Bosh harflar imlosi. Ko`chirish qoidalari - Лингвистика - Рефераты

Bosh harflar imlosi. Ko`chirish qoidalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43 KB

Bosh harflar imlosi. Ko`chirish qoidalari Reja: 1. Bosh harflar imlosi 2. Ko`chirish qoidalari. 3. Imlo qoidalariga sharhlar.

Tayanch tushanchalar: Kishi ismi, ota ismi,familiya, tahalluslar; jo`y nomlari; yulduzlar va sayyoralar nomlari; yu xayvonlari nomlari; madaniy- maishiy ob`ektlar nomlari; badiiy asar nomlari; tarixiy voqea, bayram nomlari; bo`g`in ko`chirilishi, o``zlashma so`zlarda bo`g`in ko`chirilishi. BOSH HARFLAR IMLOSI 66. Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Dilbar, O`rinova Muhabbat Majidovna, Azamat Shuhrat o`g`li, Hamza Hakimzoda, Muhammadsharif So`fizoda, Mannon Otaboy, Navoiy, Furqat; Yelpig`ichxon, Salomjon Alikov kabi. 67. Joy nomlari bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Yangiyo`l (shaharlar), Naymancha, Buloqboshi (qishloqlar), Bodomzor, Chig`atoy (mahallalar), Zavraq (dara), Yorqoq (yaylov), Qoratog`, Pomir (tog`lar), Oqtepa, Uchtepa (tepalar), Zarafshon, Sirdaryo (daryolar), Yoyilma (kanal); Turkiya, Hindiston (mamlakatlar) kabi. Bunday atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harf bilan yoziladi: Shimoliy Kavkaz, Markaziy Qizilqum kabi. 68. Yulduz va sayyoralar, boshqa xil osmon jismlarining atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs, Mirrix (yulduz va sayyoralar nomi), Tinchlik dengizi (Oydagi relyef nomi) kabi. Yer, quyosh, oy turdosh otlari sayyora nomi bo`lib kelgandagina bosh harfbilan yoziladi: Yer Quyosh atrofida, Oy Yer atrofida aylanadi. 69. Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va san`at asarlariga, sanoat va oziq-ovqat mahsulotlariga, shuningdek, transport vositalari, sport inshootlariga qo`yilgan nomlar bosh harf bilan boshlanadi: "Tong" (mehmonxona), "Saodat" (firma), "Navroz" (xayriya jamg`armasi), ,,Kamalak" (matbaa birlashmasi), "G`uncha" (bog`cha),

"Botanika" (sanatoriy), ,,Paxtakor" (stadion), "Qutlug` qon" (roman), "Dilorom" (opera), "Tanovar" (kuy), "Ozodlik" (haykal), "Jasorat" (yodgorlik), "Sino" (sovutgich) kabi. 70. Muhim tarixiy sana va bayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi so`z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Xotira kuni, Ramazon hayiti, Navro`z bayrami kabi. 71. Davlatlarning, davlat oliy tashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlarning nomidagi har bir so`z bosh harf bilan boshlanadi: O`zbekiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, Misr Arab Respublikasi, O`zbekison Respublikasi Prezidenti, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Raisi, O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Raisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik Kengashi kabi. Boshqa tarkibli nomlarda oliy mansabni bildiruvchi birinchi so`zgina bosh harfbilan boshlanadi: Bosh vazirning o`rinbosari; Mudofaa vaziri, Yozuvchilar uyushmasi, O`zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi kabi. Vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi tarkibidagi birinchi so`z bosh harf bilan boshlanadi: Sog`liqni saqlash vazirligi, Fan va texnika davlat qo`mitasi, Fanlar akademiyasi, Tilshunoslik instituti kabi. 72. Davlatning oliy darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so`z bosh harf bilan boshlanadi: "O`zbekiston Qahramoni" (unvon), "Oltin Yulduz" (medal). Boshqa mukofotlar, faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birinchi so`zgina bosh harf bilan boshlanadi: "Sog`lom avlod

uchun" (orden), "O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan fan arbobi" (faxriy unvon), "Matbaa a`lochisi" (nishon) kabi. 73. Gapning birinchi so`zi bosh harf bilan boshlanadi: Yer tagidan Muqaddasga bir qarab oldim. (O. Yoqubov) Eslatma: 1) ko`chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi so`zi (agar u atoqli ot bo`lmasa) kichik harf bilan yoziladi: ,,Bu men ", - qo`rqibgina javob berdi ko`laga (0. Yoqubov); 2) xatboshiga gapning sanaluvchi qismlari chiqarilganda bunday qismlar oldidan chiziq qo`yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi: Ma`muriy huquqbuzarlik to`g`risidagi ishni ko`rishga tayyorlash vaqtida tegishli organ (mansabdor shaxs) quyidagi masalalarni: - mazkur ishni ko`rib chiqish uning huquq doirasiga kirish- kirmasligini; - ma`muriy huquqbuzarlik to:g `risidagi protokol va ishga oid boshqa materiallar to`g`ri tuzilgan-tuzilmaganligini ... hal qiladi; 3) gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qo`yib sanalsa, bunday qismlar ham kichik harf bilan yoziladi: Hozirgi o`zbek adabiy tilining lug`at boyligi asosan besh manba negizida tarkib topgan: 1) umumturkiy so`zlar, 2) o`zbekcha so`zlar, 3) tojik tilidan kirgan so`zlar, 4) arab tilidan kirgan so`zlar, 5) rus tilidan kirgan so`zlar ("O`zbek tili" darsligidan). 74. Tarkibli nomlarning bosh harfidan iborat qisqartmalar, atoqli ot bo`lmagan ba`zi birikmalarning qisqartmalari bosh harf bilan yoziladi: AQSH (Amerika Qo`shma Shtatlari), BMT (Birlashgan MilIatlar

Tashkiloti), AES (atom elektr stansiyasi) kabi. Qisqartma tarkibida bo`g`inga teng qism bo`lsa, uning birinchi harfigina bosh harf bilan yoziladi: ToshDTU (Toshkent davlat texnika universiteti) kabi. KO`CHIRISH QOIDALARI 75. Ko`p bo`g`inli so`zning oldingi satrga sig`may qolgan qismi keyingi satrga bo`g`inlab ko`chiriladi: to`q-son, si-fatli, sifat-li, pax-ta- kor, paxtakor kabi. Tutuq belgisi oldingi bo`g`inda qoldiriladi: va`-da, ma`-rifat, mash`-al, in`-om kabi. 76. So`zning bosh yoki oxirgi bo`g`ini bir harfdan iborat bo`lsa, ular quyidagicha ko`chiriladi: 1) so`z boshidagi bir harfdan iborat bo`g`in yolg`iz o`zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a-badiy emas, aba-diy, e-shikdan emas, eshik-dan kabi; 2) so`z oxiridagi bir harfdan iborat bo`g`in yolg`iz o`zi keyingi satrga ko`chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa , matba-a emas, mat- baa kabi. 77. O`zlashma so`zlarning bo`g`inlari chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagicha ko`chiriladi: 1) ikki undosh yonma-yon kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko`chiriladi: dia-gramma, mono-grafiya kabi. 2) uch undosh yonma-yon kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko`chiriladi: silin-drik kabi.

78. Bir tovushni ko`rsatuvchi harflar birikmasi (sh, ch, ng) birgalikda ko`chiriladi: pe-shayvon, pe-shona, mai-shat, pi-choq, bi- chiq-chi, si-ngil, de-ngiz kabi. 79. Bosh harflardan yoki bo`g`inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, ko`p xonali raqamlar satrdan satrga bo`lib ko`chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1994, XIX kabi. 80. Harfdan iborat shartli belgi o`zi tegishli raqamdan ajratib ko`chirilmaydi: 5-,,A” sinf, V ,,B” guruhi, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 90 mm kabi. 81. Atoqli ot tarkibiga kiradigan raqam nomdan ajratilgan holda keyingi satrga ko`chirilmaydi: “Navro`z–92” (festival), “O`qituvchi– 91” (ko`rik tanlov), ,,Andijon – 9”, "Termiz–16” (g`o`za navlari), ,”Boing–767” (samolyot), Foton–774” (televizor) kabi. 82. A. J. Jabborov, A. D. Abduvaliyev kabilarda ismning va ota ismining birinchi harfiga teng qisqartmalar familiyadan ajratib ko`chirilmaydi. Shuningdek, v.b. ( va boshqalar ), sh.k. ( shu kabilar ) singari harfiy qisqartmalar ham oldingi so`zdan ajratib ko`chirilmaydi. 1956-yilning 4-aprelida qabul qilingan “O`zbek orfografiyasining asosiy qoidalari quyidagi 5 bo`limdan iborat bo`lgan: 1. Ayrim harflarning imlosi (1-30-qoidalar). 2. O`zak-negiz va qo`shimchalar imlosi (31-55-qoidalar). 3. Qo`shma so`z va so`z birikmalari imlosi (56-58-qoidalar). 4. Bo`g`in ko`chirilishi (59-62-qoidalar). 5. Bosh harflarning yozilishi (63-72-qoidalar).

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 .O`zbek tilining imlo qoidalari. 1995 y. 2 .Raxmatullaev SH. O`zbek tilining yangi alifbosi va imlosi. 1995 y. 3. Raxmatullaev SH. Orfografiya qoidalari – savodhonligimiz asosi. Toshkent. 1980 y. 4. Jamolhonov H. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Toshkent. 2005 y.

Похожие

Imlo qoidalari. Unli va undoshlar imlosi

O`zbek orfografiyasining tarixiy taraqqiyoti

Orfoepiya va orfografiya

O'zbek tilining yangi imlo qoidalari

O’zbek-Lotin alifbosining imlo qoidalari