Ajratilgan izox bo'laklar - Лингвистика - Рефераты

Ajratilgan izox bo'laklar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

Ajratilgan izox bo'laklar Reja 1. Ajratilgan izox bo'laklar xaqida. 2. Ajratilgan to'ldiruvchi. 3. Ajratilgan aniqlovchi. 4. Ajratilgan xol. 5. Ajratilgan izox bo'laklarda tinish belgilari.

1. Ajratilgan izox bo'lakli gaplar haqida. Sodda gaplar tarkibida ba'zan ajratilgan bo'laklar ham qatnashish mumkin. Gapning ajratilgan bo'laklari o'zlari aloqador bo'lgan so'zlarning ma'nosini izoxlab, konkretlashtirib keladi va ular boshqa bo'laklardan maxsus pauza bilan ajratilib, logik urg'u oladi. Masalan: 1. Biz dam olish kuni ertalab shahardan tashqarida, biz suv bo'yiga chiqdik (O.YO) 2. Konvert ichidagi adresga, tanish va qadrli xusni xatga tikilgancha xayolga cho'mdi. 3. Axir uning, Voxidjonning ham o'ziga yarasha obro'si, yigitlik izzat-nafsi borku! (O.YO) Bu har uchala misolda ajratilgan xol (birinchi gap), ajratilgan to'ldiruvchi (ikkinchi gap), ajratilgan aniqlovchi (uchinchi gap) ifodalangan. Bazan ajratilgan bo'laklar oborot formasida bo'lishi ham mumkin. Masalan: Musoaffo osmondagi yulduzlar singari, bexisob elektr lampochkalari kechani kunduzdek yoritib turibdi. (“Ishonch” gaz.) yoki: Nargiz Gullar bog'ining hayotbaxsh tongini yaratib, pokiza sevgi haqida kuylaydi. Birinchi gapda ko'makchili kostruksiya formasidagi oborot (musaffo osmondagi yulduzlar singari), ikkinchi gapda ravishdosh oborot (gullar bog'ining hayotbaxsh tongini yangratib) kesimdan anglashilgan ish harakatning qanday holatda bajarilganligini ta'kidlab, aloxida intonasiya yordamida ajratilyapti. Ko'rinadiki ajratilgan bo'laklar, oddiy tgap bo'lagi formasida kelgani kabi turli oborot formasida ham bo'lishi mumkin. Ajratilgan bo'laklar 3 xil bo'ladi: 1. Ajratilgan to'ldiruvchi. 2. Ajratilgan aniqlovchi. 3. Ajratilgan xol.

2. Ajratilgan to'ldiruvchilar Ajratilgan to'ldiruvchilar ikki xil: 1. Ko'makchili konstruksiya oboroti formasidagi ajratilgan to'ldiruvchi. 2. Oddiy gap bo'lagi formasidagi ajratilgan to'ldiruvchilar Ko'makchili kostruksiya oboroti formasidagi ajratilgan to'ldiruvchi kesim yonida kelmaydi. To'ldiruvchilarning ajratilishida qaraganda, ustiga, tashqari, ilgari, bilan birga va shu kabi ko'makchi vazifasida kelgan so'zlar ishtirok etadi. Qaysi ko'makchi yoki ko'makchi vazifasidagi so'z bilan kelishiga qarab ajratilgan to'ldiruvchilar quyidagi ma'nolarni ifoda qiladi. Masalan: Tashqari ko'makchisi bir predmetni boshqasidan ajratib ko'rsatsa, qaraganda, ko'makchilar predmetlarni qiyos qilishda yordam beradi, bilan, ustiga, ko'makchilar esa ma'noga ikkinchi ma'noning qo'shilishi ko'rsatdi. Masalan: 1. Usta amaki o'ymakorlikdan bo'lak, boshqa ustaxonalar uchun qog'ozga naqsh va gullar ham chizib beradi. (S.A) 2. Qamishkapaliklar odamlarni nomlari bilan atashdan ko'ra xususiyatlari bilan ta'kidlashni afzal ko'radi. (P.T) 3. Men o'qishimni davom ettirish bilan birga, kechki smenada ishlab ham turibman. Oddiy gap bo'lagi formasidagi to'ldiruvchilar Bu xil to'ldiruvchilar o'zidan oldingi to'ldiruvchining ma'nosini izoxlaydi, unga aniqlab kiritadi, boshqa turdagi ajratilgan bo'laklar kabi, uziga xos intonasiyaga ega bo'ladi. Vositasiz to'ldiruvchilar ham, vositali to'ldiruvchilar ham ajratiladi. Ajratilgan vositasiz to'ldiruvchilar 1. Endi ular faqat birgina saylni-dushman ustidan g'alaba qilingan kun tantanasini umid qiladilar. 2. Qaynotangni, Zunnunxo'jani, oldin ham ko'rganmiding?

Ajratilgan vositali to'ldiruvchilar 1. U oilasi bilan-xotini, chaqaloq qizi, o'n besh yoshli singlisi bilan, Oltiariqqa ko'chib bordi. (E.V) 2. Bektemirga, sobiq sodda cho'ponga, komandiring g'oyat yoqdi. Ajratilgan to'ldiruvchi bilan ajratilmish to'ldiruvchi bir xil grammatik shaklda bo'lib, bir xil so'roqqa javob bo'ladi. Bu jixatdan uyushiq bo'laklarga o'xshaydi. Biroq bularda intonasiyada o'ziga xos pauza bo'ladi. Oddiy gap bo'lagi formasidagi ajratilgan to'ldiruvchilar o'zlari izoxlab kelayotgan to'ldiruvchilar bilan, ya'ni, shu jumladan, masalan, kabi, yordamchi so'zlar orqali bog'lanishi ham mumkin. Masalan: Jahon kitobxonalari qirg'iz yozuvchisi, ya'ni Chingiz Aymatovni yaxshi biladi, yoki: Bu xabar ko'plarni, shu jumladan, Maxkamni ham, juda quvontirdi. (P.K) 3. Ajratilgan aniqlovchilar Ajratilgan aniqlovchilar uch xil bo'ladi: 1. Ajratilgan sifatlovchi. 2. Ajratilgan qaratuvchi. 3. Ajratilgan izohlovchi. Ajratilgan sifatlovchi predmetning belgisini bo'rttirib ko'rsatish maqsadida ajratiladi. Ajratilgan sifatlovchilar sifatlanmishdan keyin kelsa ajratilgan sanaladi. Masalan: Ma'lum bo'lishicha u, ya'ni universitet domlasi dosent Obidov, bir necha yillardan beri biologik metodi ustida ish olib bormoqda ekan. (O.YO) Ajratilgan aniqlovchilar, ya'ni sifatlovchi odatda birikma yoki uyushgan xolda keladi. Masalan: Qo'chqarov-do'ng peshona, qirra burun, ko'krakdor, polvontaxlit yigitcha- kichkina tuman gazetasiga ko'z tikib o'tirardi. Bunda predmetning belgisini

bo'rttirib berish uchun sifatlanmishdan keyin keltirilgan. Ayrim paytda yakka kelgan sifatlovchilar ham ajratilishi mumkin. Masalan: Saxarlab mardikorlar, yalang oyoq . . . bozorga, ishga, chopdilar. Ajratilgan qaratuvchi. Bunda qaratuvchi o'zidan oldin kelgan boshqa bir qaratuvchini izoxlash, konkretlashtirish yo'li bilan ajratiladi. Masalan: Bu dugonamning, Xalimaning, ro'moli. Yoki: O'sha otga mana bu bolaning, Xudoyberdining, ishki tushib qolgan. (M.A) Ajratilgan izoxlovchilar. Izoxlovchilar ko'pincha ajratilgan bo'ladi. Bunda ular izoxlanmishdan keyin kelib, maxsus intonasiya bilan talaffuz qilinadi. Masalan: Dadang-bizning qadrdon do'stimiz-hamisha qalbimizda yashaydi. Izoxlovchi o'ziga oid so'zlar bilan kengayib kelsa, uning ajratilganligi tez payqaladi. Masalan: Denisov-dehqonlar orasida ko'p yurgan sobiq irrigator sodda, odamshinavanda lekin talabchan, haqiqatchi edi. (O) 4. Ajratilgan hollar. Ajratilgan xol o'z formalariga ko'ra ikki xil. 1. Oborot formasidagi ajratilgan xol. 2. Oddiy gap bo'lagi formasidagi ajratilgan xol. Oborot formasidagi ajratilgan xol. Oborot formasidagi ajratilgan xol o'z navbatida uchga bo'linadi. 1. Ravishdosh oboroti formasidagi ajratilgan xol.

2. O'xshatish oboroti formasidagi ajratilgan xol. 3. Ko'makchi konstruksiya oboroti formasidagi ajratilgan xol. Ravishdosh oboroti formasidagi ajratilgan xol. Ravishdoshlar o'ziga oid so'zlar bilan kengayib kelishi mumkin. Bular ravishdosh oboroti deyiladi. Ravishdosh oboroti odatda ajratilgan bo'ladi. Masalan: 1. Shu payt ikki “Pobeda” birin-ketin signal berib, boqqa kirib keldi. (S.N) 2. Dilmurod ko'zlarini yerdan olmay, sekin-sekin odimlab boryapti. 3. Biz institutdan qaytgach, bir oz dam oldik. Ravishdosh oboroti quyidagicha ma'noni ifodalaydi. 1. Ish-harakatning bajarilish xolati. Masalan: a) Mavlon ota uzoq-uzoqlarga tikilib, roxatlanib nafas oldi. (S.N) b) Kanizak o'tirgan odamlarni oralib narigi tomonga o'tib ketdi. (A.K) 2. Ish-harakatning bajarilish payti. Masalan: a) Botir mehmonlar bilan salomlashib, ayvonli uyga o'tdi. (S.N) b) Ekskursantlar manzilga yetguncha, bir necha doyda dam oldilar. 3. Ish-harakatning bajarilish shartini. Masalan: Dunyoni tanimay, dunyo kishisi bo'lmaysizlar. 4. Ish-harakatning bajarilish sababini. Masalan: a) Bo'taboy cholning kallasida nima borligini bilolmay, ancha vaqtgacha u yoqqa-bu yoqqa to'lg'onib uxlayolmadi. (S.A) b) Akmal aka paxtazordan ko'nglini uzolmay, sanatoriyadan ham vaqtidan ilgari ketdi. 5. Ma'noni. Masalan: Ochiq derazadan kirgan salqin shabadaga qaramay, har ikkisining peshonasida tomchi-tomchi suv yiltirab ko'rinardi. O'xshatish oboroti formasidagi ajratilgan xol. -day,-dek affikslarni olib kelgan so'zlar ham kengayib ajratilishi mumkin. Masalan: 1. Onaxon xozirgina yugurib kelgan odamdek tez-tez nafas olar edi.

2. Oltinsoyliklarning suv uchun kurashi dengizga quyilgan daryodek, butun xalqimizning qurg'oqchilikning yengish uchun boshlagan kurashiga munosib xissa bo'lib qo'shildi. 3. Traktorchilar bo'ron bilan o'chakishganday, tun bo'yi yer xaydadilar. Ko'makchi konstruksiya oboroti formasidagi ajratilgan xol. Ko'makchili konstruksiyasi formasidagi xol kesimdan uzoqda kelib, o'ziga oid so'zlar bilan kengayib, boshqa gap bo'laklardan ajralishi mumkin. Bunda konstruksiya kabi, bo'yicha, tufayli, yarasha, xolda, muvofiq kabi ko'makchi so'zlar bilan shakllanadi. Masalan: 1. Navoiy bir qo'lini ko'ksiga qo'ygan holda, boshini kamtar, yengil qimirlatishi bilan xalqning tabrigiga samimiy javob berib bordi. 2. To'ppon, ishda to'rt kishining ishini qilgani kabi, ovqatda ham to'rt kishining ovqatini yegan edi. Ko'makchili konstruksiya oboroti formasidagi ajratilgan bo'laklardagi kabi, ma'lum darajada predikativlik mavjud. Ko'makchili konstruksiya oboroti formasidagi ajratilgan xol quyidagi ma'noni ifodalaydi. 1. Turli xolatni Masalan: a) Nor xola xursandlik bilan yuragi to'ygan xolda, bog'ni aylanib keldi. b) O'ktam allanechuk bo'shashgan holda otliq qizning orqasidan ancha vaqt o'ychan qarab qoldi. 2. O'xshatishni, Masalan: a) Buloqning suvi, podshox zamondagi mazlumlarning ko'zlaridan oqqan yosh kabi tinmay to'lib toshdi. (SH.R) b) Farxodning qoyalarni o'pirgan afsonaviy teshasi kabi, shoir fikri toshlarni yaxlid kesib, misralarga boylab, qalab ketdi. Oddiy gap bo'lagi formasidagi ajratilgan xollar.

Oddiy gap bo'lagi formasidagi ajratilgan xollar o'zidan oldin kelgan xolning so'rog'i va vazifasiga teng bo'ladi. Ajratishning bu turi tilimizda keng qo'llanadi. Ayniqsa, ajratilgan payt va o'rin xollari juda ko'p ishlatiladi. Ajratilgan o'rin xoli. Masalan: 1. Nariroqda, garb tomonda, Lena tog'lari yuksaldi. (O.T) 2. Ayvon oldida, otxonaning lang ochiq eshigi yonida, otlar qarsillatib yem yeb turardi. Ajratilgan payt xoli Masalan: 1. Bugun, darsdan keyin, maktabda ota-onalar yig'ilishi chaqirilgan edi. 2. Shu kuni kechqurun, daladan qaytishda, qori Siddiqjonga hamrox bo'lib qoldi. 5. Ajratilgan bo'laklarda tinish belgilarining ishlatilishi Ajratilgan bo'laklarda tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi. 1. Ajratilgan bo'laklar odatda vergul bilan ajratiladi. Ajratilgan bo'lak gapning boshida kelsa, undan so'ng, oxirida kelsa undan oldin, gapning ichida kelsa, har ikki tomondan vergul bilan ajratiladi. Misollar: 1. Ko'm-ko'k barglarga burkangan daraxtlarni tebratib, salqin shabada esadi. 2. “Dunyoning ishlari ko'p qiziq-da”, dedi Zebixon, o'ziga-o'zi gapirganday. (S.Z) 3. Jangchilar, nima haqida gap kelayotganligini bilmay, qiziqish va xayrat bilan qarashardi. (O) 3. Ajratilgan bo'lakning sostai keng bo'lsa yoki uning ichida vergul bo'lsa, bunday ajratilgan bo'laklar tire (-) bilan ajratiladi.

Masalan: 1. Axir u mana shu o'tirganlar -erkaklar, ayollar va besh yosh bolalar uchun- frontda kon to'kmaganmi?! (SH.R) 2. Soraxon shuncha kundan beri yetolmagan niyatiga -Roziyani avvaliday go'zal, shod ko'rish niyatiga-Sattor bir laxzada yetdi. (P.K) 3. Ajratilgan bo'lak izoxlanmishning ma'nosini ochib bersa (ular o'rtasida ya'ni so'zini ishlatish mumkin bo'lsa), bunday ajratilgan bo'lak ham tire (-) bilan ajratiladi. Bunday xolatda ajratilgan bo'lak bilan keyingi gap bo'laklari orasiga hech qanday belgi qo'yilmaydi. Chunki ular o'rtasida ajratuvchi pauza yo'q. Ular umumiy intonasiyaga ega bo'ladi. Masalan: 1. Bambur Nargizning vatani-Gullar bog'ini bilardi. (SH.R) 2. Biri aks etadi gullarda, Biri olim-yoqimli, xushfe'l. (X.P)

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbek tili (Universitet va pedagogika institutlari uchun) qayta ishlangan 2- nashr T. “O’zbekiston” 1992 y. 2. A.Nurmatov va boshqalar. O’zbek tilining nazariy sintaksisi T. 3. R.Rasulov. So’z valentligi va sintaktik a’loqa “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 5-6 1992 y. 4. A.Aliev, K. Sodiqov. O’zbek adabiy tili tarixidan. (Universitet talabalari uchun darslik) T. “O’zbekiston”. 1994 y. 5. B . Abdurahmonov , S . Mamajanov o ’ zbek tili va adabiyoti ( Oliy o ’ quv yurti talabalari uchun darslik ) T . “ O ’ zbekiston ” 1995 y . 6. M. Mirtojiev Mantiqiy predikatning ega vazifasida kelishi. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 2 1995 y. 7. F.Ubaeva, R. Saydullaeva to’liqsiz gaplar to’g’risida ba’zibir mulohazalar. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 1 1997 y. 8. A.Xo’jiev. So’zning morfem tarkibi masalalariga doir. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali 1998 y. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Gap bo'laklari. Bosh bo'laklar

Gap bo‘laklarining murakkablashuvi. Gapda ajratilgan bo‘laklar

«Sindxiy, Maratxiy va Bangoliy tili grammatikalari»

Morfemika. Morfema va uning xususiyatlari

Matnning lingvistik tahlili