Masalan: Xotin birdan o'zini tundlikka oldi. Xalimaxon u yerda, zikir xona bu yerda. Bu ishni bajarish sizlardan. Kesimlar ba'zan modal so'zlar, yordamchi so'zlar, undovlar va hamda bor va yo'q so'zlari bilan ifodalanadi. Bundan ular eganing keng ma'nodagi turli belgisini ifodalaydi. Bu xil kesimlar hozirgi o'zbek tilida kam uchrab, asosan badiiy va ilmiy ifoda, chaqiriq ham tabriklarda ishlatiladi. Masalan: 1. Yetimlik ayib emas, inson uchun fazlu kamol lozim.

2. Ulug' xind xalqiga qizg'in salom. (“Chaqiriq”lardan) 3. Boy oxiri voy. (maqol) 4. Xato qilmoq bordir, tuzatmaslik ordir.(maqol) 5. Betka aytganning zaxri yo'q. Sodda va sostavli kesimlar Kesimlar tuzilishi jihatidan sodda va sostavli bo ' ladi . 1. Sodda kesim birgina so'z bilan ifodalanadi. Masalan: a) Ochil buva bugun chinor bilan xayrlashmoqda. (As.M) b) Bahor maysalariga to'yib-to'yib boqish uning orzusi. Sodda kesimlar qaysi so'z turkumi bilan ifodalanishiga ko'ra ikki xil bo'ladi. 1. Sodda fe'l kesim. 2. Sodda ot kesim. Sodda fe'l kesim bu fe'l hamda uning ravishdosh va sifatdosh formalari bilan ifodalanadi. Masalan: 1. U keng va go'zal Nodirshox ko'chasiga chiqdi. 2. U barcha topshiriqlarni sidqidildan bajargan. 3. Bahor kelib gullar ochildi. Sodda ot kesim Bu ot, sifat, son, olmosh bilan va fe'lning harakat nomi formasi bilan ifodalanadi. Masalan: 1. Bilaman, siz qo'li ochiq, bag'ri keng odamsiz 2. Yashamoq-kurashmoq. 3. Uning yarmi besh. Sostavli kesim. Mustaqil so'z bilan yordamchi so'zlarning birikishidan tuzilgan kesimlar sostavli kesim deyiladi. Sostavli kesim, odatda, so'zning analitik formasi bilan ifodalanadi. Masalan: Biz o'quvchi bo'lamiz. Sostavli kesimlar ham ifodalanishiga ko'ra ikki xil bo'ladi: 1. Sostavli kesim. 2. Sostavli fe'l kesim.

Sostavli ot kesim fe'ldan boshqa so'zlarning bog'lama vazifasida kelgan ko'makchi fe'l yoki to'liqsiz fe'l bilan birikishidan yuzaga keladi. Sostavli ot kesimda asosiy ma'no birinchi elementda bo'ladi. Ikkinchi element esa qo'shimcha ma'noni ifodalaydi. Birinchi element o'rnida ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov, harakat nomi kelishi mumkin. Masalan: Zaynabxon bolalar bog'chasida murabbiy edi. Bilim negizlarini qunt bilan egallash kerak. Sostavli ot kesim harakat nomi kerak, zarur, lozim tipidagi so'zlar formasida ham bo'ladi. Masalan: Maqsadga erishish uchun sidqidildan mehnat qilish zarur. Sostavli fe'l kesim. Bu xil kesimlar ikki yoki undan ortiq negizdan tuzilgan fe'llar bilan ifodalanadi. Bunda o'zining leksik ma'nosini saqlagan fe'l yetakchi fe'l hisoblanadi. Qolganlari esa ko'makchi fe'l bo'lib, yetakchi fe'ldan anglashilgan harakatning bajarilishi bilan bog'liq bo'lgan turli qo'shimcha ma'nolarni ifodalaydi. Yetakchi fe'l asosan ravishdosh formasida bo'ladi. Masalan: 1.Eshikni qo'qqisidan ochilishi Vali akani cho'chitib yubordi. 2.Tong oralig'i asta-asta torayib braverdi. (S.N) Sostavli fe'l kesim ayrim hollarda juft fe'llar bilan ifodalangan bo'ladi. Masalan: 1. Gapning naq onasini aytdingiz-qo'ydingiz. 2. Onaxon yangi qaynoq ishning o'rtasidan tushdi-qoldi. (A.M)

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O’zbek tili (Universitet va pedagogika institutlari uchun) qayta ishlangan 2- nashr T. “O’zbekiston” 1992 y. 2. A.Nurmatov va boshqalar. O’zbek tilining nazariy sintaksisi T. 3. R.Rasulov. So’z valentligi va sintaktik a’loqa “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 5-6 1992 y. 4. A.Aliev, K. Sodiqov. O’zbek adabiy tili tarixidan. (Universitet talabalari uchun darslik) T. “O’zbekiston”. 1994 y. 5. B . Abdurahmonov , S . Mamajanov o ’ zbek tili va adabiyoti ( Oliy o ’ quv yurti talabalari uchun darslik ) T . “ O ’ zbekiston ” 1995 y . 6. M. Mirtojiev Mantiqiy predikatning ega vazifasida kelishi. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 2 1995 y. 7. F.Ubaeva, R. Saydullaeva to’liqsiz gaplar to’g’risida ba’zibir mulohazalar. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 1 1997 y. 8. A.Xo’jiev. So’zning morfem tarkibi masalalariga doir. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali 1998 y. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Gap bo'laklari

Gap bo'laklari, sanalmaydigan so'z va birikma

Ajratilgan izox bo'laklar

Gapning uyushiq bo'laklari

Gap