Eski o’zbek tili da unli va undoshlar taraqqiyoti Morfologiya. Ot so’z turkumi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88 KB

Скачать

Eski o’zbek tili da unli va undoshlar taraqqiyoti Morfologiya. Ot so’z turkumi Reja: 1. Morfologiya haqida umumiy ma'lumot. 2. Ot yasalishi. 3. Grammatik son kategoriyasi. 4. Egalik kategoriyasi. 5. Eski o’zbek tilida unlilar tizimi. 6. Eski o'zbek tilida unlilar cho’ziqligi. 7. Undoshlar tizimi. 8. Unlilar uyg’unligi.

Eski o'zbek tilida, umuman, o'zbek tili tarixida qo'llangan unlilarning miqdorini belgilash masalasi munozarasidir, tadqiqotchilarning unlilarni aniqlash borasida turli tamoyillarni - unlilarning old qator - orqa qator, cho’ziq-qisqalik xususiyatlarini asos qilib olishi ularning miqdorini ayni bir xil belgilash uchun kiyinchilik tug’dirib keldi. Til tarixiga oid ilmiy isharda eski o'zbek tilida b ta, 8 ta, 9 ta unlining mavjud bo’lganliga haqida fikrlar uchraydi. Eski o'zbek tilidagi turli so’zlarda singarmonizm qonunining amal qilishi, hozirgi o’zbek shevalarida kontrakt juft unlilarning saqanib qolishi eski o'zbek tilida 9 ta unli, arabcha, forscha so'zlardagi a unlisining eski o’zbek tilidagi o’rni kat'iyligini hisobga olganda, Yuzta unli mavjud bo'lgan degan xulosaga kelish mumkin. Shunday qilib,eski o'zbek tilida o’nta unli bo'lib, ular quyidagilar: a, a, o, v, u, h,o', ye, a. Unlilar xarakteristikasi: a - umumturkiy, orqa qator, quyi-keng, lablanmagan. Manbalarda a lif bilan beriladi, ayrim qisqa bo'g’inlarda harfiy ifodaga ega bo'lmaydi. a - arab, fors tilidan o’zlashgan so'zlarda qo'llanadi, orqa qator, quyi-keng, lablangan. Yozuvda har doim harfiy ifodaga ega va alif bilan berilgan. -aksariyat turkiy tillarda mavjud, old qator, quyi-keng, lablanmagan. Manbaalarda alif bilan beriladi, qisqa bo'g’inlarda olif ifodalanmasligi ham mumkin. Ye - turkiy tillarda keyin paydo bo’lgan va i old qator unlisining varianti sifatida vujudga kelgan. Eski o’zbek tilida mustaqil unli sifatida qatnashadi, kontrast juftligi yo'q old qator, o'rta-keng, lablanmagan unli, yozuvda so'z boshida alifu yoy bilan, so’z o'rtasi va oxirida yoy bilan yoziladi. Ayrim yodgorliklardagi qisqa bo’g’inda harfiy ifodaga ega bo'lmasligi mumkin. i - umumturkiy, old qator, yuqori-tor, lablanmagan. Xarfiy ifodasi ye unlisiga aylangan. I’- umumturkiy, orqa qator, yuqori-tor, lablanmagan, harfiy ifodasi i unlisi bilan aynandir. o - umumturkiy, orqa qator, o'rta-keng, lablangan. So'z boshida alifu vov, so'z o'rtasi va oxirida vov bilan berilgan.

o - umumturkiy, old qator, o'rta-keng, lablangan. Harfiy ifodasi o bilan aynandir. u - umumturkiy, orqa qator, yuqori-tor, lablangan, harfiy ifodasi o unlisi singaridir. y - umumturkiy, old qator, yuqori-tor, lablangan, harfiy ifodasi o, v, u unlilari bilan o'xshash. Bu unlilar o'rni bilan birlamchi va ikkilamchi cho'ziqliklarga ega bo’ladi. Ular xuddi hozirgi o'zbek tilidagidek, uch xil xususiyatiga ko’ra tasnif qilinadi: I. Tilning gorizontal harakatiga ko'ra: 1.Old qator(til oldi, yumshoq) unlilar: ye, u,y, o, e. 2. Orqa qator(til orqa, qattiq) unlilar: o, iu, u, o, a. II Tilning vertikal holatiga ko’ra: 1.Yuqori(tor): u, i, iu, 2.O’rta(keng): v, o,ye, 3.Quyi(keng); a, e, a. III. Lablarning ishtirokiga ko’ra: 1. Lablangan: u, u, o, v, i. 2.Lablanmagan: a, a,u, i, ye, Arab yozuvi asosidagi eski o’zbek yozuvida bu unlilarning har biri uchun alohida belgi bo'lmasa-da, so'zning o'zak va qo'shimchasi tarkibidagi q,g' o'zakdagi unlining qattiqligiga, k,g esa yumshoqligiga ishora qilib keladi: atqa-otga; yetqe- go'shtga; torge-turgau (yuqoriga). Hozirgi o'zbek adabiy tili talaffuzi va yozuvida old qator (yumshoq) va orqa qator (qattiq) unlilar keskin farqlanmaydi. Lekin eski o'zbek talida bu farq katta ahamiyatga ega. Unlilarning qatori old, orqa ekanligi tilning gorizontal-tishlar yoki bo’g’iz tomonga harakati bilan belgilanadi. Tilning tishlarga yaqinlashgan holatida talaffuz etilganda, old qator unlilar hosil bo'ladi. Orqa qator unlilar talaffuz etilganda, tilning uchi milkdan ancha uzoqlashadi. Unlilarning qattiq-yumshoqligi hozirgi o'zbek tilidan boshqa barcha turkiy tillarda, shuningdek, eski o'zbek tilida ham juda katta ahamiyatga ega, unlilarning qattiq-yumshoqligi so'z ma'nolarini farqlashga ham xizmat qiladi: olturdiu- o'tirdi,olturdi-o'ldirdi;tor-uyning to’ri tor-to’r,tuzoq.

O'zbek tili tarixida cho'ziq unlilar haqida so'z yuritilganda, uch masalani farqlash lozim: 1. Arab va fors tillaridan eski o'zbek tiliga kirib kelgan so’zlarda cho'ziq va qisqa unlilarning o’zaro munosabati. 2. Turkiy so’zlardagi unlilarda birlamchi cho'ziqlik. 3. Turkiy so’zlardagi unlilarda ikkilamchi cho’ziqlik. Arab va fors tillarida unlilar ikki xil- qisqa va cho'zik. bo’ladi. Bu tillardagi cho'ziq-qisqalikning farqi mustaqil fonologik farq bo'lib, cho'ziq va qisqa unlilar alohida fonemalarni tashkil etadi. Lekin bu tillarda unlilarning qattiq-yumshoqligi farqlanmaydi. O'zbek tiliga arabcha va forscha sp'zlar kirib kela boshlashi bilan bu so'zlarda cho'ziq va qisqa unlilarning ma'no farqlash vazifasi ham kirib keldi: adam-odam; adam-yo'qlik; a va a bilan eski o'zbek tilida mavhum otlarning birlik va ko’plik formalari farqlanadi: adab-adab, adab-odoblar. Turkiy so'zlardagi birlamchi cho'ziqlik masalasi juda murakkabdir. Olimlar tahminiga ko'ra juda kadimgi (yozma yodgorliklari bizgacha yetib kelmagan davrlarda (umumturkiy tilda)- turkiy so’zlarda cho'ziq va qisqa unlilar farqlangan. Eski turkiy hamda eski o'zbek tilida cho'ziq va qisqa unlilarning farqdanishi, ularning fonologik ahamiyati haqida qarama-qarshi ma'lumotga egamiz. Mahmud Qoshg’ariy, Tole' Hiraviy, Mirza Mahdiyxon va boshqa tilshunoslar cho'ziq a, ba'zan cho'ziq i unlisi haqida yozadilar. Mahmud Qoshg’ariy a unlili so'zlarni ikki alif bilan keltirgan, Mahmud Qoshg’ariy turkiy so’zlarning unli tovushlarini tavsiflab shunday yozadi: «Unlilarni cho'ziq yoki qisqartirib talaffuz qilish so’zga zarar bermaydi» (MQ, I, 385). «Devon»ning boshqa bir joyida yana ham aniqroq qilib yozadi: yo'g’ach deyish x,am mumkin, yo'gach deyish xam mumkin, tanus deyish xam, tanus deyish ham mumkin. (MQ, II, 45). Mahmud Qoshg’ariyning bu so'zlaridan bitta xulosa chiqarish mumkin: XI asr adabiy tilida cho'ziq unlilar shu davr urug’-qabila tillarida bir xil bo'lmagan, ya'ni u ayrim urug’-qabila tillari

(shevalari)da mavjud bo'lgan va ayrimlarida esa qo'llanmagan. Ma'lumki, bu holat hozirgi o'zbek tilida ham mavjud. Birlamchi cho'ziq unlilar hozirgi o'zbek tilining Iqon, Qorabuloq, Forish kabi shevalarida saqlanib qolgan, boshqa shevalarda esa qo'llanmaydi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, qadimgi turkiy tilning barcha shevalarida birlamchi cho'ziqlik umumtil xarakteriga ega bo'lmagan. Alisher Navoiy eski o’zbek tilining fonetik imkoniyatlari, she'r tuzish va qofiyalashdagi qulayliklari haqida to'xtalib, bu tildagi unlilarning qisqa ham, cho'ziq ham talaffuz etilishi she'riyat uchun qulay ekanini ta'kidlaydi.Buyuk mutafakkir, jumladan, ara so'zini ara sifatida talaffuz etib, forscha sara, dara so'zlari bilan ham, ara sifatida talaffuz qilib, cho'ziq unlili forscha sara, dara so'zlari bilan ham qofiyalash mumkinligini uqtiradi (Nav.ML). Alisher Navoiyning bergan ma'lumotlaridan ham qat’iy xulosa chiqarish mumkin: turkiy so'zlarda cho'ziq-qisqalik fonologik vazifani bajarmagan. Eski o'zbek tilidagi birlamchi cho'ziqlik keyingi davrlarda ayrim so'zlarning o'rtasida g,g’,y,h; tovushlar ishtirokida yangi bo'g’inlarni vujudga keltirgan: bi: z~bigiz; ki: z- kigiz; qiu: n-qiyin. Alisher Navoiy biz (kishilik olmoshi) va bi:z (bigiz) so'zlarini zid qo’yar ekan, mana shu keyingi cho'ziqlik haqida ma'lumot beradi (Nav.ML). Unlilar uyg’unligi (singarmonizm- grekcha sin – o’xshash, harmoni- ohang) turkiy tillarning muhim fonetik xususiyatlaridandir. Unlilar uy’gunligi deb, so'z bo'g’inlari, o'zak va qo'shimchalaridagi tovushlarning o'zaro moslashishi, uyg’unlashishini, bir-biriga o'xshash bo'lishiga aytiladi. Unlilar uyg’unligi tanglay (palatal-velyar) va lab(labial) kabi ikki turga bo'linadi. Tanglay uyg’unligi . So’zning dastlabki bo'g'inida orqa qator (a,iu,o, u, a) unli bo'lsa, keyingi bo'ginlarda ham orqa qator unli, aksincha, so'zning dastlabki bo'g’inida old qator unli (d, e, u, y, o) kelsa, shunga muvofiq ravishda, keyingi bo'g’inlarda ham old qator unli kelishi tanglay uyg’unligi deyiladi. Misollar atniun, kelgen, barg’an, ishler. Eski turkiy va eski o'zbek tillaridagi tanglay uyg'unligining o'rta asr tilshunoslari tomonidan talqini ham diqqatga sazovordir. Mahmud Qoshg’ariy

turkiy so'zlarni ikki guruhga q,g’ li qattiq o'zakli so'zlar, k,g li yumshoq o'zakli so'zlarga bo'ladi. Bu esa M.Qoshg’ariyning turkiy matnlarni transkripsiya qilishning eng zaruriy tamoyilini to’g’ri ifodalab berishini ko'rsatadi. Haqiqatan ham, q, g’ va x undoshlari ishtirok etgan turkiy so'zlarda old qator unlilar keladi. Bu qisman o'zlashgan so’zlarga ham aloqadordir: Ul sanamkim karsiu atpafada yel bash qoydiular, Ke'bedekdurkum so'lurlar barcha saro'do'n namaz. (Nav.) Lab uygunligi . So’zning dastlabki boshida lablangan o, v, uu u unlilardan biri kelsa, keyingi bo’ginlarda ham shu unlilarning moslashib kelishiga lab uygunligi deyiladi. Tanglay uyg’unligidan farqli o’laroq, lab uyg’unligi keng tarqalmagan.Misollar: solum, ko’zum, yuzum, tushtum. Mapdo'n kvzumgv tamo'z bir satra ta acho'lsun, Kim tiyredur bagayat sajro's ara masa koz. (Nav.). Singarmonizm qisman undoshlarga ham aloqadordir. Old va orqa qator unlilarning uyg’unlashib kelishi so’zlardagi shar variantini tanlashga olib keladi. Masalan, chgah kelgen so’zlaridagi sifatdosh qo’shimchasining g va g undoshlarda qatnashishi unlilar uyg’unligi tufaylidir. Bu, ayni zamonda, affikslarning variantlarini ko’paytirishga xizmat qiladi (Bu haqda morfologiya qismida baxs qilinadi). Singarmonizm qonunida -kim, -ki va boshqa qo’shimcha-yuklamalar, qo'shma so’zlarning ikkinchi (o'zak) kismi bo’ysunmasligi mumkin, chunki bunday so’zlarda saqlanadi. Undoshlar taraqqiyoti . Eski o'zbek tilidagi undoshlar tavsifi Mahmud Qoshg’ariy tomonidan berilgan. Lekin bu olim ko’rsatgan undoshlar to’la emas. Chunki u eski o’zbek tiliga arab va fors tillari ta'siri ostida o'zlashgan f, x,g’, j tovushlarini va ayrim boshqa tovushlarni o’z sirasiga qo’shmagan. Eski o’zbek tili undoshlari qadimgi turkiy tilI bilan solishtirilganda, eski o’zbek tilida yangi lab- tish v va f, lab-lab v, lab-tish z, sirg’aluvchi j, chuqur til orqa sirg’aluvchi x, bo’giz undoshi paydo bo’lganini ko’rish mumkin. Demak, eski o’zbek tilida quyidagi undoshlar amalda bo’lgan: b,p, f, v, m, t, d, s, z, n, r, l, sh, j^ j, ch, k, g, s, q, g’,n, y, x, h.

Eski o’zbek tili undoshlarini hozirgi o’zbek tili bilan qiyoslash shuni ko’rsatadiki, o'zbek tili tarixida undoshlar keskin sifat o'zgarishlariga uchramagan. Undoshlarga oid o'zgarishlar, asosan, yangi undosh o’zlashtirish va tovush almashinishlari bilan chegaralanadi. Bu esa o'zbek tili tarixida undoshlar unlilardan ko’ra barqaror bo’lgan deb xulosa chiqarishga asos bo'ladi. Hozirgi o'zbek tilida bo’lganidek, eski o’zbek tilida so'z turkumlarining yirik uch guruhi qayd qilinadi. Bular mustaqil so’zlar, yordamchi so’zlar, undov va taqlidiy so’zlar. Lekin bu so’z turkumlarining ichki kategoriyalari uzoq davrlar mobaynida o'ziga xos ravishda taraqqiy etib keldi. Professor SH.Shukurov bu tarixiy taraqqiyotni uch bosqichga ajratadi: Birinchi bosqich. Bu bosqichni XIV asrning oxirigacha bo’lgan davr tashkil etadi. Bu davr eski o’zbek adabiy tilining shakllanish arafasi bo’lib, bu davr tilida qadimgi turkiy tilga oid ko’pgina formalar yangi formalar bilan parallel qo'llanib kelgan hamda yozma yodgorliklarda dialektal hodisalar ko’plab aks etgan. Shuningdek, bu davr tilida boshka turkiy tillarga oid bo'lgan so’z formalari ham iste'molda bo’lgan. Ikkinchi bosqich. Bu bosqich XIV asrning oxiridan XIX asrning 2- yarmigacha bo'lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda eski o’zbek adabiy tili vujudga keldi va ma'lum darajada adabiy me'yorga ega bo’ldi. Uchinchi bosqich. XIX asrning 2-yarmidan boshlanadi. Uning xarakterli xususiyatlari adabiyotda demokratik oqimning paydo bo’lishi, vaqtli matbuotning vujudga kelishi, kitoblarning nashr etilishi va shularning natijasida esa adabiy til bilan xalq so’zlashuv tilining yaqinlasha borishidir. Demak, o’zbek adabiy tili xalq jonli so’zlashuv tili hisobiga boyib bordi. Ot yasalishi. Eski o’zbek tilida asosan quyidagi ikki usul bilan ot yasalgan:

1) morfologik usul (affiksasiya); 2) sintaktik usul (kompozisiya). Sintaktik usul bilan ot yasalishi hozirgi o’zbek tilidan deyarli farqlanmaydi. Masalan: Karabash (Taf.), shabchirag’ (Nav.~ MK,), almabash. Ot yasovchi affikslar qaysi so’z turkumidan ot yasashiga ko'ra quyidagi ikki gruppaga bo’linadi: 1) ismdan ot yasovchi affikslar; 2) fe'ldan ot yasovchi affikslar. Ismdan ot yasovchi affikslar. Eski o’zbek tilida asosan quyidagi affikslar bilan ismdan ot yasalgan: - lig’, -lik, -1ug’,-1ug affiksi. Tarkibida (oxirga bo’g’inida) Ba'zan bu tartib buziladi: Mas.:kuzegulik (Taf.), parulo's (SH.tar.). Bu affiksning oxirgi undoshi jarangli (g,g’) yoki jarangsiz (q,k) tarzida kelishi tarixan ma'no farqlash bilan bog’liq bo'lgan, ya'ni jarangsiz undoshlar bilan kelgan. Bu hol «Devonu lug’otit turk»da aks etgan. Mahmud Koshg’ariyning o’zi ham bu xodisaga alohida e'tibor berib, XI asr tilida bu affiksning jarangsiz (q,k) undoshlari bilan kelgan variantlari ot yasash uchun, jarangli (g,g’) undoshlari bilan kelgan variantlari sifat yasash uchun xizmat qilganini uqtirgan. O'zbek tilining X1V-XV asrlarga oid yodgorliklarida bu prinsipga asosan amal qilgan bo’lsa ham, ba'zan uning buzilish hollari ham uchraydi. Masalan: Makkaliqlarga xayr so'ldo'lar (Taf.). Azarlo'g so'lgan turur (Rabg.) makkalo'g, azarlo'g so’zlari ot so’z turkumiga mansub bo'lib, odatda makkalo's, azarlo's formasida bo’lishi kerak edi. Quyidagi misollarda esa sifat yasovchi -lo'g so’ziga ot yasovchi -lo's qo’shilgan: Mazalo's taamlar yedurur yerdi (Rabg.). O'zbek tilining XV asr va undan keyingi davrlarga oid yodgorliklarida bu affiksning jarangli yoki jarangsiz variantda qo'llanishi chegaralanmagan. Qiyoslang: Yaxsh esvs (Nav. MQ). Sultan Maxmud bashlo's afganlar (BN). Kasi'm beg bashli'g beglarni yibarildi (BN). Eski o’zbek tilida bu affiks bilan asosan quyidagi otlar yasalgan:

$1. Abstrakt belgini ifodalovchi ot yasalad i, bu ma'no asosan abstrakt tushunchani bildiruvchi otlar yoki asliy sifatlariga qo’shilganda anglashiladi. Masalan: Salamatlo' bolsun sizldrgv (Taf.). 2. Konkret tushunchani bildiruvchi otlar ga qo'shilganda, munosabat, aloqadorlik, burch, vazifa kabi ma'nolarni ifodalovchi otlar yasaladi. Masalan: Bu ne xatunlus bo’lur? (Rabg’.) Far zayadlo' gtaruo'no' salo'bgt tutusuz 3. Shaxs otlari qo’shilganda , kasb, hunar, mansab ma'nosidagi ot yasalgan. Masalan: Musano' soycho'lo'sga tutdo' Mavlana Zulaliy... gazlfurushlus ho'lur (Nav.MN). Ayrim hollarda bu affikslar bir affiks singari tasavvur qilinadi. Masalan: Q orqa-men ulfatchilik barham yegey deb ortada (Muq.)- 4. -li'q\lik\li'g’\lig affiksi o’rin bildiruvchi otlarga qo’shilganda, shu o’ringa aloqadorlikni, munosabatni ifodalovchi ot yasaladi. Mas.:Qalg’ani'n makkali'g’larg’a xayr qi'ldi'lar (Taf). –chi-chi affiksi. Bu affiks otga qo’shilib, kasb-hunar ma'nosini ifodalovchi ot yasaydi. Masalan: Ul soycho' anlar birle bardo' (Taf.). Alisher Navoiy -chi'\chi affiksi bilan mansab, hunar ma'nosidagi otlar yasalishi haqda gapirib, quyidagi misollarni keltirgan: mansabni bildiruvchi so’zlar: horcho', suvcho', xazinacho', chavgenchi, nayzacho', shukurcho', yurtcho', sho'lancho', axtacho'; hunarni bildiruvchi so’zlar: sushcho', barscho', horuscho'u tamgacho', jibechi, yorgacho', kemechi, soycho'. Qo’shchilik bo’yicha ishlatiladigan so’zlar: sazcho', suvcho', turnacho', kiyikchh tavushsaicho' -dash\d\ash\tash\tesh affiksi. Bu affiks otga qo’shilib, birgalik, yaqinlik kabi ma'nolarni ifodalovchi ot yasaydi. Masalan: Menin saro'ndashlaro'm andag saso'ngaylar (Taf). Men soldashlaro'm bsrle keseshvyim (Rabg.). Kichik sardasho' xasan bolmo'sh yerdi (Nav.FSH), Ko’kaldoshni turkche til bile derlvr (Nav.ML). - duq\duk\duruq\duruk > -chaq\chak affikslari otga qo’shilib qurol oti yasaydi. Lekin eski uzbek tilida bu affikslar bilan ot yasalishi juda kam mahsul bo’lgan. Misollar: burunduq\burunduruq (tuyaning burniga o'tkaziladigan halqa, jilov, puxta), boyunduruq (bo’yinturuq), q alg’anduruq (urush asbobi), orunduq (o’rindiq, o’tirishga mo’ljallangan joy), yarguchaq (qul tegirmon). Eski o’zbek$ $tilida iste'molda bo’lgan yasama otlarning bir qismini fors tilidan o’zlashtirgan so’zlar tashkil etadi. Ulardagi so’z yasovchi affiks deb talqin qilinadigan va affikslashgan so'zlar fors tilida mustaqil so’z bo’lgan. Masalan: - gar\kar -shaxs oti yasaydi. savdagar (BN), sitamkar (Atoyi), gunahkar (SH.tar). - goy\ g'oy - shaxs oti yasaydi. G’azalg’oy (BN -gazalchi, g’azal yozuvchi), turkigoy (Nav. MN- turkiy tilda yozuvchi). - baz - shaxs oti yasaydi. atashbaz (SHN-olovkor ma'nosida). - zar -o’rin oti yasaydi gulzar (Sakk) arguvanzar (BN-chiroyli qizil gullar o’sadigan joy) - ham birgalik ma'nosini ifodalovchi ot yasaydi. uamdard (Lutf.), dambam (Atoyi), uamrh (SHN). Fe'ldan ot yasovchi affiks lar. Eski o’zbek tilida fe'ldan ot yasovchi affikslar ham anchagina sonni tashkil etadi. Lekin bularning bir qismi kammahsul bo’lib, ayrim fe'llardangina ot yasaydi. -q\g’\ k\g ( undoshdan keyin:-aq\ag’\ak\ag.) affiksi. Bu affiks bilan yasalgan otlar quyidagi ma'nolarni ifodalaydi: 1. Konkret predmetni bildiradi : Masalan: Tvshjdv natur yerdi (Taf). Bu yarag birle yetishti lashkar (SHN). Agzo' musurlus bitigni oqub. (Nav, Mnsh). 2. Fe'l o'zagidan anglashilgan ish-harakatning jarayonini ko’rsatadi: Masalan: Yana tert puz %ul birle sato'g qi'lurlar yerdi (Rabg.). Ioh yedi mal-u qi'z alurga sorug (SHN). 3 .Holatni bildiradi. Masalan.: Hech kishi tirik bolmado' yerse (Rabg.). 4. Belgi xususiyatini bildiradi . Masalan : Bu kvrku bu so'lo's birle sato'lgu qul yermvz, bir ago'rlo'g padshh turur (Rabg.). Bu Lutfip kul ne yazus so'lmo'sh yerdikim... (Lutf). Gar tanus istvr yeses bu sezgeG'G'Saripul tegresida cho's tuzge (SHN). 5. Shaxsni bildiradi . Masalan: Ibraximnis adato' ul yerdi: sonussa ash sopub ozi cho'sar yerdi, honuslar oftamado'n pesunldr teb (Rabg.). Unamado'lar kim, soius tutsalar ularno'(Taf) Har biri bir kishige boldo' sonas (SHN.). - vul affiksi ma'lum gruppa fe'llardangina ot yasaydi. Alisher Navoiy bu affiks bilan g'arbiy va saroy lavozimlarini bildiruvchi ot yasalishini aytib, quyidagi misollarni keltirgan: xo'ravul (oldinda boruvchi otryad), saravul (soqchi, qorovul),$ $cho'ndavul (g’arbiy yurishda asosiy kuchlardan keyinda boradigan qism), pansavul (suv tashuvchi), sazavul (ad'yutant), patavul (kapga sok^isi), yasavul (boshlik,sardor), bakavul (dasturxonchi), sho'gavul (elchini kuzatib boruvchi), dhavul (xizmatkor ,kuzatuvchi) Misollar: Yasavul ki, bir mazlum kishi keyniche bargay va ul mazlumno' zalo'mdo'n sutgargay (Nav.MK,). Kul Bayazid bakavul yalguz palangach at bile alarno's musabalaso'do'n vzini suvga saldo' (BN). -l affiksi ham shaklan, ham mazmunan -vul affiksi bilan bog’liq. Alisher Navoiy -l affiksi bilan yasalgan otlar haqida gapirib, quyidagi misollarni keltirgan: yasal (qo’shin safi), sabal (kamal, o’rab olish), tutsal (xazinachi, qimmatbaho narsalarni saqlovchi), tussal (soqchi, kirg’ovul), soyurgal (adssa, in'om, mukofot) Misollar: Sultan in'am-u soyurgalo'n kozge ilmedi (Nav.MQ. Ikki ay kim, qabal yerdi anda\\ Az kishi saldo' oshal sorganda (SHN). Yasalda biri yuqari' turgay (BN). - qaq\kak affiksi bilan predmet yoki belgi nomini ifodalovchi ot yasaladi. Masalan: batqaq - botqoqlik joy, basqaq - soliq undiruvchi (Sangl.), eshkak - qayiq eshkagi (Abushqa). Beglaris kvni aymo'sh... sachsas turur teb (Rabg.). Kerdkmes mese sachsh yuzi. - g’i'n\qi'n\g'un\qun affiksi bilan belgi xususiyatini ifodalovchi ot yasaladi. Masalan: tutgun - asir, savgun – quvg’n, (Mab.lug.). Kdchshnga ul yeldin sacho'b, tagha yuzlanib bardi'lar(Taf.). Seni satgo'n alo'b azad so'lgam (Rabg.). Senin uchun satsun alalo'. -qi'ch\kich\g’ich\gich(-quch\g’uch\guch) affiksi bilan predmet, qurol oti yasaladi. Masalan: basso'ch-bossich, suzguch-suzgich, (Sangl.), salo'ngach'belanchak, argimchos (Abushqa). Qapulug yerdi, achso'ch yerdi (UN). La'im tiflnis yelpuguch bile varasno' savurmago' kudurat yetkurur (Nav.MK). Bermvgvy tutsuch misalo' sabcho'ban ogro' mo'sho's (Muq). - (i')n\(i)n affiksi bilan harakat prosessini, natijasini bildiruvi ot yasaladi. Masalan: yo'g’in-yig’in, olomon, chaso'n-chaqmoq, mago' –yomg’irgarchiliq. Dago' Hi'sarni'n bahar yo'go'nlari jihato'din ham chert qali’ az tashvish yemvs yerdi (BN). Ul yo'go'ndin sos alarno' tervli (SHN). - g’u\gu affiksi bilan predmetni yoki harakatning belgisini ifodalovchi ot yasaladi. Masalan: sorg’u-so'roq, talab bergu -qaytarib beriladigan narsa (Mab,lug’). To’shengulari samug alpgundo'n (Taf.). Kundt-kunge sevgusi$ $ziyad bolur yerdi (Rabg.). Kvrub kvzgudd Majnun bolmo'sh yerdi (Nav,FSH). - nch (undoshdan keyin - i'nch\inch\unch ) affiksi bilan abstrakt ma'nodagi ot yasaladi. Masalan: Maliknis kempinge sorsunch tushti (Taf). Bargan yelchigv sevinchi berisiz (SHN). -(u)sh\(u)sh affiksi bilan ish-harakat jarayonini, xdpat ma'nosini bildiruvchi ot yasaladi Masalan: Ish toqushqa tegdi, toqushdi'lar (Taf). Aralaro'da urush bolub...(BN). Yurush parago'no' qayda bilgdpldr (BN). Yayno' kun tugusho'nda.., oslarno' kun bato'sho' tarafo'ga qoyg'i1 (SH,tar). -ma\ma affiksi bilan predmetni yoki holatni bildiruvchi ot yasaladi. Masalan: q avurma, ba sma-burilish, muyulish, egik, bukik, asma-osma (Mab.lug.). Eski o’zbek tilida fe'ldan ot yasovchi yana bir gruppa affikslar mavjud bo’lib, bularning iste'mol doirasi ayrim fe'llardangina ot yasash bilan chegaralangan : -(a)t\(a)t -Bu o’l atdin meno' xan apo'rsun. (SHN.) -(u)m\(u)m - Xargez o'lumni arzu so'lmazlar (Taf.). ~(e)gech ~ kuldgvch - xushchakmak, quvnoq (Mab.lug’.) -chan –sog’ulchan - chuvalchang (Sangl.). -chaq - sal'nchaq - belanchak, arg’imchoq (Abushqa). -daq – bog’urdaq – bo'g’in (Sangl.). -ruq\rug’ - tutruq - tutam, bog’lam (Sangl), basrug - press, iskanja, taxtakach -mur – yag’mur – yomg’ir (Taf). -mach - bilamach - undan tayyorlangan ovqat, tutmach - utra osh (Sangl.), q ovurmach - qovurma (Abushqa). -maq ~yashunmaq -bekinmachoq: Tildb kvnlum senis agzhno' tapmas\\Kichik uchun magar oynar yashuimas (Lutf.); chaqmoq: yashin,chaqmoq: Meni' o’lturgali ul kezi otluq\\Ko’nulni tash yeter, gamzani' chaqmaq (Lutf). -shi' - qonshi' –qo’shni: Yohsulli’q ul yevdin ketkay taqi' q onshi'lardi'n (Taf.). Ot va uning ichki kategoriyalari. Ma'lumki, ot predmet va predmetlik tushunchasini ifodalaydigan so’z turkumi bo’lib, u grammatik son, kelishik va egalik kategoriyalariga ega.$ $Grammatik son kategoriyasi. Esky o’zbek tilida ham hozirgi o’zbek tilidagidek, birlik son so’z negiziga muvofiq keladi. Ko’plik esa maxsus grammatik ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi. Eski o’zbek tilida ko’plik ma'nosini quyidagi qo’shimchalar ifodalagan: Bu qo’shimchaning qo’llanishi hozirgi tilidagidek keng bo’lgan: Ul kennddegi kishildr kelib turur (Rabg.). Tashlarno' tomam bu tagdo'n yelterler (BN). Bu qo’shimcha eski o’zbek tilida ham ayrim holat va mavhum tushunchani bildiruvchi otlarga qo’shilganda ko’plikni emas, balki kuchaytirish, ta'kidlash kabi ma'nolarni ifodalaydi: Ano's dushmanlaro' kop saygular tapto' (UN). Ahmad Yusuf beg o'zto'rablar bo'lo'b aytadur kim... (BN). Shu bilan birga, bu qo’shimcha hurmat ma'nosida ham qo’llangan: Atalaro' yezgu kishi yerdi (Taf.). Qabrlari' Balxdadur (Nav. MN). - at\et . Ma'lumki, qadimgi turkiy tilda bu qo’shimcha -t variantida (so'yo'n (azob)- so'yo't (azoblar)) qo’llanib, ko’plik va jamlik ma'nolarini ifodalagan . Eski o’zbek tili yodnomalarida, xususan, «Boburnoma»da bu qo'shimcha –at\et tarzida qo’llanib, xuddi shu ma'nolarni ifodalagan: Mahallat, begat, tumanat, bo’lukat, bag’at. Shuni aytish kerakki, qadimgi turkiy tilda og’lan, yeran so’zlarida uchraydigan ko’plik ma'nosi eski o’zbek tilida ko’plik ma'nosida emas, balki birlik ma'nosida qo’llangan: Yi'g’i'ni'z beglari og’larlarni' (SHN). Yerenlvr ayturlar . Ma'lumki, hozirgi o’zbek tili leksikasida arab so’zlari ma'lum o’rin tutadi. Bu xil eski o’zbek adabiy tilida kuchliroq bo'lgan. Shu munosabat bilan ko’plik shaklida o'zlashtirilgan so’zlar ko’plik ma'nosida qo’llangan: shuara (shoirlar), ulama (olimlar), salati'n (sultanlar). Ayrim hollarda bunday so’zlar birlik ma'nosida o’qilib, ularga –lar\\ler qo’ shimchasi qo’shilavergan:Yolda ajayi'blar ko’rdilar (Rabg’. ). Burungi' shuara va akabirlar zayli'da mazkur bolg’aylar (Nav. MN). Egalik kategoriyasi. Predmet va predmetlik tushunchasining nutqdagi uch shaxsdan biriga taalluqli ekanligini bildiruvchi qo’shimchalar jami egalik$ $kategoriyasini tashkil etadi. Egalik qo’shimchalari negizning til oldi va til orqa xususiyatiga hamda negizda lablangan unlilarning qatnashishiga qarab, turli fonetik ko’rinishlarda qo’llangan: - m qo’shimchasi unli bilan tugagan har qanday negizga qo’shila oladi: atamu akam. - i'm qo’shimchasi undosh bilan tugagan til orqa unlilari mavjud negizlarga qo’shiladi: Furqati'ndi'n za'faran uzra to’karmen lalalar\\Lalalar yermaski bag’ri'mdi'n yerur pargalalar (Nav.). - im qo’shimchasi undosh bilan tugagan til oldi unlilari mavjud negizlarga qo’shiladi: Mehrim oti'n hushu sabru aqlu his yashurmadi \\Mehri lam'i to'rt burqa' keynidin pi'nhan yemes (Nav.). -y m qo’shimchasi undosh bilan tugagan va til oldi unlilari qatnashgan negizlarga qo’shiladi: Ul labi unabgun ko’nglumga ekkan mehr\\ Ko’nglum ichre yashurun durdanadek unab ara (Nav.). - um qo’shimchasi undosh bilan tugagan til orqa lablangan unlilar qatnashgan negizlarga qo’shiladi: Bolmado'm umrumda bir dam xato'ro' xurram bile\\Gar ilikdin kelsa bir domni kechurmas gam bile (Bobir). I shaxs ko’pligi, II shaxs birlik va ko’pligida yuqoridagi qoida o’z kuchini saqlaydi. I shaxs ko’pligida egalik qo’shimchalari -mi'z\miz, -imo'z\i’miz,-umi'z\ umiz va –umuz\umuz tarzida; II shaxs ko’pligida –ni’z\niz, i’ni'z\iniz, -uni’z\ yniz, unuz\uni’z III shaxs birlik va ko’pligida -si'\\si (unlilardan so’ng), -i'\i (undoshlardan so’ng) qo’shimchalari qo’shiladi.$ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. www.ziyonet.uz

Eski o’zbek tili da unli va undoshlar taraqqiyoti Morfologiya. Ot so’z turkumi

20.09.2019

0

88 KB

Похожие