Tilshunoslik va uning bo’limlari - Лингвистика - Рефераты

Tilshunoslik va uning bo’limlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

155 KB

Tilshunoslik va uning bo’limlari Reja: 1. Fonetika 2. Unli tovushlar tavsifi 3. Undosh tovushlar tasnifi 4. Bo’g’in 5. Urg’u 6. Orfoepiya 7. Orfografiya 8. Tildagi tarixiy -fonetik o’zgarishlar va fonetik-fonologik qonuniyatlar 9. Grafika 10. Til va yozuv 11. Leksikologiya

Tilshunoslik va uning bo’limlari Dunyoda 5 ming xil til mavjud. Bu tillar ma’lum xususiyatlariga ko’ra guruhlarga ajratilgan. O’zbek tili mansub bo’lgan turkiy tillar guruhi o’ttizga yaqin tilni o’z ichiga oladi. O’zbek tili qardosh tillar bilan bir asosga ega. Shu bilan bir qatorda mazkur tilning keyingi taraqqiyot bosqichlarida shakllangan o’ziga xos jihatlari mavjud. O’zbek tili fani quyidagi bo’limlardan iborat. 1. Fonetika -nutq tovushlari, bo’g’in va urg’u haqidagi bo’lim. 2. Orfoepiya -adabiy tilning to’g’ri talaffuz qoidalari haqidagi bo’lim. 3. Orfografiya -to’g’ri yozish yoki imlo qoidalarini o’rganadi. 4. Grafika -tovush va harf munosabati, alifbo tizimi, yozuv va uning turlarini o’rganadi. 5. Leksikologiya -so’z va uning lug’aviy ma’nosi, lug’aviy ma’noning taraqqiyot yo’llari, so’zning shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari haqidagi bo’lim. 6. Frazeologiya - iboralarni (frazeologizmlarni) o’rganadi. 7. So’z yasalishi -so’z yasash usullari haqidagi bo’lim. 8. Etimologiya -so’zning kelib chiqishi, shakllanish tarixi haqidagi bo’lim. 9. Grammatika -tilning ichki qurilishini o’rganadi. Grammatika ikki qismdan iborat: morfologiya va sintaksis. 10. Morfologiya -so’z turkumlari, grammatik ma’no, grammatik shakl haqidagi bo’lim. 11. Morfemika -morfema, ya’ni so’zning ma’noli qismi haqidagi bo’lim (morfemikani morfologiyaning alohida bir bo’limi sifatida tushunish mumkin). 12. Sintaksis -so’z birikmasi, gap va uning turlari haqidagi bo’lim. 13. Punktuatsiya -tinish belgilarini o’rganadi.

14. Stilistika (uslubiyat) -nutq uslublarini o’rganadi. 15. Dialektologiya -shevalar, lahjalar haqidagi bo’lim. 16. Leksikografiya -lug’at va uning turlarini o’rganadi. 17. Til tarixi -til taraqqiyotining tarixiy bosqichlaridagi muhim jihatlarni o’rganadi. FONETIKA «Fonetika» grekcha so’zdan olingan bo’lib, «tovush» ma’nosini anglatadi, ya’ni «tovush haqidagi bo’lim» demakdir. Nutq tovushlari fonetikada o’rganiladi. Nutq a’zolari harakati jarayonida hosil bo’lgan tovushlar nutq tovushlari deyiladi. Nutq tovushlarini hosil qiluvchi nutq a’zolarining jami nutq apparati deb yuritiladi. Nutq a’zolari nutq tovushlarini hosil qilishdagi ishtirokiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1. Faol (aktiv) nutq a’zolari : 1) til; 2) ovoz (un, tovush) paychalari; 3) yumshoq tanglay; 4) og’iz bo’shlig’i (til, lab); 5) pastgi jag’. 2. Passiv (sust) nutq a’zolari: 1) o’pka; 2) kekirdak; 3) qattiq tanglay; 4) burun bo’shlig’i; 5) tish. Nutq tovushlari ikki xil: unli va undosh tovushlar. Unli tovush : o’pkadan chiqayotgan havo oqimining og’iz bo’shlig’ida hech qanday to’siqqa uchramay chiqishidan hosil bo’ladigan tovush unli hisoblanadi. Unli tovushlar oltita: a, i, e, u, o’, o. Unlilar lab ishtirokiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1. Lablangan unlilar: o, u, o’ 2. Lablanmagan unlilar: a, i, e . UNLI TOVUSHLAR TAVSIFI.

i unlisi-old qator lablanmagan, tor unli.Tilning tanglay tomon yuqori ko’tarilishi va og’izning nisbatan tor ochilishi bilan qisqa talaffuz etiladi. Til, dil, jim, kiyik, kiyim . u unlisi-orqa qator, lablangan, tor unli.Uni talaffuz qilishda til tanglay tomon ko’tarilib og’iz juda torayadi,lablar oldinga cho’ziladi: gulshan,bug’doy,kurtak,lunj. e unlisi-old qator,lablanmagan,o’rta keng unli.Tilning tanglay tomon yuqori-o’rta ko’tarilishi, til uchining pastki tishlarga tegishi bilan yumshoq talaffuz etiladi,og’iz bir muncha torayadi: etik,sekin,meva,ehson. o’ unlisi-orqa qator lablanmagan ,o’rta keng unli.Har vaqt so’zning birinchi bo’g’inida keladi: bo’z,bo’y,do’ppi,ko’zgu. a unlisi-old qator lablanmagan,keng unli.Uning aytilishida lablar kerilib,tilning oldingi qismi pastga tushadi,uchi esa pastki tishlarga yaqinlashadi: alanga,vazifa, gavhar,jasur,kurash. o unlisi-orqa qatior,lablangan,keng unli.Uning aytilishida til ichkariga tortiladi,tilning uchi tishlardan uzoqlashadi,pastki jag’ esa tushiriladi: bozor,obod,ovoz,hikoya,matbuot. Undosh tovush : o’pkadan chiqayotgan havo oqimining og’iz bo’shlig’ida ma’lum to’siqqa uchrashidan hosil bo’lgan tovush undosh hisoblanadi. Undoshlar quyidagicha tasnif etiladi. 1. Hosil bo’lish o’rniga ko’ra: (qaerda?) 2. Hosil bo’lish usuliga ko’ra: (qanday? ) 3. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra. I II 1. Hosil bo’lish o’rni ga ko’ra undoshlar quyidagicha: a) lab undoshlari Lab-lab: b, p, m (v) Lab-tish: v, f Til oldi: d,t,n,l,r,z, sh, ch, j b) til undoshlari Til o’rta: y sayoz til orqa: k,g,ng

til orqa: chuqur til orqa: q,g’,x v) bo’g’iz undoshi: H 2. Hosil bo’lish usuli ga ko’ra undoshlar quyidagilarga ajratiladi: a) portlovchi undoshlar: b, p, d, t, q, k, g . Bunday undoshlar talaffuzida o’pkadan chiqayotgan havo oqimi og’iz bo’shlig’idagi to’siqdan portlab chiqadi; b) sirg’aluvchi undoshlar: v, f, g’, z, s, sh, j, y, x, h . Bu undoshlar talaffuzida o’pkadan chiqayotgan havo oqimi og’iz bo’shlig’idagi to’siqdan sirg’alib chiqadi. v) qorishiq (affrikat), portlovchi-sirg’aluvchi undoshlar: ch,j,s . Bu undoshlar ham portlab, ham sirg’alib chiqadi. m,n,ng - burun tovushlari. Bu tovushlar talaffuzida havo oqimining bir qismi burun bo’shlig’idan chiqadi. l -yon tovush, til- tanglay tovushi: havo oqimi tilning ikki yonidan sirg’alib chiqadi. r -titroq tovush, til uchining titrashidan hosil bo’ladi. 3. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra undoshlar ikki xil bo’ladi: Jarangli va jarangsiz undoshlar. Jarangli undoshlar ovoz va shovqindan iborat bo’ladi. Tarkibida ovoz (un) miqdori ko’p bo’lgan jarangli undoshlar sonor ( lotincha «ohangdor» ) lar deyiladi. Sonor tovushlar 5 ta: m, n, ng, l, r Jarangli B v d g J J z g’ l m n ng r y Jarangsiz P f t k ch sh s x s h q Faqat jarangli undoshlardan iborat so’zlar: mard, javlon, maydon, jadval. Faqat jarangsiz undoshlar ishtirokidagi so’zlar: paxta, ko’kat, soch popuk, sex . UNDOSH TOVUSHLAR TASNIFI

Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra Hosil bo’lish usuliga ko’ra Hosil bo’lish o’rniga ko’ra Lab tovushlari Til tovushlari lab- lab lab- tish Til oldi Til o’rta til orqa sayoz Chuqur b d gJarangli Portlovchilar Jarangsiz p t k q Jarangli Sirg’aluvchilar v z,j g’ Jarangsiz f s,j x h Jarangli Qorishiq tovushlar j Jarangsiz ch Jarangli Burun tovushlari m n n(ng) Yon tovush l Titroq tovush r Bo’g’in Bir nafas to’lqinida aytiladigan tovush yoki tovushlar yig’indisi bo’g’in deyiladi. So’zda nechta unli bo’lsa, shuncha bo’g’in bo’ladi. Bir unli bir bo’g’inni hosil qila oladi. Bo’g’inlar tarkibi quyidagicha bo’ladi: с -undosh; v-unli. v: o-na, u-mid, a-ka, i-jod, o-lim, a-yoz. v с : o’t, el, ot, on, ur, ish, oy, ip, iz, o’y, ol-(ma), in-(kor). cv : bu, shu, da-da, ma-na, da-(vom), sa-na, ra-(von), sa-(bab). cvc: ko’k, gul, qo’l, sol, bor, dam, tan-qid, tan-bur, rav-shan. cvcc : go’sht, qasd, mard, qasr, fikr, ranj, hukm, mehr.

vcc: aql, ust, asr, ahl, art, ishq, ont. ccvcc -sport, shrift. O’zbek tilida bir unli, ikki undoshdan iborat bo’g’in mavjud, ammo ikki unli va bir undoshdan iborat bo’g’in uchramaydi. Negaki, bir unli bir bo’g’inga teng keladi. Bo’g’inning ahamiyati quyidagilardan iborat: a) maktab o’quvchilarini o’qish va yozishga o’rgatish bo’g’inga asoslanadi; b) she’riy misralarda bo’g’inlar tengligi alohida ahamiyat kasb etadi; v) so’zni ko’chirishda bo’g’inga asoslaniladi. Bo’g’in tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: ochiq bo’g’in va yopiq bo’g’in. Unli bilan tugagan bo’g’in ochiq hisoblanadi: ma-la-ka, ka-li-ma, o-na. Undosh bilan tugagan bo’g’in yopiq hisoblanadi: mak-tab, kaj-raf-tor, tan- siq. Urg’u Urg’u ikki xil bo’ladi: so’z urg’usi va gap urg’usi. 1. So’z urg’usi . So’zdagi ma’lum bir unlining (yoki bo’g’inning) cho’ziqroq, ajratib, ta’kidlab aytilishidir. O’zbek tilidagi so’z urg’usi ko’chuvchan xarakterga ega bo’lib, asosan so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi: gul-gulzor- gulzorlar-gulzorlarimiz-gulzorlarimizni. So’zga qo’shimcha qo’shilishi bilan urg’u ko’chib boraveradi. Lekin barcha qo’shimchalar ham urg’u olavermaydi. Quyidagi qo’shimchalar urg’u olmaydi: 1. Birinchi darajali shaxs-son qo’shimchalari: -man, -san, -dir, -miz, -siz . Masalan, o’quvchi man , bola man , yaxshi siz . 2. Sonlardagi- ta, -tacha qo’shimchalari, ravish yasovchi- cha qo’shimchasi urg’u olmaydi: o’n ta , yigirma ta , beshta cha , mardlar cha. 3. -dek, -day qo’shimchalari ham urg’u olmaydi: qor dek , oy dek , shisha dek . 4. Fe’lning bo’lishsiz shakli - ma ham urg’u olmaydi: kel ma di, ol ma gan, ayt ma di.

5. Qo’shimcha holidagi yuklamalar urg’u olmaydi: qiz gina , keldi-yu. Ba’zi so’zlarda urg’u oxirgi bo’g’inga tushmaydi: ammo, doim, afsuski, hatto, xuddi, albatta, balki, hamma, texnika, hamisha, kofe. Bunday holat o’zlashgan (boshqa tillardan kirgan ) so’zlarda kuzatiladi. So’z urg’usi ma’no farqlash uchun ham xizmat qiladi. Masalan: olma (meva)-olma (fe’l), etik (kiyim)-etik (fan), atlas (xarita)-atlas (ko’ylak), hozir (payt)-hozir (tayyor), yangi (kitob)-yangi (payt), qo’llar (ot)-qo’llar (fe’l), qishloqcha (ot)-qishloqcha (ravish), o’quvchimiz-o’quvchimiz. Demak, so’z urg’usi so’zdagi biror bo’g’inni ajratib, ta’kidlab aytish va ma’no farqlash uchun xizmat qiladi. 2. Gap urg’usi «mantiqiy urg’u», «logik urg’u», «ma’no urg’usi» kabi terminlar bilan yuritiladi. Gap urg’usi gapdagi biror so’zning ta’kidlab, ajratib aytlishidir: Biz kecha sayohatga bordik. Biz sayohatga kecha bordik. Kecha sayohatga biz bordik . Gap urg’usini olgan bo’lak kesimdan oldin ( kesim oldida) keladi. Tovush o’zgarishlari O’zakka qo’shimcha qo’shilishi natijasida yuzaga keladigan o’zgarishlar fonetik o’zgarishlar yoki tovush o’zgarishlari deyiladi. Tovush o’zgarishlarining quyidagi ko’rinishlari mavjud. 1. Tovush almashuvi: bunda qo’shimcha qo’shilishi natijasida bir tovush boshqa tovushga almashadi: qishloq-im-qishlog’im, etik-i-etigi, yosh-a-yasha, son- a-sana, bo’ya-q-bo’yoq, ong-la-angla, ot-a-ata . 2. Tovush tushishi: a) unli tovush tushadi: o’g’il-im-o’g’lim, shahar-ing- shahring, ulug’-ay-ulg’ay. b) undosh tovush tushadi: past-ay-pasay, sust-ay-susay, men-niki-meniki, sen-ning-sening. 3. Tovush ortishi : shu-day-shunday, o’sha-da-o’shanda; isi-q-issiq.

ORFOEPIYA Orfoepiya (grekcha “orfo- to’g’ri, epos-nutq”) talaffuz me’yorlari haqidagi bo’lim. Talaffuz jarayonining o’ziga xos xususiyatlari orfoepiyada o’rganiladi. Orfoepiya me’yorlari tilning fonemalar tizimi, fonemalarning ma’lum o’zgarishlari bilan bog’liq. Orfoepik talaffuz me’yorlari adabiy til bilan birgalikda shakllanadi. Jonli so’zlashuv va mahalliy shevalar orfoepik me’yorning buzilishi hisoblanadi. O’zbek tilidagi asosiy orfoepik me’yorlar quyidagilardan iborat. Unlilar orfoepiyasi: 1. So’zning yopiq bo’g’inlarida i unlisi juda qisqa talaffuz etiladi: biz,kir, tik, birikma, mis. 2. oi unlilari yonma-yon kelgan so’zlarda ular orasiga y qo’shib talaffuz etiladi: oid-oyid; qoida-qoyida; foiz-foyiz . 3. Ko’p bo’g’inli arabcha so’zlarda a unlisi i tovushiga monand talaffuz etiladi: mulohaza-mulohiza; muhokama-muhokima; muomala-momila. 4. a unlisi i bilan yonma-yon kelgan so’zlarda qisqa y qo’shib talaffuz qilinadi: zaif-zayif; maishat-mayishat . 5. a e birikmasida e tovushi y tarzida talaffuz etiladi: aeroport-ayraport; aeroflot-ayroflot . 6. Unli tovushlar til oldi undoshlari bilan yonma-yon kelsa yumshoq ( malika ), chuqur til orqa undoshlari bilan yonma-yon kelsa qattiq talaffuz etiladi ( qatiq) . Undoshlar orfoepiyasi: 1. b undoshi so’z oxirida jarangsizlashib p tarzida talaffuz etiladi: istirob- istirop. So’z o’rtasida v bilan almashadi: kabob-kavob; qaboq-qovoq . 2. v undoshi so’z oxirida va jarangsiz undoshlardan oldin f tarzida talaffuz etiladi: avtobus-aftobus; Hakimov-Hakimof.

Orfoepiya me’yorining buzilishi natijasida paronimlar yuzaga keladi. Aytilishi (talaffuzi) jihatidan o’xshash, ammo yozilishi va ma’nosi har xil bo’lgan so’zlar paronimlar deyiladi. Sheva so’zlarining talaffuzi orfoepik me’yorga kirmaydi. Orfoepiya me’yorlari asosidagi tovush o’zgarishlari Assimilyasiya - nutq tovushlarining o’zaro ta’siri, birining ikkinchisini o’ziga moslashtirishi: ket-di-ketti, aytti, uch-so’m-usso’m, tuz-sin-tussin . Dissimilyasiya - ikkita bir xil (o’xshash) tovushdan birining boshqa (noo’xshash) tovushga aylanishi: zarar- zaral; zarur-zaril, birorta-bironta; kissa- kista; koridor-kolidor. Metateza -undosh tovushlarning o’rin almashish hodisasi: daryo-dayro; yomg’ir-yog’mir; tebratmoq-terbatmoq; yamlamoq-yalmamoq; tuproq-turpoq; o’rganmoq-o’granmoq; to’g’ramoq-to’rg’amoq. Proteza - so’z boshida bir unlining orttirilishi: ro’mol-o’ramol; stol-istol; shtraf- ishtaraf . Epenteza -ikki undosh yonma-yon kelganda ular orasida talaffuzda i yoki u orttiriladi: fikr-fikir; hukm-hukum. Prokopa -so’z boshida undoshning tushishi: yiroq-iroq; yigina-igna; yag’och- ag’och . Sinkopa -unlilarning qisqa talaffuz etilishi: direktor-direktir . Apakopa -o’zak oxiridagi tovush tushishi: do’st-do’s; xursand-xursan. Eliziya- unli bilan tugagan va unli bilan boshlangan ikki so’zning qo’shilishi natijasida tovushlardan birining tushishi: bora oladi-boroladi; qora ot-qorot; borar ekan-borarkan. Tovush moslashuvi : bir tovush boshqa tovushni o’ziga moslashtiradi: manba- mamba, shanba-shamba, yonbosh-yombosh, sunbula-sumbula, tanbur-tambur.

ORFOGRAFIYA Orfografiya (yunoncha orthos “to’g’ri”, grapo - “yozaman”) so’zlaridan olingan bo’lib, to’g’ri yozish yoki imlo qoidalari haqidagi bo’lim. Adabiy til ma’lum me’yorlarga ega ekanligi bilan shevalardan ajralib turadi. Orfografik me’yorlar yozma nutqning xususiyatlarini ochib beradi. Orfografiya so’zlarning, qo’shma so’zlarning yozilishi, bosh harflar imlosi, bo’g’in ko’chirish haqidagi qoidalar tizimidan iborat. Asosiy orfografik qoidalar (imlo qoidalari) quyidagilar: 1. a unlisi urg’usiz bo’g’inlarda i ga yaqin talaffuz etilsa ham a ning o’zi yoziladi: muomala, muhokama. 2. Aql, rahm, ilm, asr, fikr. .. so’zlaridagi yonma-yon kelgan undoshlar orasida bir unli qo’shib talaffuz etilsa ham yozilmaydi. 3. Taqsim, maqtov, maqsad so’zlaridagi q tovushi x tarzida talaffuz etilsa ham q ning o’zi yoziladi. 4. O’zak va qo’shimchalar morfologik qoida asosida yoziladi. 5. So’zlarni qo’shib, ajratib va chiziqcha bilan yozishda quyidagilarga amal qilinadi: a) qo’shma so’zlar yaxlit bir ma’noni ifodalasa, qo’shib yoziladi; oshqozon, oybolta, boyo’g’li, gultojixo’roz, tuyaqush; joy nomlarini bildirgan qo’shma so’zlar qo’shib yoziladi; Qoraqamish, Yangiyo’l, Oqtepa, Qizildaryo, Kuyganyor, Buloqboshi; ikkinchi qismi yo-lashgan unlilar bilan boshlangan qo’shma so’zlar ajratib yoziladi;qozon yuvg’ich,er yong’oq. -qo’shma so’z qismlari bir-birini izohlasa,bunday qo’shma so’zlar ajratib yoziladi: temir yo’l, jigar rang, tim qora, osma ko’prik . - qo’shma fe’llar ajratib yoziladi: sotib olmoq.

b) juft so’zlar chiziqcha bilan yoziladi: yor-do’st; yaxshi-yomon, erta- kech. Agar juft so’zlar orasida-u,-yu yuklamalari qo’llansa, yuklama birinchi so’zga chiziqcha orqali qo’shiladi; er-u osmon, yaxshi-yu yomon, erta-yu kech. Takroriy so’zlar ham chiziqcha bilan yoziladi: katta-katta. 6. Bo’g’in ko’chirish qoidalari. a) bir unlidan iborat bo’g’in birinchi yo’lda qoldirilmaydi yoki o’zi alohida keyingi yo’lga o’tkazilmaydi: u-ka emas: uka ; mudofa-a emas: mudofaa. b) ng harfi bir tovushni ifodalagan o’rinlarda (so’zlarda) ajratilmaydi: ko’- ngil, si-ngil, ing-ramoq, zang-lamoq; v) ‘ belgisi o’zidan oldingi bo’g’in tarkibida qoladi: ma’-no , ta’-lim, san’-at. g) IIV, 1991 yil, XX asr kabi qisqartma so’zlar yoki ko’p xonali sonlar ikkinchi yo’lga ko’chirilmaydi. d) rus tili orqali o’zlashgan so’zlar o’sha til qoidalariga amal qilgan holda bo’g’in asosida ko’chiriladi; in-gliz, kon-gress, trans-port, shtan-ga. 7. g ijda, mujda, ajdar kabi arab va fors tilidan o’zlashgan so’zlarda j harfi jurnal so’zidagi kabi sirg’aluvchi tovush ifodasi uchun yoziladi. 8.Q ing’ir, qo’ng’ir, qorong’i, to’ng’ich ,.. so’zlarida ng ga o’xshash talaffuz etilsa ham n yoziladi. 9. isi-q-issiq, achi-q-achchiq so’zlarining yasalish jarayonida undosh takrorlanishi kuzatiladi. 10. So’z qismlari imlosi. So’zning asl ma’nosini anglatgan qism o’zak deyiladi. O’zak so’zning asl ma’nosini anglatib, qismlarga ajratilmaydi: gulchi: gul-o’zak. O’zakka yasovchi qo’shimchalar qo’shish bilan hosil bo’lgan yangi so’z negiz deyiladi. Qo’shimchalar asosan morfologik yozuv qoidasi asosida yoziladi. O’zak negizida -u(-yu) tovushlari bo’lgan so’zlardan ot yasalganda -im qo’shimchasi -um tarzida aytiladi va yoziladi: tuzum, unum, uyum-uyum. 11. Bosh harflar imlosi: a) atoqli otlar bosh harf bilan yoziladi: Naima, Yangiyo’l. b) hurmat ma’nosida qo’llangan Siz va O’zingiz olmoshlari bosh harfda yoziladi.

v) bayramlar va tarixiy kunni ifodalagan birikmalarning birinchi so’zi: 8 Mart, To’qqizinchi may; g) Oliy tashkilotlar va faxriy unvonlarning har bir so’zi bosh harfda yoziladi: O’zbekiston Oliy Kengashi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Oliy Majlis, O’zbekiston Qahramoni. d) Orden va medal nomlari bosh harf bilan, orden va medal so’zlari kichik harfda yoziladi: “Mustaqillik” ordeni, “Do’stlik ordeni, “Shuhrat” medali. e) atab qo’yilgan tashkilot, gazeta va jurnal, badiiy asar nomlari birikma holida bo’lsa, birinchi so’zi bosh harf bilan yoziladi hamda birikma (yoki so’z qo’shilmasi) qo’shtirnoqqa olinadi: ”Yulduzli tunlar” romani, “Farhod va Shirin” dostoni. j) birikmaning ikkinchi (yoki uchinchi) so’zlari atoqli ot bo’lsa, bosh harfda beriladi : Markaziy Farg’ona, Katta Andijon kanali. z) umumiylik, tur, belgi kabi ma’nolarni ifodalagan ayrim atoqli otlar kichik harf bilan yoziladi: Faxrimizsiz, aziz farhodlar! Anjumanda beshta o’zbekistonlik ishtirok etdi . i) so’zlarning birinchi harflaridan tuzilgan qisqartma otlar bosh harfda yoziladi: MDH, AQSh, BMT. TILDAGI TARIXIY -FONETIK O’ZGARISHLAR VA FONETIK- FONOLOGIK QONUNIYATLAR Til taraqqiyoti va rivoji ma’lum qonuniyatlar asosida yuzaga keladi.Til murakkab va ko’p qirrali ijtimoiy hodisa bo’lib,undagi birliklar barcha jihatdan uzviy bog’langan.Ushbu birliklarga aloqador qonuniyatlar ham o’zaro bog’liq hisoblanadi.Tildagi tarixiy fonetik o’zgarishlar ma’lum tarixiy fonetik qonuniyatlar asosida ro’y beradi.Fonetik – fonologik o’zgarishlar tilning ichki qonuniyatlari bilan bog’liq hodisadir.Tildagi tarixiy- fonetik o’zgarishlarni o’rganuvchi qiyosiy-

tarixiy tilshunoslik sohasi qiyosiy-tarixiy fonetikadir.Qardosh tillardagi(slavyan,german, roman tillari, turkiy tillar)tarixiy fonetik o’zgarishlar natijasida so’zlardagi etimologik va geneologik, ya’ni kelib chiqish jihatdan o’xshashlik va farqli tomonlarini qiyosiy –fonetika aniqlab beradi. Qardosh va qardosh bo’lmagan tillardagi tarixiy-fonetik o’zgarishlarni tahlil qilish natijasida tipologik, qiyosiy –tipologik fonetika, fonologiya sohalari shakllandi. Til taraqqiyotidagi fonetik o’zgarishlarni tahlil etuvchi fonetik-fonologik qonuniyatlar quyidagilar: 1. Umumiy fonetik qonuniyatlar barcha tillarga xos umumiy holdagi tartib va qoidalarni tilning boshqa qonuniyatlari bilan bog’liqlikda aks ettiradi. Masalan, singarmonizm(tovushlarning uyg’unlashuvi) turkiy tillarga xos umumiy fonetik qonuniyatdir. 2. Xususiy fonetik qonuniyatlar muayyan til uchun xos bo’lgan qonuniyatlarni ifodalaydi.Masalan, turkiy tillarga mansub o’zbek tilining keyingi taraqqiyotidagi ichki o’zgarishlar hamda yondosh tillar ta’sirida yuzaga kelgan hodisalar shu tilning o’ziga xos rivojlanish omillari bilan bog’liqdir. Fonetik qonuniyatlar davriy nuqtai nazardan ikkiga bo’linadi. 1) tarixiy fonetik qonuniyatlar tillar yoki muayyan bir tilning tarixiy taraqqiyotida yuzaga kelgan tarixiy-fonologik o’zgarishlarni o’z ichiga oladi.Til tarixining tarixiy tovush o’zgarishlarini o’rganuvchi bo’limi tarixiy fonetika va fonologiya deb yuritiladi. 2)davriy fonetik qonuniyatlar muayyan til doirasida hozirgi davrda sodir bo’layotgan fonetik o’zgarishlarni izohlaydi. Tarixiy-fonetik va fonologik o’zgarishlar turli murakkab jarayonlarni o’z ichiga oladi.Fonetik va fonologik o’zgarishlar natijasida tildagi fonemalar soni kamayishi yoki ko’payishi mumkin.bunda ikki hodisa ro’y beradi. 1.Ikki fonemaning yaxlit bir fonema sifatida birlashishi konvergensiya deyiladi.O’zbek tili tarixida bo’lgan til oldi va til orqa, qisqa va cho’ziq fonemalar keyinchalik birlashib, o’rta cho’ziqlikka ega bo’lgan 6 ta unli fonemani hosil qilgan.

2.Bir fonemaning ikki mustaqil fonemaga ajralishi divergensiya deyiladi. Masalan, qadimgi turkiy tilda bitta a fonemasi keyinchalik ikki fonemaga ajralgan: a va o. Fonetik qonuniyatlarga tovushlarning kombinator va pozitsion o’zgarishlari ham kiradi. Umuman, fonetik qonuniyatlarni boshqa yondosh hodisalar ta’sirida o’rganish tilshunoslik fani uchun ilmiy qiymatga ega. GRAFIKA Grafika( yunoncha”chizuv”,”yozma”) yozuv va uning turlari haqidagi bo’lim. Harf asosiy grafik vositadir. Har bir nutq tovushi uchun olingan shartli shakl harf deyiladi. Yozuvda ishlatiladigan va qat’iy tartibda joylashtirilgan harflar yig’indisi alifbo deyiladi. Hozirgi o’zbek tilida (rus grafikasi asosidagi o’zbek yozuvida) 33 harf 2 belgi bo’lib, shulardan 6 tasi unli (a,i,e, u,o’,o) 4 tasi yo-lashgan unli, 23 tasi undosh harf. O’zbek tilida 25 ta undosh tovush bo’lib, 23 ta harf bilan ifodalanadi.( ikki tovush yozma ifodasiga ega emas: j-juma,jurnal; ng-tong, senga). x va h undoshlari alohida fonemalardir. i bilan boshlanuvchi so’zlarning birinchi bo’g’inida x yoziladi: ix-tiyor, ix- cham, ix-los, ix-tisoslik; qolgan bo’g’inlarida kelsa h yoziladi: il-hom, i-ho-ta, is- loh; e bilan boshlanuvchi so’zlar tarkibida asosan h yoziladi: ehson, ehtirom, ehrom, ehtiyot, ehtiyoj. x va h ayrim so’zlarda ma’no farqlashga xizmat qiladi: xol (dog’)-hol (ahvol); xam (egik)-ham (yuklama); shox (daraxt shoxi)-shoh (podshoh); rux (metall)- ruh (arvoh);

Ayrim so’zlarda yonma-yon kelgan ikkita bir xil undoshdan biri tushirilsa, so’z xato hisoblanmaydi, faqat so’z ma’nosi o’zgaradi; qattiq-qatiq; silla-sila; tilla-tila; mashshoq-mashoq; cho’qqi-cho’qi; ushshoq-ushoq; Siyla, biyron, ziyrak so’zlarida y undoshi tushirilganda so’z xato hisoblanmaydi, ma’no o’zgaradi: sila, biron, zirak. ‘ belgisi . ‘ belgisi tovush ifodalamaydi: a) ‘ belgisi unli tovushdan keyin kelsa, unlini cho’ziqroq talaffuz etish uchun xizmat qiladi: ma’no, ma’rifat, ta’limot. b) ‘ belgisi undoshdan keyin kelsa, keyingi bo’g’inni ajratish uchun xizmat qiladi: mas’ud, mas’ul, jur’at, sun’iy. ‘ belgisi ma’no farqlash uchun ham xizmat qiladi: sher (hayvon)-she’r (ijod mahsuli); qala (ish harakat)-qal’a (qarorgoh); tana (vujud)- ta’na (minnat); nasha (o’simlik)- nash’a (zavq); sanat (fe’l)-san’at (ot); surat (tasvir)-sur’at (tezlik); tarif (toifa)- ta’rif (sifatlash); Hozirda ikki xil yozuvdan foydalanilmoqda. O’zbek xalqi VII asrlargacha runik, uyg’ur, so’g’d, moniy, braxma yozuvlaridan foydalangan. XV asrda arab yozuvi bilan bir qatorda uyg’ur yozuvi qo’llangan. VIII asrda 1929 yilgacha arab yozuvi; 1929-1940 yillarda lotin yozuvi; 1940 yildan hozirga qadar kirill yozuvidagi rus alifbosidan foydalanilmoqda. Lotin yozuviga o’tish to’g’risidagi qaror 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilindi. 1993 yil 2 sentyabrdagi qarorga muvofiq lotin alifbosi 31 ta harf va bitta tutuq belgisi (‘apostrof) dan iborat deb belgilandi. Keyinchalik, 1995 yil 6-7 may qaroriga muvofiq bu alifboga o’zgartirishlar kiritildi. Unga ko’ra alifbo 26 ta harf va 3 ta harf birikmasidan (Ch, Sh, Hg) iborat (jami: 29 ta harf) deb belgilandi. Lotin alifbosiga o’tish dastlab 2000 yilgacha bo’lgan muddatda belgilandi. O’zgartirish haqidagi qarorga asosan 2005 yilgacha, deb uzaytirildi. Lotin alifbosi

Aa Bb Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Tt Uu Vv Xx Yy Zz O’o’ G’g’ Shsh 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Chch NGng 28 29 Lotin yozuvi asosidagi “ O ’ zbek tilining asosiy imlo qoidalari ” 1995 yil 24 avgustda qabul qilindi . Undagi asosiy qoidalar quyidagilar: 1. Undoshlar (ayrim) so’z o’rtasi va oxirida qo’shaloq kelishi mumkin; grammatika, metall, kilogramm. Qo’shimcha qo’yilganda biri tushadi: metalni. 2. Ayrim so’zlarda I, II, III shaxs egalik qo’shimchasi qo’shilganda y (u) tovushi qo’shib aytiladi va yoziladi: parvouim, mavqeying obro’yimiz, mavzuyingiz, parvoyi. Xudo, mavzu, dohiy so’zlari III shaxsda xudosi, mavzusi, dohiysi tarzida yoziladi. Orzu so’zi: orzum, orzung, orzusi tarzida bo’ladi. 3. g,g’ bilan tugagan so’zga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi qo’shilganda quyidagicha yozish saqlanadi: barg-ga-bargga: cho’g’-ga-cho’g’ga: bog’-ga-bog’ga. 4. Qo’shimcha qisqartma otlarga qo’shib yoziladi: O’zMUning. Yonma- yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: O’zR FA 5. Birikmadan yuzaga kelgan qo’shma otlar qo’shib yoziladi: so’zboshi, mingboshi 6. Juft so’zlar orasida -u,-yu yuklamalari bog’lovchi vazifasida kelsa, yuklama chiziqcha bilan yoziladi: do’st-u dushman, yer-u osmon. 7. Yuzma-yuz, rang-barang (yuzma-yuz, rang-barang) tarzidagi so’zlar ham chiziqcha bilan yoziladi. 8. Kirill alifbosida 3 yuklama (-mi, -oq, -gina) qo’shib, qolgani ajratib yozilar edi. Lotin yozuvida esa 4 yuklama (-mi, -oq, -gina, -ov) qo’shib, qolgani ajratib yoziladi.

9. Arabcha raqamlardan keyin tartibni bildiruvchi chiziqcha qo’yiladi: 60-yillar: 1999- yilning 1-sentabri 10. Qo’shma fe’llar doimo ajratib yoziladi: sotib ol, tasdiq qil. 11. Yildan yilga, kundan kunga tipidagi so’zlarda chiziqcha qo’yilmaydi (kirill alifbosida qo’yiladi: kundan-kunga, yildan-yilga). ko’pdan ko’p, yangidan yangi: (ko’pdan ko’p, yangidan yangi) 12. Birato’la, birvarakayiga, biroq, birmuncha, buyon so’zlari qo’shib yoziladi 13. Joy nomlarida atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harfda yoziladi: shimoliy Kavkaz. 14. Xalqaro tashkilotlar, davlatlar, oliy tashkilotlar, mansab (oliy)lar tarkibidagi har bir so’z bosh harf bilan yoziladi: O’zbekiston Respublikasi, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti. 15. Ba’zi atoqli otlarning faqat birinchi so’zi bosh harf bilan yoziladi: O’zbekiston Milliy tiklanish partiyasi, Fanlar akademiyasi. 16. ”She’rning har bir misrasi bosh harf bilan boshlanadi” , degan qoida lotin alifbosidagi imlo qoidalariga kiritilmagan. 17. Tartib raqami qavsda berilsa (1) 2) a) b)), jumla kichik harfdagi so’z bilan boshlanadi. 18. Inisiallar, “Boing- 767”, “5- A sinf” kabi birikmalar bo’g’in ko’chirishda bir satrda yoziladi (bo’g’inga ajratilmaydi). 19. s undoshi so’z boshida, so’z oxirida, old qo’shimchadan keyin, undoshdan keyin kelsa S yoziladi: sirk, shpris, antisiklon, kvars, konsert; s undoshi unlidan keyin kelsa ts yoziladi: militsiya, litsey. 20. Rus tili orqali o’zlashgan ayrim so’zlarning yozilishi quyidagicha: oktabr, sentabr, budjet, lustra, flaga, dirijor, schotchik, uchot, aluminiy, bo’ks, molekular, yubilar. 21. ь belgisi yozilmaydi: palto, albom, yanvar; -o, -i dan oldin kelsa u yoziladi: батальон - batalyon, Ильин -ilyin.

22. ’ belgisi o’rnida asosan ’_(tutuq belgisi, apostrof) qo’yiladi: ma’no, da’vo, san’at. ‘ (tutuq belgisi) unlidan keyin kelsa, shu unlini cho’ziqroq talaffuz etishga, ta’kidlashga xizmat qiladi: ma’rifat, na’matak. ‘( tutuq belgisi ) undoshdan so’ng kelsa, o’zidan keyingi bo’g’inni ajratishga xizmat qiladi: sur’at, mas’uliyat, mas’ud, san’at. ‘( tutuq belgisi ) S va hni Sh harf birikmasidan farqlash uchun ham ishlatiladi: as’hov ,Is’hoq. Rus tilidan va rus tili orqali o’zlashgan so’zlarda ‘ belgisi yozilmaydi: razyezd, podyezd (raz’ezd, pod’ezd). 23. Ruscha h harfi o’rniga o’zbek kirill alifbosida sh yoki shch harflari yozilar edi, o’zbek lotin alifbosida sh yoziladi (faqat meshshan so’zida ikkita sh yoziladi): obshina, yamshik. 1989 yil 21 oktyabrda o’zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. 1995 yil dekabrda bu qonun qayta ko’rilib, uning yangi tahriri tasdiqlandi. Kirill alifbosi asosidagi o’zbek alfavitiga o’zbek tiliga xos bo’lgan 4 ta harf (tovush) qo’shilgan: o’, q, g’, h. Bu tovushlar lotin alifbosida ham o’z ifodasini topgan. GRAFIKA VA ORFOGRAFIYA O’bek tili alifbosidagi ba’zi tovushlar turli grafik formulalarga ega. Masalan, T harfining bosma shakli bilan yozma shakllari orasida ancha farq bor. Garchi fonografik yozuv hozirgi vaqtda keng tarqalgan bo’lsa ham, kundalik hayotda yozuvning boshqa turlari ham uchrab turadi, chunki har bir turning o’ziga xos afzalligi bor. Masalan, piktografik yozuv odatda reklama ehtiyojlari uchun qo’llaniladi. Ideogrammalar ko’cha harakatini ta’minlashda, matematika (1,6,10), kimyoda (H 2 O ) keng qo’llaniladi.

Piktogramma va logogrammalarning hozirgi vaqtda ko’plab qo’llanilishiga sabab, ularning tushunchalarni aniq, qisqa va tejamli ifodalashidir. Masalan, 12+29=41 deb so’zlar bilan yozsak, bizga ancha vaqt va masofa kerak bo’ladi. Orfografiya so’zi ikkita grekcha so’zdan tashkil topgan, ya’ni orthos to’g’ri va grapho yozaman. Demak, orfografiya so’zining ma’nosi to’g’ri yozishdir. Shu sababli orfografiyaning asosiy vazifasi alifboning yozuvdagi qo’llanish qoidalari, so’zlarning yozilishi va bo’g’in ko’chirishdir. Tilshunoslik fanida harflarni ishlatishning bir necha usuli mavjud. Ular quyidagilar: fonetik, fonematik, an’anaviy, morfologik va simvolik . Fonetik prinsip. Bunga asosan talaffuzda qanday tovush eshitilsa, shunga mos keladigan harf yozilishi lozim: qorin-qornim, burun- burnim. Bunda tovush tushishi kuzatiladi. Fonematik prinsip . Bunga asosan tovushlar qanday talaffuz qilinishidan qat’iy nazar, bir xil yozilishini talab qiladi. Masalan, olib ketdi dagi b harfi p deb talaffuz qilinadi. Lekin b yozilishi shart. An’anaviy prinsip da so’zlar ularda mavjud, hozirgi vaqtda talaffuz qilinadigan tovushlarga asoslanib yozilmay, balki tarixda qanday yozilgan bo’lsa, hozir ham shunday yoziladi. Morfologik va simvolik prinsiplar so’zlarning yozilishida grammatika va leksikaning manfaatlarini nazarda tutadi. TIL VA YOZUV Tilning butun imkoniyatlari nutqda ifodasini topadi. Nutqning og’zaki va yozma shakli bo’lib , yozma nutq yozuv orqali namoyon bo’ladi. Yozuv ma’lum bir tarixiy jarayon mobaynida aloqa- munosabatning muhim vositasi bo’lib shakllanadi. Yozuvning tarixiy ahamiyati quyidagilarda aks etgan.

1.Yozuv ma’lum tarixiy jarayon natijasida shaklanadi va kishilar orasidagi bavosita aloqa-munosabat vositasi sifatida ijtimoiy manfaatlar uchun xizmat qiladi. 2. Kishilik jamiyati erishgan barcha ma’naviy yutuqlar yozuv orqali avloddan avlodga yetkaziladi. 3. Yozuv uchun masofa va vaqt ahamiyatsizdir. 4. Yozuvning xabar yetkazish imkoniyati tufayli turli masofadagi axborotlar umumiy ma’lumotga aylanadi. 5. Yozuv kishilik jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichlarini, xalq tarixi, etnografiyasini adabiyot va san’at tarixini, tilning tarixiy taraqqiyot bosqichlarini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yozuvsiz tilning va xalqning tadrijiy taraqqiyotini o’rganib bo’lmaydi. Dunyodagi aksariyat tillar o’z yozuviga ega. Yozuvning hozirgi ko’rinishlari dastlabki shakllarning takomillashib borishi natijasida paydo bo’ldi. Tadqiqotlardan ma’lumki,yozuvning dastlabki ko’rinishlari ramziy ifodalar tarzida yuzaga kelgan.Fanda piktografik, logografik, ieroglifik,fonografik kabi yozuv turlari bor. Piktografik yozuv. Voqea- hodisalar haqidagi tafakkur ma’lumotlari jonli va jonsiz vositalar orqali ifodalangan yozuv piktografik yozuv hisoblanadi.Bu atama “chizilgan” va “yozaman”degan ma’nolardagi so’zlardan tuzilgan. Yozuvning bu turi ma’lumotlarning dastlabki qaydlarini yetkaza oladi va mavhum tushinchalarni ifodalash imkoniyatiga ega emas. Piktografik yozuvning takomillashib borishi natijasida ideografik (grekcha “idea-tushuncha”,”grafo-yozaman”) yozuv paydo bo’ldi. Yozuvning bu turi logografik yozuv deb ham yuritiladi. (“logos-so’z”, “grafo- yozaman”). Negaki, bunday yozuvdagi ramzlar narsa- buyumlarni aks ettirib qolmay, tildagi so’zlarni ham ifodalaydi. Ushbu yozuvda ma’lumot ma’nosini shakllar bilan aks ettirish qiyin bo’lgan logogrammalar orqali yetkaziladi. Logografik yozuvning piktografik yozuvdan quyidagi afzalliklari bor.

a) logografik yozuv xabar qilinishi lozim bo’lgan mazmunni ancha mufassal aks ettiradi. b)piktografik yozuvda so’z tartibi va so’zshakllari noaniq, logografik yozuvda esa aniq bo’ladi. v)piktografik yozuvda subyektivlikka, ixtiyoriylikka yo’l qo’yadi, logografik yozuv esa barqaror logogrammalardan tashkil topgan. Logografik yozuvning bir oz mukammallashgan shakli ierloglifik yozuv dir. Ieroglif grekcha “ierogliv” so’zidan olingan bo’lib, “muqaddas yozuv “ degan tushunchani anglatadi. Bu yozuvdan qadimgi Arabistonda keng foydalanilgan. Ushbu yozuvlar ifoda etilayotgan narsa-buyum xususiyatlarini imkon qadar aks ettiradi. Ieroglifik yozuv mavhum tushunchalarni ifodalay olishi bilan o’zidan oldingi yozuvlardan farqlanadi. Yozuvning yuqorida qayd etilgan turlari ancha murakkab. Ularda fikr va ma’lumot ifodalash imkoniyati juda tor. Shuning natijasi o’laroq, yozuvni oson, qulay shaklga keltirish ehtiyoji tug’uladi. Yozuvni soddalashtirish quyidagi yo’llar orqali amalga oshirildi. 1. Tushunchani yangi shakllar bilan berish o’rniga, mavjud logogrammalar yoki ierogliflar majmuasi orqali ifodash. 2. Logografik yozuvni soddalashtirishning ikkinchi yo’li so’zlarning grammatik shakllariga taalluqlidir. Masalan, logogrammalarni o’zak sifatida qoldirib, grammatik ma’nolar uchun yangi logogrammalar o’ylab topish, ularni o’zak logogrammalar ma’nosiga qarab qo’shish. 3. Yozuvni soddalashtirishning eng unumli va ma’qul usuli fonografik yozuvga o’tish edi. Bunday yozuv tilning gramatik qurilishini ifodalab qolmay, uning fonetik tuzilishini, ya’ni so’zning tovush tarkibini ham aks ettiradi. Fonetik yozuv. Yozuvning bu turi bir necha ko’rinishlarga ega. Shulardan biri bo’g’in yozuvi dir. Bu yozuvda ierogliflar bo’g’inlarni ifodalaydi. Yozuv tarixida

bo’g’inli yozuv muhim ahamiyat kasb etadi. Bo’g’inli yozuvda bir bo’g’inni, bir so’zni, bir tovushni ifodalaydigan belgilar qo’llangan. Ossuriya va Vavilon mix (qoziq) yozuvi ana shunday yozuvlardan hisoblangan. Bu yozuvda ayrim belgilar bir tovushni,butun bir bo’g’inni, ba’zi belgilar esa butun bir so’zni ifodalagan. Eronliklar Vavilonni bosib olganlaridan keyin Ossuriya va Vavilon mix yozuvidan foydalanib, fonetik (tovushli) yozuvni, ya’ni har qaysi belgi bir tovushni ifodalaydigan yozuvni ixtiro etganlar. Dunyodagi aksar tillarning fonetik yozuvini ifodalovchi alifbe ya’ni fonetik yozuvlar finikiyaliklar yozuvi asosida shakllangan. LEKSIKOLOGIYA Leksikologiya so’z va uning lug’aviy ma’nosi haqidagi bo’lim. So’z va uning lug’aviy ma’nosi bilan bog’liq hodisalar: o’z ma’no va ko’chma ma’no, bir ma’nolilik va ko’p ma’nolilik, so’zning shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari (sinonim, omonim, antonim, paronim) leksikologiyada o’rganiladi. So’z lug’aviy ma’no va grammatik ma’noga ega bo’ladi. So’zning ob’ektiv borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilar haqidagi ma’lumoti leksik (lug’aviy ) ma’no deyiladi. Lug’aviy ma’no so’z anglatgan tushunchadir. Grammatik ma’no grammatik shakllar (qo’shimchalar) orqali ifodalangan ma’nodir. Masalan, qalam: a) lug’aviy ma’nosi-o’quv quroli; b) grammatik ma’nosi: ot, turdosh ot, birlikda, turlanmagan. So’zning lug’aviy ma’nosini leksikologiya, grammatik ma’nosini morfologiya o’rganadi. Lug’aviy ma’no anglatuvchi til birliklari lug’aviy birliklar deyiladi. Lug’aviy birliklar 3 xil: 1) so’z 2) ibora 3) termin (atama). Mustaqil so’zlar ham lug’aviy, ham grammatik ma’no ifodalaydi; yordamchi so’zlar esa faqat grammatik ma’no bildiradi. So’z ma’nosi ma’lum xususiyatlarga ko’ra ko’chadi. Lug’aviy ma’noning asosiy taraqqiyot yo’llari (ko’chish usullari) quyidagicha:

m etafora, metonimiya, sinekdoxa, funksiyadoshlik (vazifadoshlik), kinoya. Metafora - “o’xshashlik” asosidagi ma’no ko’chishi. Bunda ma’no ko’chishi o’xshashlik asosida ro’y beradi. Metafora ikki usulda amalga oshadi: a) ma’no o’xshashlik asosida ko’chadi: oltin kuz, kumush choyshab, fan cho’qqilari, litsey qaldirg’ochlari...b) metafora -dek, -day, kabi, singari, yanglig’, xuddi, go’yo so’zlari yordamida hosil qilinadi, masalan: shishadek osmon, Adashgan it kabi Furqat, xuddi sherdek. Metonimiya - “aloqadorlik” asosidagi ma’no ko’chishidir. Bunda narsa- buyum o’ziga aloqador boshqa nom bilan ataladi. Masalan: Qishloq chetida samovar ochildi (samovar-choyxona); Osmonga tikildi million juft ko’zlar (ko’z- odam); Fuzuliyni oldim qo’limga (Fuzuliyni-kitobini). Sinekdoxa - butunning nomi bilan qismini atash, qismning nomini atash. masalan: Besh qo’l barobar emas (qo’l-barmoq); O’n qo’li hunar (qo’l barmoq).. Besh qo’lini og’ziga tiqdi (qo’l barmoq); Shu bitta tuyoq bilan olti bolani boqdim (tuyoq-sigir); Tirnoqqa zor o’tdi (tirnoq-farzand. Vazifadoshlik (funksiyadoshlik ) - vazifa asosida ma’no ko’chishi. Bunda so’z ma’nosi vazifaga ko’ra ko’chadi. Masalan: o’q qadimda kamon o’qi ma’nosida qo’llangan. Hozirda miltiq o’qi, pistolet o’qi ma’nolarida qo’llanadi; kotib, pero, qalam so’zlarida ham vazifaga ko’ra ma’no ko’chishi ro’y bergan. Kinoya -qochiriq, kesatiq ma’nolarida aytilgan o’zgalar “gapi”, “so’zi”. Kinoya bilan aytilgan so’z qo’shtirnoqqa olinadi. Kinoya bilan aytilgan so’z teskari ma’noda tushuniladi. Salima “a’lochi” qiz (ikkichi). So’z ma’nosi ko’chishi natijasida o’z va ko’chma ma’no hosil bo’ladi. So’zning nutq tarkibi (gap)dan tashqarida ifodalaydigan ma’nosi o’z ma’no (asosiy ma’no, bosh ma’no) deyiladi. So’zning nutq tarkibidagi boshqa so’zlar yordamida ifodalagan ma’nosi ko’chma ma’no hisoblanadi. O’z ma’no Ko’chma ma’no qora papka qora sovuq

temir idish oltin uzuk temir intizom oltin kuz Bir ma’nolilik va ko’p ma’nolilik So’zlar bir ma’noli yoki ko’p ma’noli bo’ladi. Bir ma’nolilik hodisasi monosemiya deyiladi. Bir ma’noli so’zlar monosemantik so’zlar deyiladi. Odam, chumchuq, ravish, tuya .. kabi so’zlar bir ma’nolidir. Birdan ortiq (bir necha) ma’nolarda keladigan so’zlar ko’p ma’noli so’zlar deyiladi. Ko’p ma’noli so’zlar polisemantik so’zlar deyiladi. Ko’p ma’noli so’zlarda bosh (asosiy) va ko’chma ma’no bo’ladi. к o’z Odamning ko’zi uzuk ko’zi yog’och ko’zi oynaning ko’zi yoqa ko’ylak yoqasi yo’l yoqasi tog’ yoqasi daryo yoqasi Ko’p ma’noli so’zlar omonim so’zlardan quyidagicha farqlanadi: 1. Ko’p ma’noli so’z bir so’zning bir necha ko’chma ma’noda kelishidir. Omonim esa bir xil shaklga ega bo’lgan birdan ortiq (bir necha) so’zdir. Masalan, o’t (olov), o’t (o’simlik), o’t (harakat), o’t (inson a’zosi). 2. Ko’p ma’noli so’zning ma’nolari o’rtasida bog’lanish seziladi. Omonim so’zlar ma’nolari o’rtasida yaqinlik sezilmaydi. So’zning shakl va ma’no munosabatiga ko’ra turlari So’zlar shakl va ma’no munosabatiga ko’ra 4 xil: omonim, sinonim, antonim, paronim.

Omonim. Shakli bir xil, ma’nosi har xil bo’lgan so’zlar omonim deyiladi. Bir xil shaklga ega bo’lgan bir necha so’z omonim hisoblanadi. Ikki yoki undan ortiq so’zning bir xil yozilishi va bir xil talaffuz etilishi natijasida omonimlar yuzaga keladi. Omonimlar quyidagicha hosil bo’ladi: 1. Tarixda boshqa-boshqa hisoblangan so’zlarning hozirgi alifboda bir xil yozilishi natijasida: üch (3) uch (harakat) uch uch 2. Boshqa tillardan o’tgan so’zlarning o’zbek tilidagi so’zlar bilan bir shakl hosil qilishi natijasida: atlas-atlas, etik-etik, tok-tok. 3. Ko’p ma’noli so’z ma’nolari o’rtasidagi bog’lanishning yo’qolishi natijasida: dam (hordiq), dam (bosqon), dam (nafas); gap (til birligi), gap (yig’in). Omonimlik hodisasi bir turkum doirasida yoki bir necha turkum doirasida sodir bo’ladi. Bir turkum doirasidagi omonimlarga grammatik shakllar qo’shilganda ham omonimligini saqlab qoladi: Biz yoqqan o’tlarimizni o’chirdik. Biz ekkan o’tlarimizni o’rdik. Sinonimlar (ma’nodosh so’zlar) Shakli har xil bo’lsa ham ma’nosi bir-biriga yaqin so’zlar sinonimlar deyiladi. Bir (xil) ma’noning bir necha so’z shakllari orqali berilishi sinonimlarni yuzaga keltiradi. So’zlarning o’zaro sinonim munosabatda bo’lishi sinonimiya hodisasi deyiladi. Bir umumiy ma’nosi bilan o’zaro bog’lanuvchi so’zlar guruhi sinonimik qator deyiladi. Sinonimik qator ikki yoki undan ortiq so’zdan tashkil topadi. Har bir sinonimik qatorda bir so’z asosiy so’z hisoblanadi. Bu so’z barcha uslublarda qo’llana oladi, shuning uchun (bosh so’z), “neytral so’z”, “betaraf so’z”, “uslubiy neytral so’z”,”dominanta” atamalari bilan nomlanadi. Masalan, nazar solmoq-

boqmoq-qaramoq sinonimik qatorida bosh so’z qaramoq ; aft-bashara-chehra-oraz- yuz-turq sinonimik qatorida bosh so’z yuz dir. Bir so’z, ko’p ma’noli so’z birdan ortiq sinonimik qatorda ishtirok etishi mumkin. Masalan, bitirmoq. 1) bitirmoq-tugatmoq-tugallamoq-tamomlamoq-tamom qilmoq (maktabni shu yil bitirgan); 2) bitirmoq-bajarmoq-ado etmoq-o’rinlatmoq-do’ndirmoq-o’tamoq (aytgan topshiriqni bajardi, bitirdi); 3) bitirmoq-tamomlamoq--yo’qotmoq (jinoyatchi to’da bitirildi). Bir ma’noli so’z faqat bir sinonimik qatorda qatnashadi. Sinonimlik faqat bir turkum doirasida sodir bo’ladi: odam-inson-kishi- bashar-kimsa (ot turkumida). Sinonimlar ikki yo’l (usul) bilan hosil bo’ladi: 1. Tilda yangi so’zning paydo bo’lishi natijasida ( yangi so’zlar a) so’z o’zlashtirish (boshqa tildan so’z olish); b) so’z yasash orqali paydo bo’ladi); Tilda mavjud bo’lgan so’zlarning yangi ma’no kasb etishi natijasida. 1. Quyidagi sinonimlar boshqa (o’zga) tildan so’z o’zlashtirish natijasida yuzaga kelgan: sevgi (o’zbek)- muhabbat (arab); kuch (o’zbek) - qudrat (arab); buyruq (o’zbek)-amr (arab)-farmon (tojik); ot (o’zbek)-ism (arab); yozuvchi (o’zbek)-adib (arab); manglay (o’zbek)-peshana (tojik); ko’klam (o’zbek)-bahor (tojik); qo’shin (o’zbek)-armiya (rus); aldamchi (o’zbek)-aferist (rus); yurak (o’zbek)- dil (tojik)-qalb (arab). O’zlashma so’zlar faqat o’zbekcha so’zlar bilangina emas, o’zaro ham sinonim bo’lishi mumkin, Masalan, hujum-ataka-hamla; josus-agent; mavzu-tema; muallif- avtor; sozanda-muzikant; muharrir-redaktor; aktyor-artist; shtraf-jarima. 2. Tilda bor so’zlar yangicha ma’no kasb etib, yangi sinonimik qatorni yuzaga keltiradi: vazifa-topshiriq; xotira-yodgorlik-esdalik; farq- ayirma: maosh- moyana-oylik. Bir o’zakdan yasalgan so’zlar ham o’zaro sinonim bo’ladi: chopqir- chopag’on; Turli o’zakdan yasalgan so’zlar ham o’zaro sinonim bo’ladi; yugurik-

uchqur; esli-hushyor . O’zaro sinonim bo’lgan so’zlardan bir xil yasovchi qo’shimcha vositasida sinonimlar yuzaga keladi: chidamli-bardoshli-to’zimli- sabrli-toqatli (chidam-bardosh-to’zim-sabr-toqat) . Ba’zan, tub so’z yasama so’z bilan sinonim bo’ladi: his-sezgi; savol-so’roq . So’z shaklidagi sinonimlar lug’aviy sinonimlar deb yuritiladi. Lug’aviy sinonimlar ma’nosiga ko’ra ikki xil: 1. To’liq (mutlaq) sinonimlar. 2. Ma’noviy sinonimlar. To’liq sinonimlar ma’nosida va ishlatilishida farq qilmaydi. Birining o’rnida boshqasini to’liq qo’llash mumkin bo’lgan sinonimlar to’liq sinonimlar deyiladi: tilshunoslik-lingvistika; respublika-jumhuriyat; doston-poema; kosmos-fazo. Ma’noviy sinonimlar da sinonimik qatordagi so’zlar nozik ma’nosi bilan farqlanadi. Ma’noviy sinonimlarni (har doim ham) birining o’rnida boshqasini qo’llab bo’lmaydi; ho’l-shalabbo; tiqillatdi-taqillatdi, dukillatdi-gursillatdi; kulmoq-jilmaymoq-irshaymoq-tirjaymoq. Ma’noviy sinonimlar quyidagi jihatlari bilan o’zaro farqlanadi: a) emotsional-ekspressiv bo’yoq nuqtai nazaridan. Bu jihatdan so’zlar bo’yoqsiz (neytral) yoki bo’yoqdor bo’lishi mumkin. Emosional-ekspressiv bo’yoqdor so’zlarda so’zlovchining munosabati seziladi. Bo’yoqdor so’zlar ijobiy bo’yoqli ( chehra, jamol ) yoki salbiy bo’yoqli ( bashara, turq ) bo’ladi. b) Ma’noviy sinonimlar uslublarda qo’llanishi jihatidan farq qiladi. Masalan: bashar, siyna poetik (badiiy) uslubda: bahor, quyosh so’zlari ilmiy uslubda qo’llanadi. Bunday sinonimlar uslubiy sinonimlar deyiladi. d) sinonimik qatordagi so’zlar ma’noni qay darajada ifodalashi jihatidan ham farqlanadi. Masalan, qiziq-g’alati-ajoyib-alomat-antiqa sinonimik qatorida qiziq belgini neytral holda; ajoyib-alomat-antiqa so’zlari belgini kuchli darajada; yaxshi-durust-tuzuk sinonimik qatorida durust, tuzuk so’zlari belgini kuchsiz darajada ifodalaydi. Sinonimlar uch xil bo’ladi: 1) lug’aviy sinonimlar;

2) frazeologik sinonimlar; 3) grammatik sinonimlar. Lug’aviy sinonimlar- so’z holidagi sinonimlar; frazeologik sinonimlar- sinonim iboralar. Grammatik sinonimlar morfologik va sintaktik sinonimlardan iborat. Grammatik sinonimlar: kuz shamoli-kuzgi shamol, xat yozdi-xat yozildi, ukamga oldim-ukam uchun oldim. Antonimlar O’zaro qarama-qarshi(zid) ma’noli so’zlar antonimlar deyiladi. So’zlarning bunday munosabati antonimiya deyiladi. Antonimlar 3 xil belgiga ega: 1) shakli( fonetik strukturasi) jihatidan har xillik; 2) ma’no jihatdan har xillik: 3) ma’nodagi o’zaro zidlik. Uchinchi belgi antonimlarni o’zaro birlashtiradi, zid ma’nolilikni yuzaga keltiruvchi asosiy belgi hisoblanadi. Ko’p ma’noli so’z har bir ma’nosi bilan ayrim-ayrim so’zlarga antonim bo’lishi mumkin. Masalan, qattiq so’zi bir ma’nosida yumshoq so’ziga, boshqa bir ma’nosida saxiy so’ziga antonim bo’ladi. Boy o’lgudek qattiq edi. Bir so’z o’zaro sinonim so’zlar bilan yoki o’zaro sinonim so’zlar boshqa sinonimlar bilan antonimik munosabat hosil qiladi: xursand- xushvaqt-shod-xurram-xushnud-xafa. Sinonimiyada so’zlarning bir xil ma’nosi asosidagi birligi sinonimlik qatorini hosil qilsa, so’zlarning o’zaro zid ma’nosi asosidagi birligi antonimik juftlikni yuzaga keltiradi. Antonimlik faqat bir turkumdagi so’zlar orasida sodir bo’ladi: do’st- dushman. Qarama-qarshi ma’noli affikslar ham antonim bo’ladi: odobli-beodob, kuchli-kuchsiz. Keldi-kelmadi kabi so’zlar antonim bo’lmaydi, ular fe’lning bo’lishli va bo’lishsiz shaklidir. Paronimlar

Aytilishi (talaffuzi) bir-biriga o’xshash, ammo yozilishi va ma’nosi har xil bo’lgan so’zlar paronimlar deyiladi; yuvindi-yuvundi, fakt-pakt, abzal-afzal, yoriq- yorug’, quyulmoq-quyilmoq, arch-art, otalik-otaliq . Tarixiylik jihatdan o’zbek tili leksikasi Tarixiylik jihatdan o’zbek tili leksikasi 3 xil: 1) zamonaviy qatlam. 2) eski qatlam. 3) yangi qatlam. Zamonaviy qatlam. Yangilik va eskilik buyog’iga ega bo’lmagan so’zlar zamonaviy qatlam so’zlarini tashkil etadi. Tilda faol qo’llanuvchi so’zlar zamonaviy qatlam so’zlaridir. Zamonaviy qatlam so’zlari lug’at boyligining asosini tashkil etadi. Eski qatlam. Eskilik bo’yog’iga ega bo’lgan so’zlar eski qatlamni tashkil etadi. Eski qatlam so’zlari ikki xil bo’ladi: 1) tarixiy so’zlar (istorizmlar); 2) arxaik so’zlar ( arxaizmlar). 1. Istorizmlar ( tarixiy so’zlar) tarixga oid ( hozirgi kunda yo’q) narsa- hodisalarning atamalaridir; Istorizm hisoblangan so’z ham, shu so’z ifodalagan narsa-hodisa ham hozirgi davrda qo’llanmaydi: cho’ri, kanizak, jallod, zindon, sovut, sodoq, paranji. Ayrim tarixiy so’zlar “tirilgan”, ya’ni hozirda ishlatilmoqda: hokim, madrasa, mufti, dorilfunun, ro’za fitr, dorulmuallimun. 2. Arxaizmlar (eskirgan so’zlar) hozirda mavjud bo’lgan narsa- hodisalarning eskirgan atamalaridir :zavraq(kema), ulus(xalq), lang(cho’loq), firqa(partiya), tilmoch(tarjimon), budun(xalq), bitik( kitob), irn (lab), dudoq( lab), hamshira (singil), meng ( xol), eng( yonoq), ilik ( qo’l). Istorizmlar va arxaizmlar quyidagicha farqlanadi.

1. Arxaizmlar hozirda bor narsa-hodisalarning, istorizmlar o’tmishdagi narsa-hodisalar atamasidir. 2. Arxaizmning zamonaviy qatlamga oid sinonimi bo’ladi; istorizmning bunday sinonimi bo’lmaydi. 3. Arxaizm tilda bor narsa-hodisani atovchi birdan ortiq so’zning bor ekanligi sababli paydo bo’ladi.Istorizm narsa-hodisaning hozirgi voqelikdan yo’qolishi sababli yuzaga keladi. 4. Arxaizm o’z sinonimi bo’lgan zamonaviy so’zga nisbatan belgilanadi; Istorizm esa so’z ataydigan narsa-hodisaning o’tmishga oidligi bilan belgilanadi. 5. Arxaizm nomlash va uslub jihatdan farqlash vazifasini bajaradi. Istorizm faqat nomlash vazifasini bajaradi. Yangi qatlam. Tilda yangi paydo bo’lgan va yangilik belgisi (bo’yog’i) sezilib turadigan so’zlar neologizmlar deyiladi: bakalavr, magistr, litsey, kollej. O’zbek tili lug’at tarkibidagi eski va yangi so’zlar nofaol so’zlar deb, zamonaviy qatlam so’zlari esa faol so’zlar deb nomlanadi.

ASOSIY ADABIYOTLAR 1. Azizov O. “ Tilshunoslikka kirish ” T., 1996 2. Abduazizov A.A. Tilshunoslikka kirish. –T.,1999 3. Акшина А . А . Пособие по курсу « Вв e дение в языкознание » - М .,1969. 4. Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики., -М.,1975 5. Baskakov N.A., Sodiqov A.S. “Umumiy tilshunoslik ”.-T., 1979 6. Баранникова Л.И. Введение в языкознание. Издательство Саратовского университета,-М.,1973. 7. Berdiyorov X., Xo’jayev P., Yo’ldoshev B. Umumiy tilshunoslik.-Samarqand, 1974. 8. Бондарко А.В.Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии.-Л.,1983. 9. www.ziyonet.uz III

Похожие

Tilshunoslik fani va uning sohalari

Tilshunoslik fanining predmeti va uning maqsadi

Tilshunoslik tarixi va uning davrlarga bo`lininshi

Umumiy tilshunoslik fani, uning mundarijasi, maqsadi,vazifasi va ahamiyati

Sotsiologik tilshunoslik