Fonetika O'zbek tilining tovush tizimi (fonetikasi)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB

Скачать

Fonetika O'zbek tilining tovush tizimi (fonetikasi) Reja: 1. Nutqiy faoliyat 2. Nutq tovushlarining uch tomoni 3. Tovushlarning farqlovchi va birlashtiruvchi belgilari 4. Tovush va fonema 5. Fonemalar tasnifi

Nutqimizni bo'laklarga ajratadigan bo'lsak, uning oxirgi bo'linish nuqtasi tovushlar bo'ladi. Masalan, O'zbekiston — jannatmakon o'lka jumlasi O'zbekiston, jannatmakon, o'lka so'zlariga, bu so'zlar o'z navbatida O'z-be-kis-ton, jan-nat-ma- kon, o'l-ka bo'g'inlariga, bo'g'inlar esa O'-z-b-e-k-i-s-t-o-n j-a-n-n-a-t-m-a-k-o-n o'- l-k-a singari to-vushlarga bo'linadi. Bo'linishning oxirgi nuqtasi bo'lgan, boshqa mayda bo'laklarga bo'lish mumkin bo'lmagan nutq bo'lagi (akustik-artikulatsion birlik) tovush hisoblanadi va u bilan bog'liq hodisalar tilshunoslikning fonetika bo'limida o'rganiladi. Fonetika so'zi yunoncha phone «tovush» so'zidan olingan. NUTQIY FAOLIYAT Inson doimo o'zini qurshab turgan olamni bilishga in-tiladi. Kishilarning barcha faoliyati markaziy asab sistemasi yordamida boshqanladi. Olamm bilish jarayom marKaziy asaD sistemasiga turli sezgi a'zolarimiz (tana, ta'm-maza, ko'rish, eshitish kabi sezgi a'zolari) yordamida uzatilgan axborot orqali amalga oshiriladi.Tana, ta'm-maza, ko'rish, eshitish kabi sezgi a'zolari orqali olamni bilish vositasi barcha jonzotlarga xos xususi-yatdir. Inson jonzotlarning eng oliy shakli sifatida ularga nisbatan yana bir qo'shimcha bilish vositasiga — nutq or qali bilish qobiliyatiga ega. Birinchi bilish vositalarini mash-hur ruhshunos P. Pavlov birinchi signal sistemasi, ik-kinchisini esa ikkinchi signal sistemasi deb nomlagan.Ko'rinadiki, inson ikkinchi signal sistemasiga egaligi bilan boshqa jonzotlardan ajralib turadi, shuning uchun ham hazrat Alisher Navoiy barcha maxluqotlaming zoti sharifi inson ekanligini ta'kidlaganlar. Har bir shaxs ma'lum bir jamiyat vakili sanaladi. Jami-yat a'zolari o'zaro doimo aloqada bo'ladilar^Biri obyektiv olamda o'z sezgi a'zolari orqali his etgan ma'lum narsa va hodisa haqida boshqalariga tovush to'lqinlari (yozma nutqda esa harflar ketma-ketligi) yordamida axborotni yetkazadi. Axborot uzatuvchi — so'zlovchi, eshituvchi esa tinglovchi sanaladi. Tinglovchi olamdagi narsa va hodisaning umum-lashgan obrazini so'zlovchi uzatgan tovush signallarini eshitish sezgi a'zosi yordamida markaziy asab sistemasida tiklaydi. So'zlovchi va tinglovchi o'rtasidagi ana shunday axborot uzatish va axborotni qabul qilish faoliyati nutqiy faoliyat sanaladi. Nutqiy faoliyat

yozma ravishda ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda ham nutqiy jarayon qatnashchilari ikki gu ru hga bo'linadi. Xat yo'llovchi shartli ravishda so'zlovchi, uni qabul qiluvchi (o'quvchi) esa tinglovchi hisoblanadi.Nutqiy faoliyat muayyan jamiyatning aloqa vositasi hisob-lanuvchi til yordamida yuzaga chiqadi. Ana shuni e'tiborga olgan holda mashhur Shveysariya olimi Ferdinand de Sossyur nutqiy iaoliyatnmg til va nutq zidlamshi asosida amalga oshishini ta'kidlaydi va tilshunoslikda til va nutq tushun-chalarini farqlaydi. Nutq faollashgan, bevosita yuzaga chiqqan til sanaladi. Mali voqelanmagan imkoniyat tarzidagi, ma'lum jami yat a'zolari uchun barobar xizmat qiluvchi ijtimoiy-ruhiy aloqa vositasi — til, shu tilning muayyan shaxs nutqiy faoli-yatida bevosita namoyon bo'lishi, voqelanishi — nutqdir. Til va nutq umumiylik — xususiylik, imkoniyat — voqe-lik, mohiyat — hodisa zidlanishini o'zida namoyon etib, bir-biriga zidlanadi va bunday zidlanish har bir til sath-lariga xos birliklarning nomlanishida ham o'z ifodasini topadi. Tilning fonologik (fonetik) sathining birligi fonema bo'lsa, fonemaning real talaffuz qilingan, quloq bilan eshitilgan ko'rinishi fon (allofon) yoki tovush hisoblanadi. NUTQ TOVUSHLARINING UCH TOMONI Kundalik hayotingizda har xil tovushlarni eshitasiz: mashinalar signali, hayvonlarning qichqirig'i, parrandalar-ning sayrashi, suvning shildirashi va boshqalar. Havo to'lqinlari orqali qulog'imiz bilan eshitiladigan barcha hodi- salarga tovush deymiz. Inson tomonidan talaffuz qilinadigan tovushlar ham ana shunday tovushlar sirasiga kiradi. Har qanday tovush ma'lum tashqi ta'sir yordamida havo oqimining tebranishi natijasida hosil bo'ladi. Masalan, ip yoki simni tarang tortib, uni qo'lingiz bilan chertsangiz havoni tebratadi va tovush chiqadi. Tovushlar tabiiy va inson tovushlariga bo'linadi. Tabiat-dagi insondan tashqarida paydo bo'lgan barcha tovushlar tabiiy tovushlar sanaladi. Tabiiy tovushlardan inson tovushlarining farqi shundaki, u inson nutq a'zolari harakati yordamida ma'lum maqsad-da ketma-ket talaffuz qilinadi. Bu esa har qanday nutq tovushining uch tomoni mavjud ekanligidan dalolat beradi.

Birinchidan, nutq tovushlari insonning nutq a'zolari harakati natijasida maydonga keladi. Nutq tovushlarining bu tomoni uning talaffuz (liziologik) belgisi hisoblanadi va u fiziologiya fani bilan uzviy bog'liqlikda o'rganiladi. Nutq appara- ti o'pka, bo'g'iz, tovush paychalari, og'iz bo'shlig'i, tanglay, til, lab, burun, tish kabi a'zolarni o'z ichiga oladi. Ikkinchidan, har qanday tovush havoning tebranishi natijasida hosil bo'ladi. Shuning uchun ularning hammasi ma'lum sifat belgisiga: balandlik, kuch (yoki tezlik), miqdor (yoki uzunlik) va tembr belgilariga ega bo'ladi. Tovush-larning bu tomoni akustik tomon deyiladi va u fizika fani bilan aloqada o'rganiladi.Uchinchidan, nutq tovushlari ma'lum maqsadda talaf fuz etiladi. Tovushlarning ketma-ket talaffuz qilinishidan ma'lum axborot uzatiladi. Dernak, tovushlar ma'noli birhklar tarkibida ularni moddiy tomondan snakllantinsn va ma'nosini bir-biridan farqlash vazifasini bajaradi. Masalan, soli bilan sholi so'zlari birinchi tovushlari bilan, sot bilan soch so'zlari oxirgi tovushlari bilan, sot bilan sut so'zlari o'rtasidagi tovushlari bilan farqlanadi. Tovushlarning bunday belgilari yazifaviy belgisi sanaladi va u faqat inson tovushlarigagina xos belgi hisoblanadi. Demak, yuqorida sanalgan belgilardan birinchisi tabiiy tovushlarga ham, inson tovushlariga ham xos belgi bo'lsa, ikkinchi va uchinchi belgilar faqat inson tovushlarigagina xosdir. Shunday qilib, nutq tovushlarining uch tomoni mavjud: a) akustik; b) talaffuz (fiziologiya); d) vazifaviy tomonlari. Har qaysi nutq tovushini tavsif qilishda ana shu uch tomon e'tiborga olinadi. Masalan, k tovushi til o'rtasining yuqori tanglayga tegishi va o'pkadan chiqiyotgan havoning bu to'siqdan portlab chiqishi natijasida hosil bo'ladi. Bu to-vushning nutq a'zolarining qayerida va qanday yo'l bilan hosil bo'lishi talaffuz (fiziologik) tomoni sanaladi. Uning sof shovqindan iborat ekanligi, jarangsizligi akustik belgisi, k ning g dan va boshqa tovushlardan farqlanishi esa va zifaviy belgisi hisoblanadi. Tilshunoslik fani uchun vazifaviy tomoni muhim sanaladi. Shuning uchun vazifaviy belgi lingvistik (tilshunoslik) belgi deb ham yuritiladi.

TOVUSHLARNING FARQLOVCHI VA BIRLASHTIRUVCHI BELGILARI Nutq tovushlari bir qancha akustik va artikulatsion (talaf fuz) belgilariga ega bo'ladi. Bu belgilarning barchasi fone tika uchun muhim sanaladi, chunki bu belgilarni to'la hisob ga olgandagina u yoki bu tovushning xususiyatiga to'g'ri javob berilgan bo'ladi. Lekin fonologiya uchun yuqoridagi belgilarning ko'pchiligi muhim sanalmaydi. Fonologiya uchun faqat bir tovushni ikkinchi tovushga taqqoslanganda ularni bir-biridan farqlash uchun xizmat qiladigan belgilarigina ahamiyatli bo'ladi. Bizning bilish faoliyatimizning asosini qiyoslash tashkil etadi. Bilish jarayonimizda yangi bilayotgan narsamizni oldin bilgan narsaga qiyoslaymiz, zidlaymiz va ular o'rtasidagi o'xshash va farqli tomonlarni topishga harakat qilamiz. Shu ning uchun bilish faoliyatida zidlashlarning ahamiyati katta. Faraz qilingki, oldingizda ikkita egizak bola. Ular bir-biriga nihoyatda o'xshash. Faqat bittasining chap yuzida kichkina xoli bor. Ana shu xol ikkisini bir-biridan farqlovchi belgi sanaladi. Qolgan belgilari esa har ikkisida bir xil. Bu ikki boladan birining ismi Hasan, ikkinchisiniki esa Husan. Qarangki, ismlarning tovush tarkibi ham bir-biriga naqadar o'xshash. Faqat birinchi bo'g'in unlisi bittasida a, ik- kinchisida u ekanligi bilan farqlanadi. Demak, yuqoridagi ikki so'z birinchi bo'g'indagi unlilar bilan bir-biridan farq qiladi. Qolgan tovushlar esa har ikkisida bir xil. Zidlanayot-gan ikki birlikni bir-biridan farqlash uchun xizmat qiladigan belgilar farqlovchi belgilar, ularning har ikkisida takror-lanadigan, ikkisi uchun ham umumiy bo'lgan belgilar birlashtiruvchi belgilar sanaladi. Masalan, / va d tovushlarini olaylik. Birinchi tovush til oldilik, portlovchilik, jarangsizlik belgilariga, ikkinchisi esa til oldilik, portlovchilik, jaranglilik belgilariga ega. Bu ikki tovushning yuqoridagi belgilarini bir-biriga qiyoslasak, dastlabki ikki belgi, (til oldilik, portlovchilik belgilari) har ikkisida takrorlanadi. Uchinchi belgi (jarangli-jarangsizlik belgisi) bilan esa ular bir-biridan farqlanadi. Shunga ko'ra, birinchi va ikkinchi belgilar ular o'rtasidagi birlashtiruvchi belgilar, uchinchi belgi esa farqlovchi belgi hisoblanadi.

Fonemalarni belgilashda yaqin, o'zaro o'xshash tovush larni bir-biriga zidlash va ular o'rtasidagi farqlovchi va birlashtiruvchi belgilarni aniqlash katta ahamiyatga ega bo'ladi. TOVUSH VA FONEMA Tilshunoslik fanida tovush va fonema tushunchalari bir-biridan farqlanadi. Bu farqlanish fan uchun juda muhim bo'lgan xususiylik va umumiylik munosabatini aks ettiradi. Biz bevosita kuzatishda xususiyliklarni sezgi a'zolarimiz bilan his etamiz. Bir xususiylikni boshqa xususiylikka solishtiramiz. Solishtirilayotgan xususiyliklar o'rtasida qanday o'xshash va farqli tomonlar mavjud ekanligini aniqlaymiz. O'xshash jihatlari asosida har qaysi xususiylikni ma'lum umumiy-likka — sinfga birlashtiramiz. Masalan, sumkani olaylik. Sin-fingizda nechta o'quvchi bo'lsa, o'shancha sumka bor. Bu sumkalar rangi, hajmi yoki materiali yoxud shakli jihatidan bir-biridan farq qiladi. Sinfingizda nechta sumkani ko'rsangiz, shuncha xususiyliklarni ko'rgan bo'lasiz. Lekin shu xususiy-liklarning hammasida takrorlanadigan umumiy belgi bor. Bu belgi sumkalik belgisidir. Ya'ni o'quv qurollari solish uchun mo'ljallangan, ko'tarib yuriladigan, charm va boshqa har xil materiallardan tikilgan anjom. Ana shu belgilar xilma-xil sumkalarni bir sinfga, bir umumiylikka birlashtirishga asos bo'ladi. Xuddi shuningdek, biz nutqiy jarayonda bevosita to vushlarni eshitamiz. Masalan, / tovushini olaylik. U, av-valo, har bir shaxsning o'ziga xos talaffuzini o'zida namoyon qiladi. Shu bilan birga, so'zlarning tarkibida yondosh tovushlar ta'siriga beriladi. Masalan, tushib so'zining ikkinchi bo'g'inidagi / birinchi bo'g'indagi u ning ta'sirida u tovushiga yaqin talaffuz qilinadi. Bilan, tilim, sira so'zlari tarkibida bilinar-bilinmas aytiladi. Qiliq, qiziq kabi so'zlar tarkibida til orqa tovush ta'sirida u ga yaqin talaffuz etiladi. Bundan tashqari unga so'zlovchining qaysi shevaga man-sublik belgisi qo'shiladi. Xullas, nutq jarayonida xilma-xil ko'rinishga ega bo'ladi. Shunday bo'lishiga qaramasdan, ularning hammasida takrorlanadigan umumiy jihatlar bor. U ham bo'lsa, torlik belgisi va lablanmaganlik belgisi. Shu belgilari bilan a ga, o ga, A ga, u ga zidlanadi. Ana shu birlashtiruvchi belgilar ma'lum xususiylikni umumiyliklarga

birlashtirishga yordam beradi. Umumiylik so'zlovchi va ting-lovchilar xotirasida mavjud bo'ladi. Shuning uchun ham bu umumiylik turlicha talaffuz qilinishiga qaramasdan, so'z lovchi va tinglovchilar o'rtasida bir xil tushunishga olib keladi. Nutq jarayonida real talaffuz qilingan, qulog'imiz bilan eshitgan eng kichik va boshqa mayda bo'Iakka boiin-maydigan nutq parchasi tovush sanaladi. Bevosita kuzatishda bir nechta tovushlar orqali talaffuz qilinuvchi so'z va uning ma'noli birliklarini shakllantirish va farqlash vazifasini bajarishga xoslangan, ketma-ketlik ji-hatdan boshqa mayda bo'Iakka bo'linmaydigan eng kichik til birligi fonemadir. Masalan, tosh-tom so'zlarini sh va m farqlaydi. Demak, sh va m alohida- alohida fonemalardir. Yoki tosh-tesh zidli-gida o va e; tosh-qosh zidligida t va q ma'noni farqlash uchun xizmat qiladi, shuning uchun ular ham mustaqil fonemalar sanaladi. Ko'rinadiki, bir fonema bir necha tovushlar orqali ro'yobga chiqadi. Fonemalarni sanash mumkin. Ular chek-siz ko'rinishlarga ega bo'ladi. Bu esa tovushlar miqdorining cheksiz ekanligini ko'rsatadi. Fonemalar ikki va undan or- tiq ma'noli birliklarni bir-biriga zidlash orqali aniqlanadi. Fonemalar so'zlarning tarkibida muayyan tartibda ke-lib, ularni moddiy tomondan shakllantiradi. Bunda so'z tarkibidagi fonemalarning joylashish tartibi katta rol o'ynaydi. Loto o'yinini ko'z oldingizga keltiring. Unda sanoqli donalar bor. Lekin shu donalarni turli tartibda joylashtirish orqali xilma-xil shakllar yasaysiz. Xuddi shunga o'xshash, fonemalar ham sanoqli, lekin uni xilma-xil tartibda joylash tirish orqali cheksiz so'zlar hosil qilinadi. Sut, tus, ust so'zlarining tovush tomoniga e'tibor bering. Ularning ham-masi uchta bir xil tovushlarning turlicha ketma-ket joylashu-vidan tashkil topgan. Garchi yuqoridagi so'zlarning tovush tarkibi bir xil bo'lsa ham, lekin ular turli tartibda joylashib uchta so'zning ifoda tomonini hosil qiladi.

Ko'rinadiki, so'zlarning moddiy tomoni uchun uning nechta fonemadan tashkil topganigina emas, balki ularning qanday tartibda joylashuvi ham katta ahamiyatga ega. FONEMALAR TASNIFI Topshiriq. «Aql ulug'likka, aqlsizlik esa tubanlikka yetaklaydi» maqolidagi tovushlarni bir-biriga solishtirib ko'ring va ularni umumiy jihatlariga ko'ra guruhlang. B va a fonemalarini bir-biriga solishtirsangiz, ular bir qator belgilari bilan farqlanganini ko'rasiz. Birinchidan, b fonemasini talaffuz etganda o'pkadan chiqayotgan havo oqimi labning labga tegishidan hosil bo'lgan to'siqqa urilib, uni yorib portlab chiqadi. A fonemasini talaffuz qilayotganda esa o'pkadan chiqayotgan havo hech yerda to'siqqa uchramaydi. Demak, fonemalar o'rtasidagi birinchi farqlanish to'siqqa uchrash-uchramaslik belgisi ekan. Ikkinchidan, b fonemasini talaffuz qilganingizda shov-qinga ovoz qo'shiladi. A fonemasi esa faqat ovozdan iborat. Ko'rinadiki, b va a lar o'rtasidagi ikkinchi farqlovchi belgi shovqin belgisichr. Bp-bejgi b da bor, a da yo'q. Uchinchidan, (/ so'z'-ichida kelib, bo'g'in hosil qiladi. B esa bunday xususiyatga ega emas. Demak, fonemalarni farq lash uchun xizmat qiladigan belgilardan yana biri bo'g'in hosil qilish-qilmaslik belgisidir. Yuqorida sanab o'tgan belgilarga ko'ra fonemalar ikki katta guruhga bo'linadi: 1) unli fonemalar; 2) undosh fonemalar. Unli fonemalar talaffuz qilinayotganda, o'pkadan chiqa yotgan havo oqimi hech qanday to'siqqa uchramaydi. Faqat un (ovoz)dan iborat bo'lgan va bo'g'in hosil qiladigan fonemalarga unli fonemalar deyiladi. Hozirgi o'zbek adabiy tilida oltita unli fonema mavjud: i, u, e, o', o, a.

$Talaffuz qilinayotganda o'pkadan chiqayotgan havo oqimi ma'lum to'siqqa uchraydigan, shovqin ishtirok etadigan va bo'g'in hosil qilolmaydigan fonemalarga undosh fonemalar deyiladi. UNLILAR TASNIFI A, u, e, o', o, a unlilarini talaffuz qilib ko'ring. Ularning bir guruhini (u, o', o,) talaffuz qilganingizda lab oldinga qarab cho'chchayadi, a, e, Aunli tovushlarini talaffuz qilga ningizda esa lab o'z holicha qoladi. Demak, unlilarning bir guruhida lab ishtirok etadi, boshqalarida esa qatnashmaydi. Bundan tashqari, a unlisini talaffuz etganingizda og'iz katta ochiladi. Til gorizontal holda pastki jag' ustida yotadi. A, u unlilarini talaffuz etganingizda esa, og'iz ozgina ochila di, tilning o'rtasi esa yuqori tanglayga qarab ko'tariladi. Yu qorida sanab o'tilgan ikki belgi: a) labning ishtiroki; b) og'izning ochilish darajasi (tilning ko'tarilishi darajasi) hozirgi o'zbek adabiy tili unlilari tasnifi uchun asos bo'ladi. Bunga ko'ra unlilar dastlab ikkiga bo'linadi: 1) lablangan unlilar (w, o*); 2) lablanmagan unlilar (e, a, i). Bu jihatdan o unlisi oraliq holatda qoladi. Og'izning ochilish darajasi belgisiga ko'ra esa uch darajaga bo'linadi: a) tor .unlilar (til o'rtasining tanglayga tomon yuqori ko'tarilishi natijasida hosil bo'ladi. Shuning uchun yuqori ko'tarilish yoki yuqori tor ham deyiladi: u, A; b) o'rta tor yoki o'rta keng unlilar: e, o'\ d) keng unlilar (quyi ko'tarilish yoki quyi tor): a, o. 13-d ars UNDOSHLAR TASNIFI Undosh tovushlarning hosil bo'lishida bo'g'iz bo'shlig'i, og'iz bo'shlig'i va til muhim ahamiyatga ega. O'pkadan chiqayotgan havo xuddi mana shu joylarda turli$

Fonetika O'zbek tilining tovush tizimi (fonetikasi)

20.09.2019

0

69.5 KB

Похожие