Devoni lug`otit turk asarining yaratilishi - Лингвистика - Рефераты

Devoni lug`otit turk asarining yaratilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Devoni lug`otit turk asarining yaratilishi R e j a : 1. «Devoni lug`otit turk» asarining yaratilishi hamda ilmiy-tarixiy ahamiyati. 2. «Devoni lug`otit turk» asarining o`rganilishi va tarjimalari. 3. Asarda turkiy qabilalar va ularning tillari xususida fikrlar. 4. Asarda turkiy tovushlarning xususiyatlari va tovush o`zgarishi haqida fonetik ma`lumotlar. 5. Devonda qo`llangan so`z turkumlari va ular haqidagi ma`lumotlar. 6. Devonda so`z yasalishi va affikslar haqiagi ma`lumotlar.

Turkiy urug` va qabilalar tillarining xususiyatlarini ularning tarixi va lug`at boyligini o`rganishga bag`ishlangan. «Devoni lug`otit turk» asari Maxmud ibn Husayn ibn Muhammadil Qoshg`ariy qalamiga mansubdir. Muallif o`z asarini yozishdan oldin ko`p yillar davomida turkiy qabilalar orasida yurib, nafaqat ularning tili va dinini, balki tarixini ham sinchiklab o`rgandi va juda ko`p materiallar so`z va iboralar, she`riy parchalar maqol va hikmatli so`zlarni to`pladi. Bu haqida u o`z asarida ham ma`lumot beradi va yana sShunday deydi: «Men bu ishlarni til bilmaganligim uchun emas, balki bu tillardagi har bir kichik farqlarni ham aniqlash uchun qildim...Ularning har tomonlama puxta bir asosda tartibga soldim». Asarning yaratilish davri manbalarda har xil ko`rsatilgan bo`lsada, devondagi ma`lumotlar bu ma`lumotini rad etib, devoni 1072-1083 yillarda yozib tugallanganligi va o`sha dav an`anasiga ko`ra Abdulqosim binni Muhammad Al Muqtaboda taqdim etilganligini ko`rsatadi. Olimning asarni yozishdan asosiy maqsadi: Arablarga turkiy tilning boyligini, turkiy tildaa ham ajoyib asarlar mumkinligini isbotlashdir. «Devoni lug`otit turk» faqatgina tilshunoslik asarigina bo`lib qolmay, balki o`z davrining qomusi hamdir. Bu asarda turli qabilalarning tarixi, ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli, geografik va tabiiy xususiyatlariga doir ko`p ma`lumotlar beriladi. Shuni ng uchun ham biz bu asarni o`z davrining ensiklopediyasi deb atashga haqlimiz. Asarning yana bir ilmiy ahamiyati Abdulqosim Zamaxshariy Abu Xayyon ibn Muxanna, Aloiddin Beylik al-Qifchoqiy, Jamoliddin Turkiylarning an`anasini davom ettirishi va rivojlantirilganligidir. «Devoni lug`otit turk» asari 1914 yilda Turkiyaning Diyorbakr shahrida topilgan va ayni paytda Istambulda saqlanmoqda. Devonning I-II qismlari 1914 yil, III- qismi esa 1917 yilda turk olimi Ramiddin Rifat tomonidan nashr ettirildi.

1918-1928 yillar davomida sharqshunos olim Vrokkelman devonini o`rganish borasida ko`pgina ishlarni amalga oshirdi. Uning buyuk xizmati shundaki, u Qoshg`ariy devonini nemis tiliga tarjima qilib, nashr ettirdi. Turk olimi Bosim Atoliy 1914 yil devonning faksi melisini, 1943 yili esa Anqarada indeks lug`atini nashr ettiradi. 1938-1941 yillarda devon usmonli turk tilida 3 tom hamda nashr etiladi. O`zbek olimlari ham bu asar haqida bir qancha tadqiqiotlar olib bordilar. S.Mutallibov tomonidan devonning o`zbek tiliga tarjima qilinishi fikrimizning yaqqol dalilidir. 1960-1963 yillarda bu tarjima ham 3 tomli kitob holida nashr ettirildi. Bundan tashqari 1967 yili G.Abduraxmonov va S.Mutallibov ishtiroki va tahriri ostida indeks lug`ati va grammatik ocherkining topilishi ham diqqatga sazovordir. «Devoni lug`otit turk»ning mukammal o`rganilishi nafaqat o`sha davr balki hozirgi davr tilshunoslari uchun ham muhim manba bo`lib xizmat qilmoqda. Chunonchi, bu asar topilgan «Qutadg`u bilig»ni o`qish va uni o`rganishdagi, tarjimadagi xato va kamchiliklar aniqlandi va tugatildi. «Devoni lug`otit turk» asari 2 ta asosiy bo`limdan tashkil topgan. Bular: 1. Muqaddima 2. Lug`at qismi Muqaddima qismida adib o`z oldiga qo`ygan maqsadlari, devonning tuzilishi, turkiy qabilalar tillarining xususiyatlarini yoritsa, lug`at qismida esa X- XII asrlarda turkiy qabilalar tilida keng qo`llangan so`zlarning ilmiy tarixiy jihatlaridan yoritadi. Qoshg`ariy lug`atlarni 4 ga bo`ladi: 1. Tarama lug`at 2. Darlama lug`at 3. Antologik lug`at 4. Qomusiy lug`at

Rumga yaqin bir qabila bajalak, so`ng qipchoq, o`g`iz, boshqiriy, basmin so`ng qay, so`ng yabaku, so`ng tatar, so`ng qirg`iz, so`ng chigil, so`ng tuxsi, so`ng yagma, so`ng igrak, so`ng taruq, so`ng jumul, so`ng uyg`ur, so`ng tungut, so`ng xitoy... so`ngra tavgach deydi. Va turkiy qabilalarning chatishuvi va aralashuvi natijasida o`g`iz, chigil va qipchoq tillari gruppalaridagi tillar so`ngra umumiy tillar vujudga kela boshlaganini ko`rsatadi. Bundan tashqari Qoshg`ariyning qabrlari, ularning bir-biriga munosabati va tillari to`g`risida aniq ma`lumotga qarab, y-j; m-b; t-d; ga o`tishi bilan xarakterlanishi, o`sha davrdanoq qipchoq, tuman yagmo tillarida «ch» fonemasining yo`qligi, uning o`rnida «sh» ishlatilganligini ko`rsatadi. Bu xususiyat ayni paytda qozoq, qoraqalpoq va kugay tillariga xos xususiyatdir. Shunday qilib, «Devoni lug`otit turk» asari orqali X-XII asrlarda chindan Cheshdan O`rta Osiyoga bo`lgan katta hududda yashagan turkiy qabilalarning tillari, so`zlashuvi va dialekt xususiyatlarini o`rganishimiz mumkin degan xulosaga kelish o`rinlidir. Mahmud Qoshg`ariy o`z asarlarida morfologiya, leksika va dialektologiya bilan bir qatorda fonetikaga ham katta e`tibor qaratadi va tillarni turlicha ekanligini qiyoslash jarayonida nihoyatda muhim faktlarni bayon etadi. Masalan: tovush bilan harf munosabati haqida so`z yuritib, ularning o`zaro aloqasi va farqlarini aniqlaydi. Qoshg`ariy turkiy tillardagi barcha tovushlarni ifodalash uchun 18 ta harf etarli emasligi va maxsus belgilar asosida 7 ta harf qo`shishni ta`kidlaydi. Alfavitda esa hamzali harflar ya`ni unlilar doim oldin yoziladi, so`ngra undoshlar tartib bilan yoziladi. Qoshg`ariy tovushlarni o`rganar ekan, ularning xususiyatlarini quyidagicha ta`kidlaydi. So`zlarda tovushlarning qattiqligi, qalinligi, yumshoqligi, ingichkaligi hamda ularning cho`ziqroq talaffuz qilish xodisalarini aniqlaydi. Tor va keng, qisqa va cho`ziq unlilarning xususiyati, talaffuzni izohlaydi.

Asarda tovush tushishi, tovush almashishi kabi qator fonetik o`zgarishlar va ularning ahamiyati haqida qiziqarli fikrlash bayon qilingan. Jumladan, o`sha davr turkiy qabilalar tilga xos quyidagi hodisalar haqida ma`lumotlar berilgan. Undoshlar tizimidagi sodda va kombinator undoshlar, ulardagi jarangli va jarangsizli undoshlarning qator kelishi hodisalarin bayon etadi. Asarda tovush tushishi va tovush almashishiga doir ko`pgina ma`lumotlar misollar bilan izohlanadi. Masalan: turklardagi so`z boshida keluvchi «u» o`g`iz va qipchoqlarda tushib qoladi yoki «j» (ehtimol «ch»)ga aylanadi: Elkin – elkin (musofir) Yilig suv – iliq suv (ilik suv) Yinju – (jinju) chingu (dur marvarid) Turklar bilan o`g`izlar orasidagi bu xususiyat o`zgarmovchi, doimiy bo`lgan. So`z boshidagi «m»ni o`g`izlar, qipoqlar va suvorinlar «v»ga aylanirilgan mun-bun (sho`rva) so`z o`rtasida kelgan va so`z oxirida kelgan «y»ni argular «n»ga almashtiradilar. Chigay-chigan (kambag`al:kay-kon (kuy). O`g`iz va qipchoqlarda ayniqsa tovush tushish hodisasi ko`proq kuzatiladi. Masalan: t tamgak-tamoq, chumchuq-chuluk (olaqarg`a). Bundan tashqari, Qoshg`ariy ma`lumotiga ko`ra, ch dan j ga ko`chish erinch-erinj (maishat) ham tovushlarning fonetik xususiyatlaridan. «Devoni lug`otit turk»da so`z turkumlari hozirgidek 12 xil emas balki 2 xil deb ta`riflanadi. Ular: 1. Ismlar 2. Fe`llar Har xil guruhga ham oldin hamzali harflar (a, o,u, y kabi) keyin tartib bilan undosh harflar bilan boshlanadigan so`zlar berilgan. Devonda ko`p ma`noli so`zlar va omonimlar, sinonimlar, antonimlar haqida etarli ma`lumotlar berilgan.

So`zlarning antonimlar haqida etarli ma`lumotlar berilgan, so`zlarning to`liq va qisqa vriantlari haqida ham fikrlar mavjud. Bundan tashqari devonning morfologiya bo`limida fe`llarning yasalishi, ism- o va sifatlar haqida izohlar berilgan. «Devoni lug`otit turk»da sodda, yasama va qo`shma so`zlar, so`zlarning yasalishi, so`z yasovchi va so`z o`zgartiruvchi affikslar yordamchi so`zlar haqida ham ma`lumotlar mavjud. jumladan, fe`ldagi ot yasalishiga oid (keng ma`noda) qator yasovchi affikslar (harflar) keltiriladi. - (ch) a: bilgz (bildi,bilig asosida) oge-aqli bilimda (tushuni ladi) - ma (me): kesmz, orta (urama) - ch: komech (non) kumdi fe`lidan - sh: urush, tokush, bilish - gu-gu: urgu (uradigan) keygu, bitgu (kesadigan narsa) - (i) m: yazim-gilam, bichim tilish. Fe`l shakllari yasalishi masalasida orttirma, birgalik, o`zlik va majhul nisbatlar shuni ndek orzu istak ma`nolarini ifodalovchi shakllar yasovchi: -t, - (i), u (sh), -sa, se, -(6, -(i) –i-n kabi affikslar keltiriladi. Bardi – baturdi, turushdi, ichsadi, atildi, alindi baz tokildi kabi. Tushum kelishigi – (i, u) g, -(i, u)g Tabug tashurrar, tashboshig yarar. Jo`nalish kelishigining –garu, geri, -ra, re, -n affiksli; Kuron vosita kelishigi shakli, shuni ngdek, -dacho`, dechi, -glo`, gli, duk affiksli sifatdoshlar ham uchrab turadi. Bundan tashqari devonda fe`l zamonlarini hosil qilinishi haqida ham ma`lumotlar berilgan. Fe`lning o`tgan zamon shaklini hosil qilishda dialektlar ikki guruhga ajratiladi. 1. Yagmo, tuxsi, chigil, uyg`ur to Chingacha bo`lgan qabilalar –di, - di)) – ti, -ti affikslarini qo`shib yasaydilar.

2. Bu shaklni o`g`iz va qipchoq ba`zilari – svorinlar duq, -duk affiksi orqali yasaganlar. Bularda birlik va ko`plik shaklari farq qilmagan. Fe`lning kelasi zamon shakli o`g`izlarda qisqargan affiks orqali yasalgan boshqa fikrlarda barirman, o`g`izlar bariran (boraman).

ADABIYOTLAR: 1. Abduraxmonov G`., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1982. 2. Abduraxmonov G`., Rustamov A. Navoiy tilining grammatik xususiyatlari. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1984. 3. Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnika Bilge-kagana. Alma- Ata, Izd-vo «Nauka», 1966. 4. Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti VIII veka. Alma-Ata, Izd-vo «Nauka», 1971. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

O`zbek xalq tili taraqqiyotining ilk davri

Eski o`zbek adabiy tilining shakllanishida qarluq-chigil-uyg`ur til birligining ahamiyati

Lug`atshunoslik

Qoraxoniylar davrida tilshunoslik

Тemuriylar davrida tilshunosligi