Badiiy matnning lisoniy tahlili kursini o`rganishning maqsad va vazifalari - Лингвистика - Рефераты

Badiiy matnning lisoniy tahlili kursini o`rganishning maqsad va vazifalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

275 KB

Badiiy matnning lisoniy tahlili kursini o`rganishning maqsad va vazifalari Reja: 1. Boshlang`ich ta’lim yo`nalishi talabalariga badiiy matnni o`rgatishning maqsad va vazifalari. 2. Matn tiplarini. 3. Badiiy matn qismlarin bog`lovchi vositalar. 4. Badiiy nutq va badiiy matn.

Tayanch so`z va tushunchalar: Matn, matn tiplari, tema va rema badiiy matn. Badiiy matnni bog`lovchi vositalar, badiiy nutq, matn tahlili. Adabiyotning s о ‘z san’ati ekanligi haqidagi haqiqat juda qadim zamonlardan beri takrorlanib kelinadi. Demakki, adabiyotning bosh unsuri s о ‘z, umuman, tildir. Adabiy asarning san’at darajasiga k о ‘tarila olishi uning lisoniy tarkibi va asar muallifining badiiy ifoda balog‘atiga bog‘liq ekanligi shubhasiz. Shunday ekan, har qanday adabiy asarning mohiyatini xolis baholamoq uchun, eng avvalo, uning lisoniy tarkibining о ‘ziga xosligi tahlil etilmog‘i lozim. Avvalo ta’kidlash kerakki, badiiy asar tilini о ‘rganishda keng tarqalgan ikki asosiy y о ‘nalishni kuzatish mumkin. Bu ikki y о ‘nalishni X. Doniyorov va S. Mirzayevlar «S о ‘z san’ati» deb nomlangan kitoblarida quyidagicha ta’riflaganlar: «Tildagi о ‘sish- о ‘zgarishlarni о ‘rganishni о ‘z oldiga vazifa qilib q о ‘yadigan aspekt – lingvistik aspekt, yozuvchining umumxalq tiliga b о ‘lgan munosabati, til boyliklaridan foydalanishi, yozuvchi mahorati, stili haqida xulosa chiqaruvchi aspekt – stilistik aspekt». 1 Tilning muayyan tarixiy davrdagi holati, ayni holatga xos b о ‘lgan xususiyatlar, leksik, fonetik va grammatik о ‘zgachaliklar, tilning hozirgi holati bilan umumiy va farqli jihatlarini ilmiy tadqiq etish maqsadida о ‘sha davrga oid adabiy-badiiy asarlarning tili о ‘rganilishi mumkin. Bunda badiiy asarlar, yozma yodgorliklar tili ayni maqsaddagi tadqiqot uchun faqat material b о ‘lib xizmat qiladi. Til tarixini tasvirlash va tadqiq etishda bu y о ‘l eng qadimgi va mustahkam lingvistik an’ana sifatida yashab kelmoqda. О ‘zbek tilshunosligida bu y о ‘nalishda juda k о ‘p tadqiqotlar yaratilgan. Ana shunday bir qator ishlar orasida taniqli tilshunos olimlar A.Rustamov, G‘.Abdurahmonov, F.Abdullayev, X.Doniyorov, B.Bafoyev, F.Ishoqov, B.Turdialiyev, T.Jumayev 2 va boshqalarning k о ‘plab ishlarini k о ‘rsatish mumkin. 1 Дониёров Х., Мирзаев С. Сўз санъати.-Т:Ўзбекистон, 1962. 2 Абдура ҳмонов Ғ., Рустамов А. Навоий тилининг грамматик хусусиятлари.-Т: Фан, 1984., Дониёров Х. Алишер Навоий ва ўзбек адабий тили. –Т., 1972., Бафоев Б. Навоий асарлари лексикаси. –Т: Фан, 1983., Исҳоқов Ф. Гулханийнинг «Зарбулмасал» асари. –Т: Фан,1976., Турдиалиев Б. Ҳамза ва ўзбек адабий тили. –Т: Фан, 1981., Жумаев Т. Умар Боқий асарларининг лисоний хусусиятлари. НДА., -Т., 1997.

Badiiy asar tilini «stilistik aspekt»da о ‘rganishning asosiy maqsadi esa bundan farq qiladi, albatta. Bu о ‘rinda masala tilning turli vazifalarga egaligiga borib taqaladi. О ‘z ilmiy ijodining asosiy qismini badiiy asar tilini о ‘rganishga bag‘ishlagan G.O.Vinokur tilshunoslikda ancha eskidan tilning kommunikativ va ekspressiv vazifalari farqlana boshlaganini ta’kidlar ekan, fikrining dalili sifatida olmon tilshunosi fon der Gabelensning 1891 yilda nashr etilgan kitobidagi quyidagi qarashini keltiradi: «Til fikrning b о ‘laklarga b о ‘lingan holdagi ifodasi, fikr esa tushunchalarning bog‘lanishidir. Lekin inson tili faqat bog‘lanayotgan tushunchalar va ularning mantiqiy munosabatlarinigina emas, balki s о ‘zlovchining о ‘z fikriga munosabatini ham ifodalashni istaydi; men faqat nimanidir aytishnigina emas, balki о ‘zimni ham ifodalashni xohlayman va shu tarzda mantiqiy omilga uni har jihatdan t о ‘yintirgan holda psixologik omil q о ‘shiladi». 3 Tilshunoslikka oid zamonaviy adabiyotlarda tilning, asosan, t о ‘rt-besh vazifasi qayd etiladi. Masalan, V.A.Avrorin tilning kommunikativ (aloqa quroli, vositasi), ekspressiv (fikrlarni ifodalash), konstruktiv (fikrlarni shakllantirish), akkumulyativ (ijtimoiy tajriba va bilimlarni t о ‘plash, saqlash) vazifalarini farqlash lozimligini ta’kidlaydi. 4 Badiiy asar tili tadqiqiga bag‘ishlangan ishlarda tilning ayni «ekspressiv vazifasi» atamasi bilan bir qatorda «tilning poetik vazifasi», «tilning badiiy vazifasi», «tilning estetik vazifasi» kabi atamalar ham q о ‘llanadi. Ammo shuni ham aytish kerakki, «tilning estetik vazifasi» atamasi filologik adabiyotlarda nisbatan k о ‘p ishlatiladi. Bunday b о ‘lishi ham tabiiy, chunki estetik vazifa tushunchasi ekspressivlik, badiiylik, poetiklik kabi bir qator tushunchalarni ham о ‘z ichiga olgan holda ularni umumlashtira oladi. Boshqacha qilib aytganda, mazkur tushunchalarga qaraganda estetik vazifa tushunchasining qamrovi anchayin keng. Bu о ‘rinda shuni ham aytib о ‘tish kerakki, dunyo tilshunosligi tarixida ayrim olimlar tilning estetik vazifasini keragidan ortiq absolyutlashtirib talqin etgan holatlar ham y о ‘q emas. Masalan, italyan faylasufi va siyosat arbobi Benedetto Kroche 1902 yilda nashr ettirgan, 1920 yilda rus tilida bosilib chiqqan «Estetika 3 Винокур Г.О. О языке художественной литературы. –М., 1991., с-35. 4 Аврорин В.А. Проблемы изучения функциональной стороны языка.-Л.,1975,с-44

kak nauka o virajenii i kak obshaya lingvistika» nomli kitobida tilshunoslikni estetika bilan aynan tenglashtirgan. B. Kroche g‘oyalarini davom ettirgan nemis filologi Karl Fossler esa s о ‘z va gapning estetik b о ‘yog‘i betakrorligiga va ayni shu b о ‘yoqning tilda yetakchi vazifani bajarishiga ishongan. Albatta, til vazifalari orasida estetik vazifani asosiy, yetakchi vazifa deb qarash, ya’ni tilni tamomila estetik mohiyat sifatida talqin etish t о ‘g‘ri emas. Ammo bu olimlarni ana shunday mutlaq fikrga olib kelgan narsa tildagi estetik vazifa ham о ‘zini har qadamda, ayniqsa, badiiy matnda namoyon etib turishi bilan bog‘liq ekanligi tayin. Praga lingvistik t о ‘garagi a’zolari tomonidan tilni vazifalariga k о ‘ra farqlash konsepsiyasi ishlab chiqilgan. «Praga lingvistik t о ‘garagi tezislari»da birinchi marta til vazifalari bilan ularning reallashish shakllari о ‘rtasidagi aloqa haqidagi qoidalar aniq ta’riflab berilgan. «Tezislar» mualliflari mana bunday deb yozganlar: «Tilni о ‘rganish har bir xususiy holatda tilning vazifalari va bu vazifalarning reallashish shakllarining xilma-xilligini qat’iy tarzda hisobga olishni taqozo etadi. Aks holda har qanday tilning, xoh sinxron, xoh diaxron b о ‘lsin, tavsifi muqarrar ravishda yanglish va ma’lum darajada soxta b о ‘lib qolaveradi». Bu fikr shu joyda yana quyidagicha davom ettirilgan: «Nutqiy faoliyat ijtimoiy rol bajarar ekan, u g‘ayrilisoniy borliq bilan aloqasiga k о ‘ra farqlanadi. Bunda nutqiy faoliyat yo aloqa-aralashuv vazifasiga ega b о ‘ladi, ya’ni ifodalanmishga y о ‘naltirilgan b о ‘ladi, yoki poetik vazifaga ega b о ‘ladi, ya’ni belgining о ‘ziga y о ‘naltirilgan b о ‘ladi». 5 Tabiiyki, til о ‘zining har bir vazifasini о ‘ziga о ‘ziga xos shakllarda ifoda etadi, shuning uchun ham, «Tezislar» mualliflari ta’kidlaganlaridek, til tavsifida ana shu reallashish, ifodalanish shakllarini hisobga olish shart. Ammo tilning u yoki bu vazifasi bir-biridan mutlaqo ajratilgan, tamomila mustaqil holda reallashadi deyish unchalik ham t о ‘g‘ri b о ‘lmaydi. Zotan, kommunikativ (aloqa- aralashuv) vazifa tilning vazifalari orasida eng markaziy, yetakchi vazifa ekanligini isbotlab о ‘tirishning hojati y о ‘q. Albatta, har qanday badiiy asarda tilning kommunikativ vazifasi ham reallashadi, ammo estetik vazifa birinchi planda turadi, yetakchilik qiladi. Shuning 5 Пражский лингвистический кружок. – М., 1967., с-24.

uchun ham lingvistik adabiyotlarda bu holatga mana bu tarzda alohida urg‘u beriladi: «Badiiy matn har qanday nobadiiy matndan farqli о ‘laroq alohida vazifani – kommunikativ vazifa bilan murakkab о ‘zaro aloqadorlikda namoyon b о ‘luvchi va matnning о ‘ziga xos qurilishida hal qiluvchi omil hisoblanuvchi estetik vazifani bajaradi». 6 Bu о ‘rinda shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, tilning bu о ‘ziga xos estetik vazifasi namoyon b о ‘ladigan soha faqat badiiy asar matnidir, undan boshqa biron bir nutq k о ‘rinishida til о ‘zining bu vazifasini reallashtira olmaydi deb qarash ham asosli emas. Bu ma’noda tilshunos D. N. Shmelevning mana bu fikrlari diqqatga sazovor: «Tilning bu vazifasi (estetik vazifasi) faqat badiiy asardagina namoyon b о ‘lmaydi. Bizning diqqatimiz jumlaning shakliga, fikr qay tarzda ifodalanganligiga qaratilgan har onda biz aynan shu vazifaning harakati doirasiga kiramiz». 7 Olimning alohida ta’kidlashicha, s о ‘zlovchi о ‘z nutqining tashqi shakliga e’tibor bera boshlashi, lisoniy ifoda imkoniyatlarini baholashga о ‘tishi bilan tilning estetik vazifasi о ‘zining boshlang‘ich k о ‘rinishida namoyon b о ‘ladi, ya’ni s о ‘zlovchi nimani ifodalashnigina emas, balki ayni shu «nima»ni qanday ifodalashni ham muhim deb hisoblashidan boshlaboq tilning bu vazifasi ishga tushadi. Jonli s о ‘zlashuv, kundalik muloqot jarayonidagi k о ‘pdan-k о ‘p о ‘tkir hazillar, latifanamo kulgilar, chuqur ma’noli s о ‘z о ‘yinlari, kimlargadir taqlid qilishlar va hokazo holatlarda ham til belgisi, uning badiiy-ifoda imkoniyatlariga о ‘z- о ‘zidan diqqat qilinadiki, bunda tilning estetik vazifasi yaqqol namoyon b о ‘ladi. Bu munosabat bilan D. N. Shmelev quyidagilarni yozadi: «Tilning estetik vazifasi, albatta, s о ‘zlashuv nutqida ham doimiy ravishda namoyon b о ‘ladi. Lekin baribir bu vazifani s о ‘zlashuv nutqida yetakchi deb b о ‘lmaydi, badiiy matnlarda esa til hamisha ayni shu alohida vazifasi bilan ishtirok etadi (bu vazifa, albatta, tilga, uning barcha k о ‘rinishlariga hamisha xos b о ‘lgan kommunikativ vazifasini cheklamaydi, balki uni о ‘ziga xos bir shaklda transformatsiya qiladi)». 6 Гореликова М.И., Магомедова Д.М. Лингвистический анализ художественного текста.-М: Русский язык, 1989, с-5. 7 Шмелов Д.Н. Русский язык в его функциональных разновидностях.-М: Наука, 1977, с- 35.

Demak, tilning estetik vazifasi butun о ‘ziga xosligi va murakkabligi bilan, albatta, kommunikativ vazifani ham transformatsiya qilgan, badiiyat manfaatlariga t о ‘lasicha xizmat qildirgan holda bevosita badiiy nutqda namoyon b о ‘ladi. Umumxalq tilidagi barcha birliklar badiiy tilda u yoki bu darajada estetik qimmat kasb etadi. Badiiy asar tilini о ‘rganishdagi ikkinchi, ya’ni «stilistik» y о ‘nalish tilning xuddi shu estetik vazifasini tadqiq etishga qaratilgan. Aytish lozimki, tilning estetik vazifasining asosiy namoyon b о ‘lish о ‘rni badiiy asar matni ekan, bu vazifaning о ‘ziga xos xususiyatlarini faqat tilshunoslik yoki faqat adabiyotshunoslik doirasida о ‘rganish qiyin. Buning uchun adabiyot nazariyasi, adabiyot tarixi, poetika kabi adabiyotshunoslik y о ‘nalishlari va lingvistik stilistika, til tarixi, leksikologiya, semasiologiya, etimologiya, grammatika kabi tilshunoslik y о ‘nalishlari bir-biri bilan hamkorlikda ish k о ‘rishi lozim. Tilning estetik vazifasi masalasi bu ikki yirik fan oralig‘idagi murakkab muammodir. Hatto asrimiz boshida bir qator tilshunos va adabiyotshunoslar bu muammoni ilmiy asosda о ‘rganadigan alohida fan turi shakllanishi lozimligi haqidagi qarashni ilgari surganlar. Masalan, B. A. Larin 20-yillarning boshlarida mana bunday deb yozgan edi: «Ertadir - kechdir, menimcha, juda tez orada til estetikasi alohida fan sifatida tan olinadi». 8 Badiiy asar tilini tilning aynan estetik vazifasining namoyon b о ‘lishi tarzida о ‘rganuvchi sohani «lingvistik poetika» - «lingvopoetika» deb nomlash filologiya ilmida ancha turg‘unlashgan hamda «lingvistik poetika»ning filologik ilmlar tizimida alohida mustaqil fan sifatidagi о ‘rnini aniqlashtirishga bag‘ishlangan k о ‘plab tadqiqotlar yaratilgan. Ana shu ma’noda badiiy asar tilini «stilistik aspekt»da о ‘rganishni «badiiy asar tilini lingvopoetik jihatdan о ‘rganish» tarzida nomlash va talqin etish maqsadga muvofiq. Shu о ‘rinda lingvopoetika b о ‘yicha jiddiy izlanishlar olib borgan V.P.Grigoryev tavsiya qilgan bir chizmani havola qilishni lozim topdik. Bunda YA – tilshunoslik (yazikoznaniye), L – adabiyotshunoslik (literaturovedeniye), YAK – lisoniy tanqid (yazikovaya kritika), 8 Ларин Б.А. Эстетика слова и языка писателя.-Л:Художественная литература, 1974, с- 28.

LK – adabiy tanqid (literaturnaya kritika), LP – lingvistik poetika, SV – she’rshunoslik (stixovedeniye). 9 YA L YAK LK Chizmadan anglashiladigan ma’no shuki, lingvopoetika ham adabiyotshunoslik ham tilshunoslik fanlari erishgan nazariy yutuqlardan foydalangan holda badiiy matn ustida tadqiqotlar olib boradi. Bizningcha, lingvopoetik tahlil keng qamrovli jarayon. Unda nafaqat adabiyotshunoslik va tilshunoslikning, balki sotsiologiya, psixologiya, estetika, falsafa kabi fanlar erishgan ilmiy-nazariy yutuqlardan foydalanish mumkin. О ‘zbek tilshunosligida badiiy asar tili lingvopoetik nuqtai nazardan tadqiq etilgan ishlar juda k о ‘p. Masalan, bir qator ishlarda Alisher Navoiyning nasriy va nazmiy asarlarining tili badiiy mahorat jihatidan о ‘rganilgan, ulug‘ mutafakkirning badiiy uslubiga xos lisoniy vositalarning mohiyatini ochib berishga harakat kilingan. Akademik SH.Shoabduraxmonovning bir qator ishlarida о ‘zbek xalq dostonlari, shuningdek, adiblar badiiy asarlarining tili chuqur tahlil etilgan, leksik- semantik, grammatik birliklarning konkret asardagi badiiy-estetik qimmati ochib berilgan. Badiiy til masalasini ayni lingvopoetik maqsadlar bilan yoritish borasida X.Doniyorov, S.Mirzayev, X.Samadov, I.Q о ‘chqortoyev, X.Abduraxmonov, M.Mirtojiyev, N. Mahmudov va boshqalar alohida diqqatga sazovor bir qancha ishlarni yaratganlar. О ‘zbek tilshunosligida keyingi о ‘n yilliklarda muayyan bir ijodkorning tildan foydalanish mahorati, yozuvchining u yoki bu til sathi birliklarini q о ‘llashdagi 9 Қаранг: Ё қуббекова М.Ўзбек халқ қўшиқларининг лингвопоэтик хусусиятлари. –Т: «Фан» 2005, 21- б. ЛП/СВ

о ‘ziga xosliklarini mufassal k о ‘rsatishga bag‘ishlangan juda k о ‘plab tadqiqotlar yuzaga kelganligi quvonarlidir. Aytish lozimki, badiiy tilni о ‘rganishda k о ‘proq leksik birliklarning lingvopoetikasiga e’tibor qilinganligi k о ‘zga tashlanadi. Masalan, tilshunos L.Abdullayeva о ‘zining monografiyasida 10 о ‘zbek badiiy adabiyoti tilining leksik stilistikasi muammolari haqida fikr yuritgan. E.Qilichev esa «Badiiy tasvirning leksik vositalari» (1982) deb nomlangan kitobida badiiy tasvirda ishtirok etadigan leksik vositalar, ularning ifoda imkoniyatlari bilan bog‘liq masalalar ustida t о ‘xtalgan. B.Umurqulovning «Poetik nutq leksikasi» (1990) nomli monografiyasida hozirgi о ‘zbek she’riyati tilining leksik manbalari, poetik leksika, an’anaviy poetizmlar, s о ‘z variantlari va ularning estetik qimmati kabi masalalar tadqiq etilgan. K о ‘rinib turganiday, о ‘zbek tilshunosligida badiiy asar tilining lingvopoetikasi b о ‘yicha ancha-muncha ish qilingan. Ammo bu y о ‘nalishdagi tadqiqotlar doirasi nechog‘lik katta b о ‘lishiga qaramasdan, ular adabiyotimiz tarixida alohida о ‘rin tutadigan jiddiy asarlarning barchasini qamrab olgan deb b о ‘lmaydi. Buning ustiga, mazkur tadqiqotlarning ilmiy saviyasini ham bir xil deb aytish qiyin. Ushbu q о ‘llanmada yozuvchining lisoniy birliklardan foydalanish mahoratining badiiy matnda aks etish darajasini aniqlash, badiiy matn va uning о ‘ziga xos xususiyatlarini о ‘rganish va shu asosda talabalarning umumfilologik saviyasini oshirish kabi vazifalarni bajarish maqsad qilindi. Belgilangan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar bajarilishi nazarda tutildi: -matn tushunchasi, matn tiplari va tarkibiy butunligi; -badiiy matn tavsifi, badiiy matnning boshqa matnlardan farqi, badiiy nutq uslubi, badiiy matnning kompozitsion butunligi, butunlikni ta’minlovchi lisoniy vositalar; -badiiy matnni tahlil qilish metodologiyasi, lingvopoetik tahlil tamoyillari va usullari, tahlil tiplari; 10 Абдуллаева Л. Лексическая стилистика узбекской художественной литературы.- Т:Фан, 1979.

-badiiy matnni til sathlari b о ‘yicha tahlil, badiiy matnda fonologik va leksik-frazeologik birliklar estetikasi, tasviriy vositalarning badiiy matndagi vazifasi hamda grammatik birliklarning lingvopoetik xususiyatlari. Estetik hodisa sifatida badiiy asar tilini о ‘rganish asnosida muallifning individual uslubiy mahorati hamda uning badiiy asar yozishda til tizimi imkoniyatlaridan qay darajada foydalana olganligini aniqlashga ham e’tibor qaratish nazarda tutilgan. Matn « Matn» atamasi ilmiy adabiyotlarda turlicha talqin qilinadi. О ‘zbek tilining izohli lug‘atida 11 matn s о ‘zining arabchadan о ‘zlashganligi, eskirgan kitobiy s о ‘z ekanligi va aynan tekst s о ‘zi anglatgan ma’noga tengligiga ishora qilinadi. Izohli lug‘atning 156-betida tekst s о ‘ziga quyidagicha ta’rif beriladi: [r‹lat] 1.Yozilgan, k о ‘chirilgan yoki bosilgan ijodiy, ilmiy asar, nutq, hujjat va shu kabilar yoki ularning bir parchasi; matn. Maqolaning teksti. 2.Muzika asariga, masalan biror kuyga, opera, romans va shu kabilarga asos b о ‘lgan she’r, s о ‘z. 3.Poligrafiyada yirik shriftlardan birining nomi. Bu ta’rifda matnning asosiy xususiyatlari t о ‘g‘ri k о ‘rsatilgan. Faqat axborot-kommunikatsiya vositalari- ning taraqqiy etishi natijasida matn (tekst) s о ‘zi anglatadigan ma’no yanada ortganligini k о ‘rishimiz mumkin. Kompyuterda terilgan matn formati Word, RTF matn, oddiy matn, formatlangan matn, gipermatn kabilar ham iste’molda faollashdi. Bugungi kun tilshunosligida matn tilning alohida yirik birligi (supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy obyekti sifatida talqin qilinadi. Matnni tadqiq etishda uni s о ‘z birikmasi va gapdan farqlash lozimligi, matnning ham о ‘z kategoriyasi va qonuniyatlari borligi aytiladi. Tilshunos M.X.Hakimov ilmiy matn tadqiqiga bag‘ishlangan dissertatsion ishida bu haqda shunday yozadi: Matn s о ‘zining lug‘aviy ma’nosida birikish, bog‘lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi о ‘zaro qaysidir bog‘lovchilar yordamida birikishini о ‘rganish «Matn tilshunosligi» sohasining asosiy muammolaridan biri b о ‘lib qoldi. Matn birliklarining о ‘zaro bog‘lanishini 11 Ўзбек тилининг изо ҳли луғати. –М: Русский язык, 1981, 452-б.

ifoda etuvchi takror va uning bir necha k о ‘rinishi, olmosh turkumiga oid ba’zi s о ‘zlar, gapning s о ‘roq shakliga xos b о ‘lgan k о ‘rinishining matn hosil qilishdagi vazifalari matn tilshunosligida alohida о ‘rin tutadi. 12 Mazkur ishda muallif «matn» atamasini «nutq», «kontekst» kabi boshqa lingvistik atamalardan farqlash lozimligini ta’kidlaydi. Nutq og‘zaki va yozma shakllarda namoyon b о ‘ladi. Nutqning yozma shakli matn atamasi ifodalaydigan mazmunga muvofiq keladi. «Nutq subyektdan adresatga y о ‘naltiriluvchi nutqiy faoliyat hisoblanadi. Matn esa faqat obyektiv informatsiyadan iborat b о ‘lmay, balki о ‘ziga pragmatik mazmunni ham qamrab olgan nutqning material k о ‘rinishidir». 13 Tilshunos olim M.Arriv «Diskurs, ifoda (recit) va bular orasidagi aloqani maydonga keltiradigan butunlikka matn deyiladi» 14 deydi. Ilmiy adabiyotlarda kontekst atamasi nutqiy vaziyat mahsuli deb k о ‘rsatiladi. «Kontekst – bu bir leksik yoki grammatik birlik asosida ifodalangan ma’no yoki tushunchani oydinlashtirish uchun keltirilgan, tuzilgan minimal nutq birligi. Qoida b о ‘yicha bu – s о ‘z birikmasi, ba’zan gap, kamdan-kam abzats yoki yaxlit matnga teng keladi». 15 Masalan, tuyoq s о ‘zi hayvonga aloqador a’zo hisoblanadi: Loyi k о ‘pirib yotgan y о ‘lda ot taqalari, mol tuyoqlaridan hosil b о ‘lgan chuqurchalarni limmo-lim t о ‘ldirgan sariq zardoblar jimirlab, yoni-veridan sirqib yotardi (P.Tursun). Mazkur s о ‘z insonga nisbatan q о ‘llanilganda salbiy ottenka birinchi planga chiqadi: Obr о ‘ying borida tuyog‘ingni shiqillatib qol. Kontekst s о ‘zlarning semantik ma’nosi reallashadigan о ‘ziga xos maydon, nutqiy vaziyat hisoblanadi. Bu о ‘rinda S.D.Katsnelsonning quyidagi fikrini keltirib о ‘tish о ‘rinli: «Borliqning mavjud dalillari lug‘atlarda berilganidek alohida s о ‘zlarda emas, balki nutqiy aloqalarda, tugal xabarlarda, matnlarda, ularning minimal b о ‘lagi b о ‘lgan gaplarda aks etadi... S о ‘zlar va ular ma’nolarining ong va borliqqa munosabati gap orqali bog‘langan, gapdan tashqarida ular faqat potensial birlikdir, xolos. Ularni mexanizmning detallariga 12 Ҳакимов М. Ўзбек илмий матнининг синтагматик ва прагматик хусусиятлари. НД. - Т.,1993,7-б. 13 Матвеева Т.В. Функционалные стили в аспекте текстовых категории.–Сверд. 1990, с- 5. 14 Қаранг: Şerif Aktaş Edebiyatta üslup ve problemleri. –Ankara, « Akçağ » , 1993, 46.s 15 Зильберман Л.И. Лингвистика текста и обучение чтению английской научной литературы. –М., 1988, с-29

qiyoslash mumkin, ularning vazifasi faqatgina butun bir mexanizm bilan aloqada tushuniladi». 16 Tilshunos E.Qilichev «Matnning lingvistik tahlili» deb nomlangan kitobida «Matn – hamma elementlari о ‘zaro zich aloqada b о ‘lgan va avtor nuqtai nazaridan ma’lum bir maqsadga y о ‘naltirilgan nominativ – estetik axborotni ifodalovchi murakkab tuzilma» degan ta’rifni keltiradi. I.R.Galperin matnning ma’lumot berish, b о ‘linuvchanlik, kogeziya (aloqalar sistemasi), kontinium (vaqt va makon izchilligi), qismlar avtosemantiyasi, retrospeksiya va prospeksiya, modallik, yaxlitlik va tugallanganlik kabi sakkiz kategoriyasi mavjudligi haqida ma’lumot beradi. Umuman matn, deyilganda nutqiy jarayon mahsuli b о ‘lgan, tugallangan, yozma shaklda mavjud b о ‘lgan, adabiy shakllangan, superfrazali birliklardan tuzilgan, leksik, grammatik, logik, stilistik aloqalar bilan bog‘langan, aniq maqsadli va pragmatik qurilmali nutqiy asarni tushunmoq kerak. Tilshunos I.Rasulovning fikricha, gapdan katta birlik murakkab sintaktik butunlik b о ‘lib, u fikran va sintaktik jihatdan о ‘zaro bog‘liq b о ‘lgan gaplar birlashmasidan iborat. Unda fikr gapga nisbatan ancha t о ‘liq b о ‘ladi. Hozirgi davrda matn turlari va ularga xos b о ‘lgan belgi-xususiyatlarni aniqlash davom etmoqda. Biz matnning о ‘ziga xos belgilari sifatida axborot berish, mustaqil gaplar yoki murakkab sintaktik butunlikdan tashkil topishi, tarkibiy qismlar orasida mazmuniy va sintaktik aloqalarning mavjudligi, makon va zamon izchilligi, yaxlitligi va tugallanganligi, bir umumiy mavzuga egaligi kabilarni tushunamiz. Matn ana shunday belgilarni о ‘zida mujassamlashtirgan murakkab kommunikativ - sintaktik butunlikdir. 17 Y. M. Lotman «matn ifodalilik (ma’lum bir fikr ifodalangan b о ‘lishi), chegaralanganlik (mazmun va ifodadagi meyoriylikning b о ‘lishi) va struktural butunlik belgilariga ega b о ‘lishi lozim» 18 ligini ta’kidlaydi. Ayniqsa, badiiy matn uchun mazkur belgilar favqulodda muhim ahamiyat kasb etadi. 16 Шамсиддинов Ҳ. Ўзбек тилида сўзларнинг функционал-семантик синонимлари. ДД.,-Т.,1999, 187-б. 17 Ҳакимова М.К. Ўзбек тилида вақт маъноли луғавий бирликлар ва уларнинг матн шакллантириш имкониятлари. НД., -Фарғона, 2004, 103-б. 18 Лотман Ю.М. Структура художественного текста. –Москва, 1970, с-67.

Matn uslubiy mohiyatiga k о ‘ra ilmiy matn (tezis, maqola, ma’ruza, annotatsiya, taqrizlar), badiiy matn (nasriy va nazmiy asarlar), rasmiy matn (ma’lumotnoma, qaror, buyruq, tavsifnoma, tavsiyanomalar), ommabop matn (maqola, suhbat, tabrik va xitob nutqi matnlari ) kabi tarmoqlarga b о ‘linadi. Biz ushbu q о ‘llanmada faqatgina badiiy matn haqida fikr yuritamiz. Matn tiplari Matn hajm va mazmun belgisiga k о ‘ra ikkiga b о ‘linadi: 1.Hajm belgisiga k о ‘ra matn tiplari. 2.Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga k о ‘ra matn tiplari. 1.Hajm belgisiga k о ‘ra matn tiplari. Matn gapdan k о ‘ra yirik hajmli aloqa vositasi, nutqiy faoliyat mahsuli, muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan yozma nutq k о ‘rinishidir. Matnni hajm belgisiga k о ‘ra ikkiga ajratamiz: Minimal matn (mikromatn) va maksimal matn (makromatn). Shuni ham aytib о ‘tish kerakki, ayrim adabiyotlarda matn hajm jihatidan uchga ajratilgan: kichik, о ‘rta va katta hajmli matnlar. «Telegramma, ma’lumotnoma, ariza, ishonch xati, tushuntirish xati hamda vaqtli matbuotda chiqadigan e’lon va kichik xabarlar kichik hajmdagi matnlar sanaladi. О ‘rta hajmdagi matnlarga hikoya, qissa, she’r, doston, poemalar kiradi. Katta hajmdagi matnlarga povest, roman, drammatik asarlar, trilogiyalar kiradi.» 19 Lekin bu tarzdagi b о ‘linish ayrim chalkashliklarni yuzaga chiqaradi. Shunday dostonlar borki, hajm jihatidan romandan katta. Nafaqat hajm jihatidan balki, ichki mazmun, xarakterlar tasviri, ruhiyat talqini jihatidan ham uncha-muncha romandan qolishmaydigan dostonlar bor. Masalan, «Alpomish», «G о ‘r о ‘g‘li» kabi g о ‘zal dostonlarimiz shakl va mazmun jihatidan yirik hajmli asar hisoblanadi. Yoki kichik hajmli she’rlarni ham о ‘rta matn hisoblaymizmi? Umuman bu tarzdagi tasnif jiddiy asosga ega emas. Shuning uchun matnni tilshunoslikda keng tarqalgan ikkiga ajratib tekshirish tamoyili asosida о ‘rganishni ham mantiqan ham amaliy jihatdan maqsadga muvofiq b о ‘ladi deb hisoblaymiz. 19 Қиличев Э. Матннинг лингвистик таҳлили. «Бухоро университети», 2000, 6-7-б.

Badiiy uslubda minimal matn deyilganda biror mavzuni yoritishga bag‘ishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she’r va she’riy parchalar, umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli shakldagi bog‘lamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi. Masalan: Talantsiz yozuvchi tovuqqa о ‘xshaydi. Yong‘oqdek tuxum tug‘adi-da, qaqog‘lab olamni buzadi!( О ‘.Hoshimov) 20 Yoki: Sevgi nima? Insoniyat paydo b о ‘ptiki, shu savol ustida bosh qotiradi. Ammo javob topolmaydi. Agar inson sevgining barcha sir-asrorlarini bilganida edi, uning modeli – qolipini yaratgan b о ‘lardi. Sevgi hech qanday qolipga sig‘magani uchun ham sirli va abadiydir ( О ‘.Hoshimov). Mikromatn deb atash mumkin b о ‘lgan ikkita parchani keltirdik. Tarkiblanish jihatidan birinchisi ikkita gapdan tuzilgan. Mazmunni birlashtirishga xizmat qiladigan sarlavha berilmagan. Bu vazifa tovuq va u bilan bog‘liq s о ‘zlarga yuklatilgan (tovuq-tuxum-qaqog‘lamoq). Iste’dodsiz yozuvchi birinchi gapda tovuqqa о ‘xshatilmoqda. Ikkinchi gap esa bu о ‘xshatishni t о ‘laroq izohlash yoki sababini k о ‘rsatish uchun keltirilgan. YA’ni, iste’dodsiz yozuvchi tovuqqa о ‘xshatildi, ammo tovuqning qaysi sifat va xususiyatiga? Muallif munosabati ikkinchi gapda tugal ifodasini topgan. Matn butunligini ta’minlashda tovuq-tuxum- qaqog‘lamoq s о ‘zlari mazmuniy о ‘q vazifasini bajarmoqda. Keyingi kichik hajmli matnni oladigan b о ‘lsak, ushbu matnning ichki mazmuni savol shaklidagi sarlavha orqali oshkor qilingan. Matn 4 ta gapdan tashkil topgan. Butunlikni ta’minlayotgan vositalar sirasiga izchil va tugal ohang, ammo bog‘lovchisi, agar bog‘lovchisi va matnning mazmuniy о ‘q ini tashkil qiluvchi sevgi s о ‘zi kiradi. Demak, masala savol shaklida q о ‘yilyapti va unga matn orqali javob berilyapti. YA’ni, Sevgi nima? Sevgi - sirli va abadiy tushuncha. О ‘tkir Hoshimovning Daftar hoshiyasidagi bitiklar turkumiga kiritilgan Sadoqat deb nomlanuvchi lavhada boshqacharoq holatni k о ‘rishimiz mumkin. 20 Ўткир Ҳошимовдан келтирилган мисоллар адибнинг «Дафтар ҳошиясидаги битиклар» деб номланган китобидан олинди. –Т., «Шарқ», 2005.

Qadim zamonda bir yurt bor ekan. Xalqi mehnatkash, podshosi odil, hayoti tinch, turmushi farovon ekan. Boshqa bir mamlakatning shohi g‘ayrligi kelib, о ‘sha yurtni bosib olmoqchi b о ‘pti. Biroq daf’atan hujum qilishga jur’at etolmay, о ‘sha yurtga о ‘z xufiyasini yuboribdi. «Qanday qilib b о ‘lmasin, podshoning ishonchiga kirasan, yurtning sir-asrorini bilib kelasan» debdi. Xufiya о ‘sha yurtga boribdi. Vaqti kelib, chindan ham podshoning ishonchiga kiribdi, mulozimlaridan biriga aylanibdi. S о ‘ng, о ‘z mamlakatiga qaytib borib, shohiga «Bu yurtni olib b о ‘lmaydi!» debdi. «Nima, qal’asi mustahkammi?»-deb s о ‘rabdi shoh. «Gap qal’ada emas»,-debdi xufiY. «B о ‘lmasa gap nimada о ‘zi?»-debdi shoh darg‘azab b о ‘lib. Shunda xufiya о ‘zi guvoh b о ‘lgan bir voqeani aytib beribdi: -Bir kuni о ‘sha podsho shikorga chiqdi. Yonida qirq nafar yigiti ham bor edi. Men ham ularga q о ‘shildim. Podsho uchqur bir kiyik ortidan ot q о ‘ydi. Hammamiz unga ergashdik. Kiyik ch о ‘qqiga qarab yugurdi. Podsho ham uning ortidan ot surib ketaveradi. Bir mahal kiyik ch о ‘qqi tepasiga yetganda tubsiz dara ustidan sakradi-da, narigi ch о ‘qqiga о ‘tib k о ‘zdan g‘oyib b о ‘ldi. Podsho noiloj jilov tortib, ortidan tushdi. Terlab ketgan edi. Yonidan r о ‘molcha chiqarib, peshonasini artmoqchi b о ‘lgan edi, nogahon shamol kelib, r о ‘molchani daraga uchirib ketdi. Shunda qirq yigitning hammasi о ‘zini tubsiz jarlikka otdi. Qanchasi parcha-parcha b о ‘lib ketdi. Qanchasi mayib-majruh b о ‘ldi. Omon qolgan bir yigit r о ‘molchani olib chiqib, podshoga topshirdi. U yurtda bunaqa yigitlar k о ‘p. Bunaqa yurtni yengib b о ‘lmaydi… Mazkur matn sadoqat haqida, Vatanga, yurtga vafodorlik haqida. Biz matnning nima haqda ekanligini dastlab sarlavhadan bilib olamiz. Bu s о ‘z matn ichida boshqa qaytarilmaydi, lekin sarlavha sifatida kelgan shu s о ‘z matnning ham motivatsion yaxlitlig ini ham kompozitsion butunlig ini ta’minlashga xizmat qilyapti. Shunga k о ‘ra yozuvchi mazmuniy о ‘q ni nom darajasiga k о ‘tarish orqali maqsadiga t о ‘la erishgan deyishimiz mumkin. Shuni aytib о ‘tish kerakki, hamma nomlar ham bunday vazifani bajaravermaydi.

Mutaxassislar ba’zan bittagina gap ham mikromatn tushunchasiga teng kelishi mumkin degan fikrni ilgari surishgan. Masalan: Bahor… Bu jumlada «tabiatning jonlanishi», «hammayoqning k о ‘m-k о ‘k tusga kirishi», «atrof- muhitning g о ‘zal tusga burkanishi» kabi yashirin mazmun mavjuddir. 21 Lekin bu tipdagi k о ‘rinishlarni tom ma’noda matn deb atash mumkin emas. Chunki matn struktural jihatdan gapdan yirik sintaktik butunlik. Demak, gaplardan tashkil topadi. Yashirin mazmun sifatida havola qilinayotgan ma’nolar s о ‘zning ma’no strukturasi bilan bog‘liq. Mazkur gap о ‘zidan keyin keladigan izohlovchi yoki kengaytiruvchi gaplar bilan bir butunlik hosil qilgandagina matn deyish t о ‘g‘ri b о ‘ladi. Agar yashirin mazmunga qarab xulosa chiqaradigan b о ‘lsak, istalgan s о ‘zni matn deyishimiz mumkin b о ‘ladi. Masalan, ona degan s о ‘zni oladigan b о ‘lsak, bu s о ‘zning ham moddiylashmagan yashirin ma’nolari mavjud va ular mazkur s о ‘zni talaffuz qilishimiz bilanoq, k о ‘z oldimizda u yoki bu tarzda namoyon b о ‘ladi. Maksimal matn deyilganda keng k о ‘lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman, epopeya kabi yirik hajmli asarlar maksimal matn hisoblanadi. Maksimal matn mikromatnlardan tashkil topadi. Eng kichik butunlik abzatsga, eng katta butunlik esa bob(qism yoki fasl)larga t о ‘g‘ri keladi. Bunday matn tarkibida epigraf, s о ‘zboshi (muqaddima), s о ‘ngs о ‘z (epilog) kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi mumkin. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga, shuningdek, mavzuning tanlanishi va yoritilishiga oid ayrim masalalarga q о ‘shimcha izoh, sharh b о ‘lib keladi. Maksimal matn tashqi jihatdan turlicha shakllangan b о ‘ladi. Masalan, F.M.Dostoyevskiyning jahon adabiyotining mumtoz namunasiga aylangan «Jinoyat va jazo» romanini olaylik. Roman 6 qism va epilogdan tashkil topgan. Har bir qism 5-7 b о ‘limni о ‘z ichiga olgan. Qism va b о ‘limlarga alohida nom berilmagan. Romanning umumiy hajmi 21 bosma taboq. Yoki, Pirimqul Qodirovning «Humoyun va Akbar» tarixiy romanini k о ‘zdan kechiradigan b о ‘lsak, mazkur asar ikki mustaqil qismga ajratiladi. Har ikki qism alohida nomlanadi 21 Ҳакимов М.Х. Ўша асар. 24-б.

(Humoyun. Akbar). Qismlar 9-10 tadan b о ‘limlarga b о ‘linadi va har bir b о ‘lim voqea b о ‘lib о ‘tayotgan joy hamda gap kim yoki nima haqida ketayotganligiga qarab nomlab boriladi (Masalan: 1.Agra. Hamida bonu arosatda… 2.Ganga. K о ‘rgilik. v.h.). Romanning umumiy hajmi 30 bosma taboq. Makromatnning tashkillanishini quyidagi sxema asosida yanada yaqqolroq k о ‘rishimiz mumkin: Makromatnning eng kichik birligi abzatsdir. Abzats bir mazmuniy butunlik b о ‘lib «matnning bir xat boshidan keyingi xat boshigacha b о ‘lgan qismi» hisoblanadi. Abzats qisqa xabar (abzatsda aytilmoqchi b о ‘lgan mavzu haqidagi dastlabki, qisqacha xabar), oldingi xabar bilan keyingi xabarni bog‘lovchi vositalar (bog‘lovchi vositalar abzatsni о ‘zidan oldingi abzatsga bog‘laydi, shuningdek, abzats ichidagi xabar jumlalarini bir-biriga bog‘laydi), xabarning t о ‘ldirilishi (dastlabki xabar t о ‘ldiriladi, izohlanadi, sharhlanadi) va xulosa (xabar yakunlanadi, natija aytiladi) qismlarni о ‘z ichiga oladigan butunlikdir. «Matn lingvistikasi» q о ‘llanmasida abzatsni tashkil etgan gaplar о ‘zaro sinsemantik (sintaktik va leksik-semantik) hamda, avtosemantik (grammatik aloqalarsiz, faqat semantik) aloqa usulida birikishi aytiladi. Shuningdek, abzatslarning strukturasiga k о ‘ra quyidagi k о ‘rinishlari mavjudligi sanab о ‘tiladi: 1) Sodda gapdan iborat b о ‘lgan abzatslar; 2) Q о ‘shma gapdan iborat b о ‘ladigan abzatslar; 3) Periodik nutq formasidan iborat b о ‘lgan abzatslar; 4) Superfrazali sintaktik butunlikdan iborat b о ‘lgan abzatslar; 5) K о ‘chirma- о ‘zga gapli abzatslar. 22 Bunga aralash tipdagi nutq formalaridan tashkil topgan abzatslarni ham kiritish mumkin. Abzatsdagi «xabar» tema-rematik munosabatdagi gaplarda ifodalanadi. Tema 22 Мамажонов А. Текст лингвистикаси. –Т: ТДПИ., 1989, 39-40-б. Макроматн Макроматн Қисм ёки фасллар Қисм ёки фасллар Микроматн МикроматнБўлимлар Бўлимлар Абзацлар Абзацлар

(yunoncha thema – asos b о ‘lgan narsa) deb gapning aktual b о ‘linishida s о ‘zlovchi va tinglovchi ( о ‘quvchi) uchun ma’lum (tanish) b о ‘lgan narsani ifodalovchi, yangi narsani ifodalashga о ‘tish uchun asos xizmatini bajaruvchi qismga aytiladi. Rema (rheme-commentaire – ma’lumot, sharh) esa temadan keyin kelib s о ‘zlovchi tinglovchiga ( о ‘quvchiga) bildirmoqchi, aytmoqchi b о ‘lgan yangi xabar mazmunini ifodalovchi qism, gapning yangi ma’lumot (axborot) qismi. 23 Odatda gapning ega sostavi tema, kesim sostavi esa rema vazifasida keladi: Ahmad //darsga kelmadi. Sotvoldi // nima qilishini, qayoqqa borishini bilmay, hayron turardi. U // Sotvoldining dadasi T о ‘lagan edi. Lekin har doim ham ega sostavi tema b о ‘lavermaydi. Buni quyidagi misolda k о ‘rishimiz mumkin: D о ‘stim menga kitob sovg‘a qildi. Bu gapda tema t о ‘ldiruvchi vazifasidagi s о ‘z bilan ifodalangan. Rema esa ega va kesim sostavidan iborat gap bilan ifodalangan. Yuqorida tema - rematik munosabatdagi gaplarning ketma-ket kelishi natijasida abzats yuzaga kelishini ta’kidlagandik. Faqat bu ketma-ketlik qay tarzda namoyon b о ‘ladi, degan tabiiy savol tug‘iladi. Buni quyidagi gaplar misolida k о ‘rib chiqamiz. D о ‘stim menga kitob sovg‘a qildi. (1). Kitob samimiy va beg‘ubor muhabbat haqida edi. (2). Muhabbat hech kimni befarq qoldirmaydigan tuyg‘u .(3). Birinchi gapda q о ‘shnimga s о ‘zi tema qolganlari rema ekanligini k о ‘rib chiqdik. Ikkinchi gapda birinchi gapning remasi yangilik xususiyatini y о ‘qotib, tema maqomiga о ‘tadi. Uchinchi gapda ham shu jarayon r о ‘y beradi. Bunday bog‘lanish tarzini izchil tema-rematik bog‘lanish deb ataymiz. Buni quyidagi chizma orqali yanada aniqroq tasavvur qilishimiz mumkin: Tema 1 Rema 1 Tema 2 Rema 2 Tema 3 Rema 3 va hokazo. 23 Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. –Т., ЎМЭ., 2002.

Ba’zan tema о ‘zgarmas b о ‘ladi. Dastlabki tema bilan aloqador yangi xabarlar, ma’lumotlar keyingi gaplarda berib boriladi. Masalan: Ahmad darsga kelmadi (1). Shanbalikda ham qatnashmadi (2). Bayram tantanasida ham teatrda ham k о ‘rinmadi (3). Bunday bog‘lanishni о ‘zgarmas temali bog‘lanish deb ataymiz. Chizmada quyidagicha ifodalash mumkin: Tema 1 Rema 1 Rema 2 Rema 3 Ba’zan datlabki gapdagi temani keyingi gaplardagi temalar о ‘ziga aloqador remalar bilan birga t о ‘ldirib keladi. Bunda dastlabki tema gipertemaga aylanadi. 24 Masalan: Bu xotin butun kecha b о ‘yi juda tinch va xotirjam uxlaganga о ‘xshaydi. Bir oyog‘i tizdan quyisi bukilib, s о ‘richadan pastga osilibdi, bir oyog‘i unisini quvlab borib s о ‘richaning qirg‘og‘ida uxlab qolibdi. Uzun k о ‘ylagi butun badanini kam-k о ‘stsiz yopib turadi. Faqat bir yengi tirsakkacha shimarilib qolgan. Oppoq q о ‘llari va bilaklari о ‘z yonida – о ‘z onasining t о ‘qlisiday – bir chiroylik uxlaydi (CH о ‘lpon). Bunday bog‘lanishni gipertemali bog‘lanish deb ataymiz. Chizmada quyidagicha ifodalanadi: (Tema) Tema 1 +Rema 1 Tema 2 +Rema 2 Tema 3 +Rema 3 2.Ifoda maqsadi va mazmuniga k о ‘ra matn tiplari. Muloqot paytida, gapirayotganda yoki yozayotganda har doim yangidan matn yaratmaymiz. Ehtiyojimizga k о ‘ra turli matn tiplaridan foydalanamiz. Ba’zan boshimizdan о ‘tgan yoki о ‘zimiz guvoh b о ‘lgan voqealarni kimgadir aytib beramiz. Tinglovchiga notanish b о ‘lgan biror kishi yoki joyni batafsil tasvirlab 24 Бу ҳақда қаранг: Бозоров О. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив (актуал) тузилиши. НДА., - Фарғона, 2004, 12-б., Москальская О.И. Грамматика текста.-М: «Высшая школа»,1981. с-136.

berishga harakat qilamiz. Ba’zan fikrimizni turli dalillar yordamida isbotlashga, izohlashga ehtiyoj sezamiz. Yoxud kimgadir pand-nasihat qilamiz. Uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan xulosa chiqarishini istaymiz. Muloqot maqsadimiz ba’zan qandaydir informatsiyani tinglovchiga yetkazishga qaratilgan b о ‘ladi. Shu bilan birga biror ishni qanday bajarish kerakligi haqida tavsiyalar beramiz yoki biror ishni qilmaslik haqida buyruq beramiz. Maqsadimizga erishish uchun turli k о ‘rsatma, ta’qiq va xitob jumlalaridan foydalanamiz. Insonlar о ‘rtasidagi muloqot maqsadi va mazmuni shular bilangina chegaralanib qolmaydi. Inson hissiyotlarini, tuyg‘ularini, hayajonlarini, azob va qayg‘ularini ifodalash, shu orqali tinglovchi yoki kitobxonni ta’sirlantirishni istaydi. Ana shunday hollarda ba’zan mubolag‘a ba’zan о ‘xshatish – qiyoslash kabi tasviriy vositalardan foydalanamiz. Shundan kelib chiqib matnni, xususan, badiiy matnni quyidagi tiplarga b о ‘lib chiqish mumkin: 1.Hikoya mazmunli matn. 2.Tasviriy matn. 3.Izoh mazmunli matn. 4.Didaktik matn. 5.Xabar mazmunli matn. 6.Buyruq mazmunli matn. 7.Hissiy ifoda mazmunli matn. 25 1.Hikoya mazmunli matnlar (Le texte narratif - narrativ matn). Bunday matnda muallif yoki asar qahramoni о ‘zi boshidan о ‘tkazgan, eshitgan, о ‘qigan yoki guvoh b о ‘lgan biror bir voqeani hikoya qilib beradi. Xotiralar, esdaliklar, ertak va rivoyatlarni narrativ matn tipiga kiritish mumkin. Hikoya tarzi asosan о ‘tgan zamon shaklida, birinchi shaxs birlik yoki k о ‘plikda ifodalanadi. Hikoya qilinayotgan voqea – hodisa kichik yoki keng qamrovli b о ‘lishi mumkin. Sekin - asta k о ‘tarilib boruvchi izchil va yaxlitlovchi ohang kuzatiladi. Biryoqlama ifoda uslubidan foydalaniladi. YA’ni, matn shakllanishida asosan, hikoya qiluvchi (roviy) yetakchi faktor hisoblanadi. Monologik nutq k о ‘rinishi bunday matnlar uchun juda mos va qulay b о ‘ladi. О ‘rni bilan diologik nutq k о ‘rinishlariga murojaat qilinganligini kuzatishimiz mumkin. Shunda ham hikoya matnining motivatsion butunligi roviyga bog‘liq b о ‘ladi. Bu tip matnlarda tasviriy, izoh, xabar, hissiy ifoda mazmunli matnlar birdaniga ishtirok etishi mumkin. 25 Матн типлари ҳақида қаранг: Filizok R . Metin tipleri . http // www . ege . edebiyat . org .

«Duog о ‘y» . Said Ahmad aka boshchiligida bir guruh adiblar olis tog‘ qishlog‘iga yetib bordik. Mehmonga chaqirishdi. Uy t о ‘la odam. Davra boshida t о ‘rvadek soqoli k о ‘ksiga tushgan qariya о ‘tiribdi. Hamma unga ta’zim bajo qiladi. Davraga kim kelib q о ‘shilmasin chol uzundan-uzoq duo о ‘qiydi. «Sen ham mening yoshimga yetib yurgin, bacham», deb fotiha tortadi. Bir xil duo takrorlanavergach, Said Ahmad aka s о ‘radi: -Necha yoshga chiqdingiz, taqsir? -Menba?-dedi chol salmoqlab. –Ikkam jetmishga bordim. -Voy b о ‘- о ‘- о ‘!-dedi Said Ahmad aka bosh chayqab. –Agar sening duoing mustajob b о ‘lsa, men sakkiz yil avval о ‘lib ketishim kerak ekan-da, ukam? Men yetmish oltiga chiqdim! Turaqol endi, joy almashamiz! ( О ‘.Hoshimov) *** Y о ‘li topildi . Erkin Vohidov universitetni endi bitirgan paytidayoq taniqli shoir edi. О ‘zingiz bilasiz, oliy о ‘quv yurtini bitirgan odam oldida uylanish muammosi k о ‘ndalang b о ‘ladi. Shu masala yuzasidan Erkin aka Said Ahmad akaga maslahat solibdi. -Oqsaqol,-debdi. -Xabaringiz bor, bir-ikkita kitobim chiqdi. Uch ming s о ‘mcha pulim ham bor (U paytda uch ming katta pul edi). Lekin qaysi biriga yetkazishni bilmayapman. Mashina olaymi, uy solaymi, xotin olaymi? Mashina olsam, uy sololmayman, uy solsam, uylanolmayman, uylansam, mashinaga pul qolmaydi… Nima qilay? Said Ahmad aka peshanasini Rashid abzining garmoniday tirishtirib, chuqur va uzoq о ‘yga tolibdi. Oxiri chehrasi yorishib bunday debdi: -Bolam, men x о ‘p о ‘yladim. Hisoblab k о ‘rsam uch ming s о ‘m puling hammasiga yetarkan. Maslahat shuki, sen avtobus sotib olgin! Avtobus degani mashina b о ‘ladi. Rulini qayoqqa bursang ketaveradi. Bu - birinchidan. Avtobusning ichi keng-m о ‘l b о ‘ladi. K о ‘ch-k о ‘roningni olib kirsang tayyor uy b о ‘ladi. Bu – ikkinchidan. Uchinchidan, rostki avtobus b о ‘lgandan keyin ichida konduktori ham b о ‘ladi. О ‘sha konduktorni xotin qilib olib q о ‘ya qolasan!.. ( О ‘.Hoshimov)

*** Bunday zotlarning har bir uchrashuvi bayram b о ‘lib ketadi, ular о ‘rtasidagi d о ‘stlik afsonaga aylanib ketadi. Taniqli о ‘zbek adibi Nosir Fozilov qachonlardir Sobit Muqonov t о ‘g‘risidagi xotiralarini «Mehribonlik» nomi bilan atagandi. О ‘sha xotiralarda qiziq bir voqea eslatib о ‘tiladi. Toshkentdan Sobit Muqonovning uyiga mehmon b о ‘lib kelgan qadrdon d о ‘sti Oybekni mashinaga о ‘tqazib, k о ‘m-k о ‘k о ‘tloq, bog‘-rog‘ qoplagan Olatov etaklariga olib ketadi. Tabiat g о ‘zalligidan bahramand b о ‘ladilar. Sip-silliq qizil qoyalar yonidan о ‘tayotib, mashinaga tormoz beradi. Xarsang toshlardan birini aylanib tomosha qiladi. Tabiatning о ‘zi obi-tobida sayqal bergan toshdan k о ‘zlarini uzolmasdan bosh chayqadi-da: «G о ‘zal! M о ‘jiza!» deydi. Sobit esa sir boy bermasdan Oybekning yoniga yaqinlashadiyu unga sinchikov razm solib: -X о ‘sh, yoqib qoldimi?-deb s о ‘raydi. -B о ‘lmasam-chi!-deb t о ‘lqinlanib javob beradi. -Unday b о ‘lsa, buni men senga sovg‘a qilaman. Faqat о ‘z nomimdan emas, butun qozoq xalqi nomidan sovg‘a qilaman. An’anamiz b о ‘yicha arg‘umoqqa ega b о ‘ldim deyaver. Shunday qilib, Medeo chegarasida yotgan xarsang tosh mehmonga yoqib qoladi: Sobit uni sovg‘a qiladi, Oybek qabul qilib oladi. Tez orada Oybek Toshkentga qaytib ketadi. Sobit esa keyin о ‘sha xarsang yoniga bitta toshtaroshni yollab boradi. Xarsang toshga hech о ‘chmaydigan s о ‘zlar о ‘yib yoziladi: «Bu silliq toshni men Muso Oybekka sovg‘a qildim. Sobit Muqonuli. 1962 y. 3. VI». О ‘sha kuni Sobit о ‘z hayotida bag‘oyat mas’uliyatli vazifani ado etgan kishidek kayfiyati k о ‘tarinki holatda quvnoq q о ‘shiq aytib uyiga qaytadi. -Men о ‘z hayotimda juda k о ‘p sahiy odatlarni k о ‘rganman. Lekin tog‘da yotgan chaqirtoshni sovg‘a qiladigan Sobitga о ‘xshash odamni aslo uchratmaganman,-deb tez-tez eslab yuradi Oybek. 26 26 Айтматов Ч., Шохонов М. Чў ққида қолган овчининг оҳи-зори. –Т: «Шарқ», 1998, 103-б.

Berilgan matnlarda uch xil holatni kuzatish mumkin. Birinchi matnda yozuvchi о ‘zi guvoh b о ‘lgan voqeani hikoya qilyapti, ikkinchi matnda muallif eshitgan voqeasini s о ‘zlayapti. Uchinchi matnda esa muallif о ‘qib ta’sirlangan voqeasini aytib beryapti. Shunga k о ‘ra ifoda tarzi о ‘zgarib borgan. Hikoya mazmunli matn boshqalariga qaraganda murakkab tarkiblangan b о ‘ladi. 2.Tasviriy matnlar (Le texte descriptif - deskriptiv matn). Bunday matn tinglovchiga noma’lum b о ‘lgan biror kishi, joy, hayvonot va nabotot olamiga mansub mavjudot yoki qandaydir narsa-buyum hamda voqea-hodisani batafsil tasvirlab berish maqsadida tuzilgan b о ‘ladi. Tasviriy matnda ham monologik nutq k о ‘rinishi yetakchilik qiladi. Partonimik tasvir bunday matnning eng xarakterli xususiyati hisoblanadi. YA’ni, tasvirlanayotgan obyektning dastlab, birlamchi xususiyati tilga olinadi. Keyin unga aloqador xususiyatlar va qismlardan s о ‘z yuritiladi. Masalan: Yakan degan о ‘simlik b о ‘ladi. Nima uchundir san’atkorlar, aniqrog‘i otarchilar pulni «yakan» deyishadi. Aslida esa yakan – qamishzorda о ‘suvchi о ‘simlik. Yakanni о ‘rib olib, quritib uzum osadilar yoki savat qalpoq t о ‘qiydilar. Ma’lumki, qamish uzun, yakan esa, aksincha, pastak о ‘simlik. Shunday b о ‘libdiki, bir kuni yakan qamishga qarab: - О ‘, birodar, hadeb g‘ о ‘ddayaverma, salgina egil. Ollohning quyoshi nuridan biz ham bahramand b о ‘laylik,-debdi. Qamish unga qaragisi ham kelmabdi, javob ham bermay burnini jiyirib q о ‘ya qolibdi. Vaqti-soati kelib avval qamishni, s о ‘ng yakanni о ‘ribdilar. Tasodifni qarangki, о ‘sha qamishdan yasalgan b о ‘yrani bir uyga t о ‘shabdilar. Tasodifni qarangki, shu uy t о ‘sinlariga uzumlarni osibdilar, yakandan t о ‘qilgan savat qalpoqlarni esa devordagi qoziqlarga ilibdilar. Oradan kunlar о ‘taveribdi. Qamish pastda, oyoq ostida, yakan esa tepada ekan. Oyoqosti b о ‘laverib xorlangan qamish axiyri yakanga qarab zorlanibdi: -Meni о ‘rib olib quritdilar, tepkilab qovurg‘alarimni sindirdilar, s о ‘ng suvga b о ‘ktirdilar. S о ‘ng qayirib-bukib mana shu b о ‘yra holiga keltirdilar. Endi esa

tinimsiz, har kuni tepkilaydilar. Bu ham yetmaganday sal qayirib, ostimga noslarini tupuradilar. Bu zorlanishni eshitib yakan debdikim: -Siz bekorga g‘ о ‘ddaydingiz. G‘ о ‘ddayib о ‘saverdingiz. Ichingiz g‘ovak ekanini unutdingiz. G‘ovak b о ‘lganingiz uchun ham tepkilashdan b о ‘lak narsaga yaramadingiz. Hali ham kech emas, siz о ‘sgan yerda ildizingiz qolgan. Siz о ‘sajak qamishlarga yetkazing. Sizning holingizga tushmasinlar. Qamishni ba’zan tomga ham t о ‘shaydilar. Lekin baribir uning basharasiga loy chaplanadi… 27 Keltirilgan matnda yakan deb nomlanadigan bir о ‘simlik tasvirlanadi. Buni tasvir obyekti deymiz. Uning о ‘simlik ekanligi haqidagi axborot birlamchi xususiyat hisoblanadi. Uning qanday о ‘simlik ekanligi haqidagi axborot aloqador xususiyat hisoblanadi. Bu matnda aloqador xususiyat deb ataluvchi qism boshqa bir о ‘simlik bilan bog‘liq tasvir fonida yanada ravshan ifodalangan. Yoki Abdulla Qodiriy « О ‘tkan kunlar» romanini bir saroy tasviridan boshlaydi: Darbozasi sharqi-janubiyga qaratib qurilg‘an bu dong‘dor saroyni Toshkand, Samarqand va Buxoro savdogarlari egallaganlar, saroydagi bir-ikki hujrani istisno qilish bilan boshqalari musofirlar ila t о ‘la. Saroy ahli kunduzgi ish kuchlaridan b о ‘shab hujralariga qaytqanlar, k о ‘b hujralar kechlik osh pishirish ila mashg‘ul, shuning uchun kunduzgiga qarag‘anda saroy jonliq: kishilarning shaqillashib s о ‘zlashishlari, xoxolab kulishishlari saroyni k о ‘kka k о ‘targudek. Saroyning t о ‘rida boshqalarg‘a qarag‘anda k о ‘rkamrak bir hujra, anovi hujralarga kiygiz t о ‘shalgani holda bu hujrada qip-qizil gilam, uttalarda b о ‘z k о ‘rpalar k о ‘rilgan b о ‘lsa, munda ipak va adras k о ‘rpalar, narigilarda qora charog‘ sasig‘anda, bu hujrada sham’ yonadir, о ‘zga hujralarda yengil tabiatlik, serchaqchaq kishilar b о ‘lg‘anida bu hujraning egasi boshqacha yaratilishda. Og‘ir tabi’atlik, ulug‘ gavdalik, k о ‘rkam va oq yuzlik, mutanosib qora qoshliq va endigina murti sabz urgan bir yigit. 28 27 То ҳир Малик. Меҳмон туйғулар. –Т: «Шарқ», 2002, 19-б. 28 Абдулла Қодирий «Ўткан кунлар», -Т: «Шарқ», 2000, 11-б.

Bu parchada tasvir obyekti - saroy, bugungi til bilan aytadigan b о ‘lsak, mehmonxona. Uning Toshkent, Samarqand va Buxoro savdogarlari orasida mashhurligi haqidagi axborot birlamchi xususiyat b о ‘lsa, hujra va jihozlar haqidagi axborot aloqador xususiyat hisoblanadi. Bu matnda ham obyektning aloqador xususiyati u yerdagi insonlar tasviri fonida yanada aniq va tushunarli qilib tasvirlanyapti. Buni о ‘z navbatida ikkilamchi xususiyat u bilan bog‘liq tasvirni esa ikkilamchi aloqador xususiyat deb atasak b о ‘ladi. Yakan haqidagi matnda qamish ikkilamchi xususiyat, u bilan bog‘liq tasvir ikkilamchi aloqador xususiyat hisoblanadi. Mazkur matn о ‘sha xususiyatlar tasviriga asoslanib shakllantirilgan. Matnda bunday aloqadorlik bitta yoki bir necha b о ‘lishi mumkin. Bitta va ikkitalik turini tahlil qilish qulay. Agar ikkitadan ortiq b о ‘lsa tahlil murakkablashib ketadi. Bunday paytda eng xarakterlisi va matnning tashkillanishida yetakchilik qiladiganini olamiz. Buni quyidagicha formulalashtirishimiz mumkin: 1. m=(bx-ax); 2. m=n·(bx-ax) Bunda m-matn s о ‘zining belgisi, « bx» -birlamchi xususiyat, « ax» -aloqador xususiyat, agar matn ikki va undan ortiq aloqadorliklardan tuzilgan b о ‘lsa « n» belgisi о ‘rniga ularning miqdorini k о ‘rsatamiz. 3.Izoh mazmunli matnlar (Le texte argumentatif – argumentli matn). Bunday matnda aytilayotgan fikrning ishonarliligini ta’kidlash uchun turli dalil va izohlar keltiriladi. Asoslash, isbotlash, о ‘zini oqlashga urinish yoki himoya maqsadida har xil vajlarni keltirish argumentli matn tipining о ‘ziga xos jihatlaridan hisoblanadi. Fikr bilan keltirilgan dalil о ‘rtasida mantiqiy bog‘liqlik ning (connecteurs logiques) b о ‘lishi muhim sanaladi. Bunday matnda chunki, zero, lekin, aslida, shuning uchun, t о ‘g‘risini (ochig‘ini, rostini) aytganda, eshitishimga qaraganda, bilishimcha, taxminimcha kabi birliklar (le lexique apprėciatif) q о ‘llanilganligini k о ‘ramiz. Kitobxonni yoki tinglovchini ishontirish asosiy maqsad b о ‘lganligi uchun shunga mos ritorik uslub tanlanadi. Badiiy tasvir

vositalaridan foydalaniladi. Gaplar о ‘zaro zich bog‘langan va ta’kid ohangi sezilib turadigan matn tipi hisoblanadi. 4.Didaktik matnlar (Le texte explicatif – eksplikativ matn). Kimgadir pand-nasihat qilish, uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan xulosa chiqarishga о ‘rgatish istagi asosida tuzilgan matn eksplikativ yoki didaktik matn deyiladi. Maqsadga erishish uchun maqol, matal, aforizm, turli hayotiy voqealar, rivoyatlar, masallardan namuna sifatida foydalaniladi. Ularning matn ichiga singdirilish tarzi turlicha b о ‘ladi. Muallif bunday didaktik birliklarni matnga t о ‘g‘ridan t о ‘g‘ri olib kiradi va uning qaysi janrga taalluqli ekanligini aytib о ‘tadi. Didaktemalar matn tashqarisida avvaldan tayyor holda mavjud b о ‘ladi. Muallif yoki qahramon nutqida quyidagi ifoda shakllari ishlatiladi: shunday maqol bor, mashoyihlar demishlarki, ulug‘lar(eskilar)da shunday gap bor, derlarkim, shunday rivoyat ( о ‘git, voqea, masal) eshitganman va hokazo. Hudhudning Tovusga javobi. Hudhud unga javob berish uchun nafasini rostlab, shunday dedi: - Ey jaholat ahli kabi har narsani havas qiluvchi! Sen shunday holatlarni bayon etdingki, bu ish faqat devonalar va yosh bolalar q о ‘lidangina kela oladi, xolos. Odam degan tashqi g о ‘zallik haqida s о ‘z aytmaydi. Kimki undan faxr etar ekan, uni odam qatoriga q о ‘shib b о ‘lmaydi! Noz va husn faqat dilbar qizlargagina yarashadi. Er kishi esa dard va mashaqqat chekishi bilan yaxshidir. Barcha shakl ahli uchun eng sharafli ish ana shudirki, u shakldan ma’no tomon olib boradi. Sen о ‘z shaklingga bino q о ‘yding, buning uchun kishilar tomonidan masxara etilishga loyiqsan. Chunki, inson о ‘z tashqi g о ‘zalligi bilan faxrlanmaydi, agar faxrlansa, u masxaralanishga sazovordir! (Alisher Navoiy) *** Donishmand debdiki : har qanday yaxshi qonunning muqaddimasi, shuningdek, xotimasi ham shundan iboratkim, har bir inson bir burda nonini yaxshi mehnati bilan topa olsin va ayni choqda mehnatiga loyiq yaxshi non ola olsin (T.Malik). ***

Demishlar : moru qushni bir qafasda asratib b о ‘lmas, Vatandin ayri k о ‘ngilni bilingki, yayratib b о ‘lmas. Baayni bandi bulbulni chamansiz sayratib b о ‘lmas (A.Oripov). 29 Didaktemalarni keltirishdan asosiy maqsad shu orqali pand-nasihat berish, muammoli masalani yechishga k о ‘maklashish, qandaydir murakkab vaziyatdan chiqish y о ‘llarini k о ‘rsatish, t о ‘g‘ri y о ‘lni topishda keltirilgan misoldan ibrat chiqarishga da’vat qilish yohud b о ‘lib о ‘tgan voqeaga munosabat bildirishdan iborat. Lingvopoetik tahlilda didaktemalarning estetik mohiyati muhim hisoblanadi. 5.Xabar mazmunli matnlar (Le texte informatif – informativ matn). Biror voqea-hodisa haqida xabar berish maqsadida tuzilgan yoki havola qilingan matn informativ matn hisoblanadi. Badiiy matnda informativlik о ‘ziga xos tarzda b о ‘ladi. Oddiy xabardan farq qiladi. Estetik maqsad yuklangan b о ‘ladi. Narrativ, deskriptiv, argumentli, didaktik kabi matn tiplari tarkibida keladi. Masalan, Abdulla Qodiriy « О ‘tkan kunlar» romani yakunida shunday bir xabarni keltiradi: Keyingi Marg‘ilon borishimda yaqin о ‘rtoqlardan Yodgorbek t о ‘g‘risini surishtirib bildim: Yodgorbek ushbu asrning о ‘n t о ‘qqiz va yigirmanchi ochliq yillari miyonasida vafot qilib, undan ikki о ‘g‘ul qolibdir. О ‘g‘ullaridan bittasi bu kunda Marg‘ilonning mas’ul ishchilaridan b о ‘lib, ikkinchisi Farg‘ona bosmachilari orasida ekan. Bu kunda nomu nishonsiz, о ‘luk-tirigi ma’lum emas, deydilar. Bu ham xabar mazmunli matn hisoblanadi. Lekin asar ichida emas balki, ilova sifatida keltirilgan. Asar qahramonlarining hayotdan olinganligini ta’kidlash, bunga kitobxonni ishontirish istagi bilan kiritilgan. Bu haqda asar avvalida ham yozuvchi alohida ta’kidlagan edi: «xalqimizni shu zamonning «Tohir-Zuhra»lari, «Chor darvesh»lari, «Farhod-Shirin» va «Bahromg о ‘r»lari bilan tanishdirishka о ‘zimizda majburiyat his etamiz.» Balki, yozuvchi, ushbu qahramonlar taqdiri qanday kechganligi haqida kitobxonlarga xabar berishni xohlagandir, balki, romanni davom ettirajagini, agar davom ettirilsa voqealar shu mazmunda b о ‘lishi 29 Абдулла Ориповдан келтирилган мисоллар қуйидаги китобдан олинди:Сайланма. – Т:«Шарқ» 1996.

mumkinligi haqida xabar berayotgandir. Bu bizga qorong‘u, lekin keltirilgan matn xabar mazmuniga ega. Asar ichida yozuvchi tomonidan keltirilgan turli havolalar ham informativ xarakterda b о ‘lishi mumkin. « О ‘tkan kunlar»da muallif Musulmonqulning dovyurakligi haqida shunday havolani keltiradi: Musulmonqulning о ‘zi ham favqulodda yuraklik edi. 1853 m. tarixida Musulmonqul q о ‘qonlilarga asir tushib, uni t о ‘pdan otib о ‘ldirish uchun dordek bir narsaning ustiga о ‘tquzurlar. Ikkinchi tomondan t о ‘pka о ‘t berish kutiladir. Shu vaqtda kishilar Musulmonquldan s о ‘raydilar: «Endi qalaysan, ch о ‘loq?» Musulmonqul kulibkina javob beradir: «Alhamdulilloh, hali ham sizlardan yuqori bir yerda о ‘ltiribman!» 6.Buyruq mazmunli matnlar (Le texte injonctif – injonktiv matn). Buyruq hamda maslahat ohangi yetakchilik qiladigan, buyruq maylidagi gaplardan tuzilgan, biror ishni bajartirish yoki turli ta’qiqlashlarni ifoda etadigan matn tipiga buyruq mazmunli matn deyiladi. Asosan qahramonlar nutqida kuzatiladi. Lekin muallif nutqida maslahat yoki tavsiya ma’nosida q о ‘llanilishi ham ma’lum. Masalan: Odat. Ishdan nega kech kelganingizni surishtirsa, xayron b о ‘lmang. B о ‘yinbog‘ingizni yechishga k о ‘maklashish bahonasida yoqangizni hidlab k о ‘rsa, hayron b о ‘lmang. Majlisda nima masala k о ‘rilganini s о ‘rasa, hayron b о ‘lmang. Kimning yonida о ‘tirganingizni s о ‘rasa, hayron b о ‘lmang. Telefoningiz rangi qanaqaligini s о ‘rasa, hayron b о ‘lmang. Necha kishi q о ‘ng‘iroq qilganini s о ‘rasa hayron b о ‘lmang. Qayerda tushlik qilganingizni s о ‘rasa, hayron b о ‘lmang. Bufet nechanchi qavatdaligini s о ‘rasa, hayron b о ‘lmang. Nima ovqat yeganingizni s о ‘rasa, hayron b о ‘lmang. Sizga choyni qaysi q о ‘li bilan uzatganini s о ‘rasa, hayron b о ‘lmang! Boringki, oftob qaysi tomondan chiqqanini s о ‘rasayam hayron b о ‘lmang. Qiziquvchanlik – ayolning tabiiy odati! ( О ‘.Hoshimov) *** Buzilgan nikoh. Uyni qonuniy b о ‘lashdingiz… Mol-mulkni qonuniy b о ‘lashdingiz… Muhabbat b о ‘laklandi… Sadoqat b о ‘laklandi… Bola-chi? Bolani qaysi qonun bilan b о ‘lashasiz? Onasi bilan b о ‘lsa, otasiz qolsa. Otasi bilan b о ‘lsa,

onasiz qolsa… Yaxshisi, uniyam ikkiga b о ‘ling! Bir nimtasi-eriga! Bir nimtasi- xotinga! Qani k о ‘taring boltani, bolaning uvoli tutgurlar! ( О ‘.Hoshimov) *** Tiriklar va о ‘liklar . Vaqti-vaqti bilan qabristonga borasiz. Ajdodlaringiz boshida turib о ‘tganlar ruhini xotirlaysiz… Keyin… о ‘z yumushingiz bilan ketasiz. Shoshilmang. Dunyo ishi bitganmas… Iloji b о ‘lsa, qabristonni osoyishta aylaning. Shunda… g‘alati holat r о ‘y beradi. Marhumlar sizga k о ‘- о ‘- о ‘p narsalar aytadi… Ishoning, о ‘liklar tiriklardan k о ‘ra teranroq fikrlaydi… ( О ‘.Hoshimov) 7.Hissiy ifoda mazmunli matnlar (Le texte expressif - ekspressiv matnlar). Insonning ichki kechinmalarini, voqelikka munosabatini, о ‘ziga xos pafos bilan ifodalash maqsadida tuzilgan matnlar hissiy ifoda mazmunli matn deyiladi. Erta bahor – cheksiz sog‘inchning ufqi. Muzga aylanishdan bosh tortgan isyonkor tomchilar yomg‘ir b о ‘lib t о ‘kilmoqda. Yomg‘irning daraxtga, kurtakning tomchiga aytadigan «shiviri» yig‘ilganey-yig‘ilgan. X о ‘ngrab-x о ‘ngrab, b о ‘zlab- b о ‘zlab dil rozini aytayotgan erta bahor buluti aslida osmon dardidan s о ‘z ochishga botingan asov g‘alayon. Nish urmish kurtakka nasib etgan yomg‘ir tomchisi k о ‘kning beqiyos ehtirosi parchasi. Yomg‘ir «shiviri» umidlarga t о ‘la daraxt ta’zimiga kutilmaganda duch kelsa, bu ajib bir shoyonlik tavalludi. Aslida bu «shivir-shivirlar» rishta xolos. Aslida ulkan osmonning jajji zaminga aytadigan dardi k о ‘p-yey... Zamin esa dil izhorini minnatdor tinglar ekan, jajji daraxtlari, endi unajak о ‘t- о ‘lani-yu, chambar gullari-la ta’zim etadi. Yeru-osmon, daraxtu yomg‘ir, nish urish orzusidagi kurtagu, unga lab tegizgan tomchi, k о ‘kdagi bulutdan barqini kutgan maysalar, chechaklar yamoqchi sog‘inch dardida butun b о ‘ladilar endi. Bilaman, zamin-u falak visoli xayoliy ufqdagina namoyon. Bilaman... Ammo... Qalbim zulflariga urilgan shivir- shivirlarni sezmaslikni eplay olmayapman. Sog‘inch – umrim yamog‘i... (YO.Akram) 30 30 Ё қутхон Акрам. Ёмғиркуй. –Т «Шарқ», 1994, 45-б.

Biror bir badiiy matnda sanab о ‘tilgan matn tiplarining hammasi yoki ayrimlari ishtirok etgan b о ‘lishi mumkin. Yohud butun boshli asar yuqorida zikr etilgan matn tiplaridan faqatgina bittasi asosida shakllangan b о ‘lishi ham mumkin. Badiiy matn qismlarini bog‘lovchi vositalar Matn kamida ikkita gapdan tuzilgan murakkab sintaktik butunlik. Gaplar о ‘zaro turli sintaktik aloqa vositalari yordamida birikadi. Ularga takroriy b о ‘laklar, olmoshlar, xiazmatik konstruksiyalar, zamon va makon ifodalovchi birliklar, kesimlarning zamon shakllari, modal s о ‘zlar kabi turli leksik-grammatik birliklar kiradi. Tilshunos olim A.Mamajonov matn komponentlari о ‘rtasida mustahkam sintaktik aloqa majudligini ta’kidlaydi va bu aloqaning о ‘ziga xosligini «Tekst lingvistikasi» deb nomlangan risolasida quyidagicha izohlaydi: «Bizningcha, sintaktik aloqaning bu turi q о ‘shma gap komponentlari orasidagi grammatik aloqaga о ‘xshab ketadi, faqat murakkabroq k о ‘rinishda yuzaga chiqadi. Ma’lumki, q о ‘shma gap komponentlari orasida biriktirish, qiyoslash, zidlash, sabab-natija, shart-payt, aniqlash, izohlash kabi mazmuniy munosabatlar ifodalanadi. Bu munosabatlar q о ‘shma gapning uch turi: bog‘lovchisiz, bog‘langan va ergash gapli q о ‘shma gaplarda komponentlarni о ‘zaro biriktiruvchi sintaktik aloqa vositalari: intonatsiya, bog‘lovchilar, bog‘lovchi vazifasidagi s о ‘zlar, gap b о ‘laklari tartibi, olmoshlar, ayrim s о ‘zlarning takrorlanishi, umumiy ikkinchi darajali b о ‘laklar, kesimlarning zamon munosabati kabilar orqali reallashadi. K о ‘rinadiki, q о ‘shma gaplarda sintaktik aloqa predikatsiyalar orasida о ‘rnatiladi. Tekstda esa sintaktik aloqa bir butun gaplar, superfrazali sintaktik butunliklar, abzatslar, qismlar, b о ‘limlar, boblar о ‘rtasida yuzaga chiqib uning mazmuniy va struktural birligini ta’minlaydi». 31 Demak, matn tarkibidagi gaplar faqat struktural jihatdan emas, balki mazmunan ham bir-birini taqazo qilishi kerak ekan. Matn butunligida mazmuniy yaqinlik qanchalik ahamiyatli b о ‘lsa, mazmun izchilligi ham shunchalik muhim. 31 Мамажонов А. Ўша асар, 15-б.

Masalan: 1.Hovli yog‘ tushsa yalagudek top-toza b о ‘ldi. 2.Ahmad bugun ham darsga kelmadimi? 3.Har qanday chuqurlikdan ham yuksaklikka k о ‘tarilish mumkin. 4. О ‘qituvchining vazifasi о ‘quvchilarga orzu ulashishdan, orzu qilishni о ‘rgatishdan iborat b о ‘lmog‘i lozim. Yuqorida t о ‘rtta gap ketma-ket keltirildi. Lekin ularda mazmuniy yaqinlik y о ‘q. Quyidagi gaplar yig‘inida esa mazmuniy yaqinlik k о ‘zga tashlanadi, lekin mazmun izchilligi y о ‘q: 1.Qalamkashning S о ‘zi bir y о ‘la о ‘n ming, yuz ming kitobxonga yetib boradi. 2.Demak, uning S о ‘z mas’uliyati ham boshqalarnikidan ming hissa ortiqroqdir. 3.Maktab о ‘qituvchisining S о ‘zi о ‘ttiz bolaga yetib boradi. 4.Notiqning S о ‘zi ming tinglovchiga yetib boradi. 5.Dorilfunun domlasining S о ‘zi yuz talabaga yetib boradi. Yuqoridagi gaplardan matnning s о ‘z va uning mas’uliyati haqida ekanligini payqash qiyin emas. Bu gaplar yig‘inida mazmun yaqinligi bor, lekin izchil emas. Gaplarning ketma-ketligi buzilganligi tufayli mazmun izchilligiga ham putur yetgan. Endi mazkur gaplarni qayta terib chiqamiz: Maktab о ‘qituvchisining S о ‘zi о ‘ttiz bolaga yetib boradi. Dorilfunun domlasining S о ‘zi yuz talabaga yetib boradi. Notiqning S о ‘zi ming tinglovchiga yetib boradi. Qalamkashning S о ‘zi bir y о ‘la о ‘n ming, yuz ming kitobxonga yetib boradi. Demak, uning S о ‘z mas’uliyati ham boshqalarnikidan ming hissa ortiqroqdir.( О ‘. Hoshimov) Muallif aytmoqchi b о ‘lgan fikr, aslida, oxirgi gapda keltirilgan. Agar yozuvchi faqatgina oxirgi gapni keltirib q о ‘ya qolganida о ‘sha fikrning ta’sirchanligi b о ‘lmasligi mumkin edi. Adib maqsadini qiyoslash usulidan foydalanib t о ‘la va aniq yetkazishga erishgan: о ‘qituvchi va bunga parallel ravishda о ‘ttiz bola , domla - yuz talaba , notiq - ming tinglovchi , qalamkash - о ‘n ming , yuz ming kitobxon . Bu matndagi qiyos pog‘onama-pog‘ona «kengayib boruvchi» leksik-semantik birliklar fonida yanada aniq ifodasini topgan: 1.Muassasalar: maktab → dorilfunun → ijtimoiy-ijodiy maktab, ya’ni hayot ; 2.Kasb egalari: о ‘qituvchi →domla→notiq→qalamkash ; 3.Miqdor:

о ‘ttiz→yuz→ming→ о ‘n ming, yuz ming . Ohang ham shunga muvofiq k о ‘tarilib boradi. Matn komponentlari о ‘zaro kontakt va distant aloqa ga kirishadi. Oradan uch-t о ‘rt kun vaqt о ‘tdi. Bolaga telefonimni bergan edim. Q о ‘ng‘iroq qilmadi. Bir kuni yana uyushmaga kelsam, xuddi о ‘sha kitob d о ‘koni oldida turibdi (SH.Xolmirzayev). 32 Bu matnda birinchi va ikkinchi, ikkinchi va uchinchi, uchinchi va t о ‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani «kontakt aloqa» , birinchi va uchinchi, birinchi va t о ‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani «distant aloqa» deymiz. d=(a+b)+(b+c)+(c+d) k=(a+c)+(a+d) Bunday aloqani quyidagi leksik-grammatik vositalar yuzaga chiqaradi: 1.Kesimlik shakllari yordamida birikish . Fe’l-kesimlarning bir xil zamonda shakllanganligi matn butunligini ta’minlaydigan vositalardan hisoblanadi. Olimlar hisoblab chiqishgan. Pushkin о ‘z asarlarida 21 ming 197 ta betakror s о ‘z ishlatgan . Shekspir salkam 20 mingta, Servantes 18 mingga yaqin, Alisher Navoiy esa 1 million 378 ming 660 ta s о ‘z, shu jumladan 26 mingta betakror s о ‘z ishlatgan . Boisi, buyuk bobomiz faqat turkiy emas, forsiy, arabiy, urdu, xitoy, m о ‘g‘ul va boshqa tillardagi s о ‘zlardan ham mahorat bilan foydalangan ( О ‘. Hoshimov). 2.Olmoshlar yordamida birikish. Bunda matnning birinchi komponenti tarkibidagi ot, sifat, son turkumidagi s о ‘zning keyingi komponentlarda olmosh s о ‘zlar bilan almashtirilishi tushuniladi. Muhammad Rahimxonning Tozabog‘dagi sayrgoh bog‘i. U ning bir chekkasidan ikkinchi chekkasigacha aylanib chiqish amri mahol, kishi charchab qoladi. Katta hovlining orqasida qirg‘oqlariga marmar о ‘rnatilgan xon hovuz. U ndagi zog‘ora baliq, ch о ‘rtan baliq, laqqa baliqlar goh suv yuziga chiqib tashlangan nonlarni yer, goh biltanglab о ‘ynab sh о ‘ng‘ib ketardi. Hovuzning t о ‘rt 32 Шукур Ҳолмирзаев. «Сайланма» Ҳикоялар.2-жилд. -Т: «Шарқ», 2005. Кейинги мисоллар ҳам шу нашрдан олинган.

tomonida y о ‘g‘on – y о ‘g‘on qayrag‘ochlar, tanalari qulochga sig‘maydi. Xorazmda hovuz desa, darhol k о ‘z oldingga katta – katta gujumlar – qayrag‘ochlar keladi. Bu daraxtlar g о ‘yo azamat dubni eslatadi. Hovuz labiga husn berib turganlar ham о ‘sha lar. Ular ning kichkina – kichkina barglari orasidan quyosh nurlari m о ‘ralaydi. Ammo ular quyosh haroratini о ‘zida singdirib, pastga tanga – tangaday oq shu’lalarini tushirardi. Ular kishiga orom beradi. (J.Sharipov) Ushbu matn tarkibidagi komponentlar zanjirli aloqa usulida munosabatga kirishgan. Dastlabki komponentda bog‘ va uning kimga qarashli ekanligi haqidagi axborot keltiriladi. Keyin о ‘sha bog‘ning kattaligi va hovuz haqidagi informatsiY. Hovuz ichi va atrofi tasviri. Daraxtlar va ular bilan bog‘liq tafsilotlar. Mazkur tasvirdan butun-b о ‘lak munosabati anglashiladi. Zanjirli aloqani quyidagi s о ‘z va shakllar ta’minlaydi: bog‘ → uning, hovuz → undagi, gujumlar-qayrag‘ochlar → bu, о ‘shalar, ularning, ular, ular. K о ‘rinadiki, olmoshlar о ‘zidan oldin kelgan gaplardagi ot turkumiga mansub s о ‘zlarning о ‘rniga q о ‘llangan va matn komponentlari о ‘rtasidagi aloqadorlikni mustahkamlashtirgan. Hamda ayni s о ‘z takrori bilan yuzaga chiqadigan uslubiy g‘alizlik oldi olingan. 3.Takrorlar yordamida birikish. Birinchi gapda q о ‘llangan ayrim affikslar, s о ‘z, s о ‘z birikmasi yoki gaplarning keyingi komponentlar tarkibida takroran q о ‘llanishi orqali matn shakllantirilishi mumkin. Takror usulidan aytilayotgan fikrni alohida ta’kidlash, tasdiqlash, kengroq, batafsilroq ifodalash maqsadida foydalaniladi. Nutqning ta’sirchanligi ortadi. «Leksik takrorlar, olmoshlar va sinonimlar yordamida hosil qilinadigan aloqa zanjirli aloqa , bir xil grammatik formalar bilan boshlanuvchi yoki tugallanuvchi komponentlar yig‘indisidan tashkil topadigan aloqa parallel aloqa deyiladi.» 33 -Janoblar, siz bu yerga turli mamlakatlardan kelgansiz. Siz turli millat, turli xalqlarning vakillarisiz. Bu yerda hech mamlakat, hech bir xalqning vakili b о ‘lmagan yolg‘iz men . Men hamma xalqlarning, hamma mamlakatlarning vakiliman. Men she’riyatman. Men butun olamga teng nur sochuvchi oftobman. 33 Мамажонов А. Ўша асар. 18-б.

Men hamma о ‘lkalarga teng yog‘uvchi yomg‘irman. Men dunyoning hamma yerida teng gullaguvchi daraxtman (R.Hamzatov). *** Turmush tashvishlari, Turmush tashvishlari, Biz sendan balandroq tura olsaydik , Biz sendek balandroq yura olsaydik , Balki о ‘ng‘ayardi dunyo ishlari, Turmush tashvishlari, Turmush tashvishlari. (A.Oripov) Takrorning bir necha k о ‘rinishlari bor, ular ham matn tashakkulida uslubiy vazifa bajaradi: Alliteratsiya, assonans, anafora, epifora kabilar. Alliteratsiya deb undosh tovushlarning uslubiy maqsadlarda takrorlanishiga aytiladi. Assonans esa unli tovushlarning takrorlanishidir. Anafora deganda s о ‘z yoki s о ‘z birikmalarining she’riy misralar boshida takrorlanishi tushuniladi. Epiforada esa misralar oxiridagi s о ‘z yoki q о ‘shimchalarning takrorlanishi nazarda tutiladi. Bularning bari matnning kompozitsion butunligi uchun xizmat qiladi. Takrorlar q о ‘llanish о ‘rniga k о ‘ra gorizontal va vertikal takror larga b о ‘linadi. Bunday takrorlar ayniqsa, she’riy matnlarda о ‘ziga xos ohangdorlikni yuzaga keltiradi. Takrorlanuvchi birlikning qaysi turkumga mansubligiga k о ‘ra ot takrori , sifat takrori , olmosh takrori , fe’l takrori kabilarga b о ‘linadi. Sintaktik tabiatiga k о ‘ra s о ‘z birikmasi takrori va jumla takrori ham farqlanadi. Mazkur birliklarning joylashish tartibiga k о ‘ra ham tasnif qilish mumkin: simmetrik takror va asimmetrik takror . Shuningdek, о ‘rtadagi masofasiga k о ‘ra ham guruhlashtirish mumkin: yaqin о ‘rinli takror , uzoq о ‘rinli takror . Badiiy asarlarda ma’lum bir fikrning turli shakllarda takrorlanishiga qarab mazmuniy takror turini ham kuzatishimiz mumkin. 4.Xiazmatik konstruksiyalar yordamida birikish. Xiazm asosan, ikkita gapdan tashkil topgan matn k о ‘rinishlarida uchraydi. Xiazm «X» harfi shaklida

namoyon b о ‘luvchi uslubiy vositadir. Ikkinchi gap birinchi gap komponentlarining teskari tarzda joylashuvidir. Bunda yozuvchining asosiy maqsadi ikkinchi gapda berilgan b о ‘ladi. Birinchi gap ikkinchi gapdan anglashiladigan ma’noni b о ‘rttirib ifodalashga xizmat qiladi. Masalan: Shijoatli b о ‘l. Biroq andishasiz b о ‘lma. Andishali b о ‘l. Biroq shijoatsiz b о ‘lma. ( О ‘. Hoshimov) «Xiazm poetik nutqda quyidagi vazifalarni bajaradi: 1.Uslubiy-semantik vazifa. Bunda ikki komponent mazmuni о ‘zaro zidlik kasb etadi yoki aksincha, bir-birini mantiqan t о ‘ldiradi. 2.Ekspressiv vazifa. Bunda о ‘quvchi yoki tinglovchiga zavq bag‘ishlash, fikrni tez va uzoq vaqt esda saqlab qolishiga xizmat qilishi nazarda tutiladi. 3.Evfonik vazifa. Xiazmni yuzaga keltirayotgan b о ‘laklar о ‘zaro о ‘rin va vazifa jihatidan almashinganda ohang ham shunga mos ravishda almashinib boradi.» 34 5. Zamon va makon ifodalovchi birliklar yordamida ham matnni shakllantirish va uning komponentlarini bog‘lash mumkin. Badiiy asardagi voqea- hodisalar muayyan vaqt asosida r о ‘yobga chiqadi. Faqat badiiy asardagi vaqt tushunchasi real hayotdagi vaqt muntazamligidan farq qiladi. «Vaqt ma’noli leksemalar matn qismlarini distant (masofasiz, bilvosita) va kontakt (masofali, bevosita) bog‘lash uchun xizmat qiladi. Ayrim temporal s о ‘zlar leksik-grammatik bog‘lovchi vazifasini bajarib, matndagi xronologik ketma-ketlik, izchillikni aks ettirib turadi» 35 . Ertalab-chi, oyi, yomg‘ir yog‘di. Qattiq yomg‘ir yog‘di. Siz bahor yomg‘irini yaxshi k о ‘rardingiz... Keyin oftob chiqib ketdi. Qarang, oftob charaqlab yotibdi…( О ‘.Hoshimov). Ushbu matnning shakllanishida vaqt ma’noli birliklarning alohida xizmati bor. Birinchi gapda ertalab leksemasi yordamida sutkaning shu qismida sodir b о ‘lgan tabiat hodisasi haqidagi informatsiya 34 Бу ҳақда қаранг: Мамазияев О.Х. Ўзбек поэтик нут қида хиазм ва градация. НДА., -Фарғона., 2004. 35 Ҳакимова М. Ўша асар. 135-б.

ifodalanyapti. Keyingi gaplarda ifodalangan hodisalar ham ayni vaqt birligida ketma-ketlikda r о ‘yobga chiqqan. YA’ni: ertalab → yomg‘ir yog‘di → qattiq yog‘di → oftob chiqdi → charaqlab ketdi. Makonni bildiradigan leksemalar ham matnni shakllantiruvchi vosita b о ‘la oladi. Odatda yozuvchilar voqea sodir b о ‘layotgan makonni batafsil tasvirlashga harakat qiladilar. Makon ma’noli leksema keltirildimi, albatta uning tavsifi ham beriladi. Shu tarzda matn yuzaga keladi. Gaplar о ‘zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi. Bog‘ juda orasta, y о ‘laklarga oltinrang qumlar solingan, marmar ariqlardan tiniq suvlar jildirab oqadi. Chorchamanlarda mamlakatning eng noyob gullari muattar hid taratib ochilib turibdi (P.Qodirov). 6.Parselyatli tuzilmalar yordamida birikish. Og‘zaki nutqda, matnda ba’zan muloqot talabiga k о ‘ra yaxlit bir jumlada uzilish sodir b о ‘ladi. S о ‘zlovchi tinglovchiga biror voqea-hodisa haqida xabar berayotganda mana shu xabar ichidagi eng muhim fikrni boshqalaridan ajratib, alohida ta’kidlab aytishga harakat qiladi. Ma’lumki, ta’kid og‘zaki nutqda ohang, pauza, mantiqiy urg‘u kabi vositalar yordamida amalga oshirilsa, matnda parsellyativ tuzilmalar - matn komponentlarini ekspressiv-stilistik maqsadga k о ‘ra qayta tartiblash orqali namoyon b о ‘ladi. Masalan: 1.Hurriyat va adolat uchun kurashish kerak . Yoki: 2.Kurashish kerak. Hurriyat uchun. Adolat uchun. Birinchi gap odatdagi tartibda tuzilgan sodda gap hisoblanadi. Ikkinchi gap esa parselyatli tuzilma hisoblanadi. Uch komponentli bu qurilmada birinchi qism - asos , qolganlari esa parselyat b о ‘lak hisoblanadi. «Parselyatli tuzilmalardagi tartib mohiyat e’tibori bilan ta’sirchan s о ‘z tartibi b о ‘lib, uslubiy jihatdan betaraf tuzilmali gap qismlarini kommunikativ maqsadga muvofiq tarzda guruhlash, sintaktik jihatdan qayta о ‘rinlashtirish sifatida r о ‘yobga chiqadi. Gap tuzilmasini bu xilda qayta qurish (uning qismlarini sintaktik jihatdan qayta tartiblash) ma’lum qismni mantiqiy

jihatdan ajratishga asoslanadi va о ‘ziga xos ekspressiv ifoda shakli hamda funksional - semantik munosabatlar tarkib topadi». 36 Jalil aka deraza tagida yotardi(1). T о ‘shakda(2). Bolishi baland(3). Unga suyanib‚ boshini k о ‘tarsa‚ bog‘ni k о ‘radi(4). О ‘zi obod qilgan bog‘ u(5). (SH.Xolmirzayev). Bu matn parchasi beshta gapdan tashkil topgan. 1-gap asos, 2-gap parselyat. Asosdagi о ‘rin holi konkretlashtir- ilmaganligi uchun parselyat b о ‘lak sifatida ajratilgan. 3-parselyat gap ham asosdagi о ‘rin holini ta’kidlashga xizmat qilgan. Shuningdek, 4-gap bilan 1-gap о ‘rtasidagi aloqani zichlashtirgan. YA’ni, qahramon deraza tagida yotibdi. T о ‘shakda yotibdi. Baland bolishli t о ‘shakda yotibdi. Unga suyansa о ‘zi obod qilgan bog‘ni k о ‘radi. 5-gap 4-gapning parselyati hisoblanadi. YA’ni asos(4) dagi t о ‘ldiruvchi( bog‘ )ni aniqlashga xizmat qilgan. 7.Nominativ (atov) va infinitiv gaplar ham matnni shakllantiruvchi sintaktik birliklar hisoblanadi. Atov gaplar bosh kelishikdagi ot orqali ifodalangan grammatik asos yordamida ifodalangan narsa-buyumning mavjudligini anglatadi. Atov gaplar matnda yolg‘iz q о ‘llanmaydi, ulardan keyin atov gap mazmunini ochuvchi, tavsiflovchi boshqa gap yoki gaplar keltiriladi. Natijada matn hosil b о ‘ladi. Masalan: Bugun bayram. K о ‘chalar gavjum. SH о ‘x-sh о ‘x kuylar yangraydi. Guras-guras odamlar о ‘tadi. О ‘yin-kulgi, shodon shovqin bahor osmonini titratadi( О ‘.Hoshimov). Infinitiv gaplar grammatik asosi harakat nomi bilan ifodalanadigan, yakka s о ‘z yoki s о ‘z birikmasidan iborat b о ‘lgan gaplardir: Sevmoq! Bu toshga qarab ham gulni k о ‘rmoqdir. Yoki, Kutish! Soniyalar daqiqalarga, daqiqalar soatlarga aylanadigan bekat. 8.Murojaat birliklari va ularning matnni shakllantirish imkoniyatlari. Murojaat birliklari kundalik hayotimizda, nutq faoliyatida – nutq jarayonida keng q о ‘llaniladigan, о ‘zaro aloqa aralashuvga faol xizmat qiladigan, s о ‘zlovchining 36 Тошалиев И. Ҳозирги ўзбек тили. Синтаксис. Синтактик ва синтагматик қайта бўлиниш. Парцелляция. –Т: « Zar qalam », 2004, 88-б.

tinglovchiga b о ‘lgan munosabatini ifodalaydigan, о ‘zida turli modal ma’nolarni tashiydigan о ‘tkir, ta’sirchan vositadir. Murojaat birliklaridan nutqda tinglovchi e’tiborini tortish, xitob qilish, undash kabi maqsadlarda foydalaniladi. Bunday birliklarda s о ‘zlovchi va tinglovchi о ‘rtasidagi yaqinlik, hurmat, ishonch; masofa (subordinatsiya), hurmatsizlik, ishonchsizlik kabi kommunikativ munosabatlar ham ifodalangan b о ‘ladi. «Shunga k о ‘ra doimiylik belgisiga ega b о ‘lgan murojaat birliklari nutqda appelyativ (xitob va murojaat orqali muloqotni boshlash), konnotativ (subyektiv munosabat – salbiy va ijobiy munosabatlarni ifodalash), emotiv (hissiy munosabat) funksiyalarni bajaradi.» 37 Misollar: - Malikam,- debdi jahl otiga minib. – Sizga ruhsat! Saltanat xazinasidan о ‘zingiz uchun eng qimmatli narsani oling-da yurtingizga j о ‘nang! ( О ‘.Hoshimov) Hoy, ovsar! Bosar-tusaringni bilmay qolding-ku! (S.Ahmad). Oyisha, Oyisha, Oyisha ona, Nechun k о ‘zlaringdan oqar marjon yosh. (A.Oripov) Keltirilgan birinchi misoldagi «malikam» murojaat birligi appelyativ-xitob, murojaat qilish orqali о ‘zaro muloqotni boshlash vazifasini bajarmoqda. Ikkinchi gap tarkibidagi «ovsar» murojaat birligi kamsitish, haqorat kabi shaxsiy munosabatni ifodalash orqali konnotativ vazifani bajargan. Uchinchi gapda s о ‘zlovchining emotsional munosabati takror q о ‘llanuvchi «Oyisha ona» murojaat birligi orqali yana-da aniq ifodalangan. Murojaat birliklarining badiiy matndagi q о ‘llanilishini о ‘rganishda kim, kimga, nimaga, qanday holatda, qanday nutqiy vaziyatda murojaat qilinayotganligiga e’tiborni qaratish kerak b о ‘ladi. Murojaat qilinayotgan ba’zan narsa-buyum b о ‘lishi ham mumkin. Masalan: Ayo, sarv! Yuksaklarga intilmoqni bizga ham о ‘rgat! Ay, g‘uncha! О ‘zlikni namoyon etmoqni о ‘rgat! (J.Rumiy) Tahlilda buning sababi aniqlanishi talab qilinadi. Yozuvchi yoki shoirning murojaat qilishdan maqsadi va badiiy niyati nimadan iborat ekanligi, murojaat birliklaridagi denotativ va konnotativ ma’nolar haqida mulohaza yuritiladi. Adabiyotshunoslikda mazkur usul ritorik murojaat atamasi ostida о ‘rganiladi. Ritorik murojaatda ritorik s о ‘roqda b о ‘lgani kabi javob talab qilinmaydi, balki, 37 Бу ҳақда қаранг: Аҳмедова Н.Ш. Ўзбек тилида мурожаат бирликлари. -Тошкент, НД.

«obyektga e’tiborni kuchaytiradi va kitobxonda biror munosabatni uyg‘otadi». 38 Asosan, «shoirning poetik nutqda о ‘zi xohlagan intonatsiyani – tantanavorlik, k о ‘tarinkilik, g‘azabkorlik, kesatish kabilarni ifodalashda» 39 keng foydalaniladi. Badiiy matn Badiiy matn badiiy asar mazmunini ifodalagan, funksional jihatdan tugallangan, tilning tasvir imkoniyatlari asosida shakllangan, о ‘zida turli uslub k о ‘rinishlarini muallif ixtiyoriga k о ‘ra erkin jamlay oladigan, kishilarga estetik zavq berish xususiyatiga ega b о ‘lgan g‘oyat murakkab butunlik hisoblanadi. Badiiy matnda boshqa uslub matnlarida b о ‘lganidek qat’iy mantiq, soddalik, tushunarlilik, normativlik kabi qonuniyatlarga t о ‘la-t о ‘kis amal qilinavermaydi. Unda badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalaniladi. Ta’sirchanlik birinchi planga k о ‘tariladi. Ohangdor, jozibador s о ‘zlar k о ‘p q о ‘llaniladi. Tasvirlanayotgan voqelikda uyg‘un bir musiqa, ichki bir garmoniya sezilib turadi. Insonni ruhan t о ‘lqinlantirish, yig‘latish, kuldirish, xayolot olamiga yetaklash, о ‘yga ch о ‘mdirish, estetik tafakkurini shakllantirish, voqea-hodisalarga teran, boshqacha nazar bilan boqishga о ‘rgatish kabi k о ‘plab imkoniyatlarni о ‘zida mujassam qilgan. Badiiy matn, ma’lumki, badiiy uslub talablari, qoliplari asosida shakllantiriladi, shuning uchun unda poetik, romantik, tantanavor ifoda shakllaridan keng foydalaniladi. S о ‘zlarning tanlanishi, gap tuzilishi, leksik – semantik, ritmik – intonatsion birliklarning q о ‘llanishi ham mazkur uslub talablaridan kelib chiqadi. Badiiy matnning lisoniy xususiyatlaridan eng muhimi ham shundaki, unda emotsional b о ‘yoqdor s о ‘zlarga, sheva s о ‘zlariga, tarixiy va arxaik s о ‘zlarga, jargon va argolarga, k о ‘chma ma’noli s о ‘zlarga, ma’nodosh, shakldosh, о ‘xshash talaffuzli va zid ma’noli s о ‘zlarga, shuningdek ibora, maqol-matal va aforizm kabi birliklarga keng о ‘rin beriladi. 38 Бобоев Т., Бобоева З. Бадиий санъатлар. –Т: ТДПУ., 2001, 92-б. 39 Зуннунов А., Ҳотамов Н. Адабиёт назариясидан қўлланма.-Т: «Ўқитувчи», 1978, 101-б.

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, har qanday matn о ‘ziga xos sistemadir. Buni о ‘zaro bir-birini taqazo qiladigan halqalar majmuiga о ‘xshatish mumkin: tovush(harf)lar → s о ‘zlar → iboralar → gaplar → abzats → b о ‘lim, qism, boblar. Matn tarkibidagi bu uzvlarning о ‘zaro munosabati gapdagi s о ‘zlarning bir- biri bilan b о ‘lgan munosabatiga о ‘xshaydi. Lekin matnning tarkiblanishi gapdagi tarkiblanishdan tubdan farq qiladi. Gapning sintaktik qolipi turg‘unlashgan, asrlar davomida shakllangan, hamma uchun qulay foydalaniladigan va deyarli о ‘zgarmas b о ‘ladi. S о ‘zlovchi yoki muallif о ‘z niyatiga k о ‘ra mazkur qoliplardan ixtiyoriy ravishda foydalanaveradi. Matndagi holat bundan boshqacharoq. Matnda s о ‘zlar orasidagi munosabatdan k о ‘ra gaplar о ‘rtasidagi aloqadorlik muhim hisoblanadi. Agar gaplararo ham mazmunan ham shaklan aloqadorlik mavjud b о ‘lmasa, matn butunligi haqida ham gapirish mumkin emas. Badiiy matndagi kompozitsion butunlik tushunchasi makon va zamon muvofiqligi, ifoda va qolip uyg‘unligi, hamda motivatsion yaxlitlik tushunchalari bilan uzviy bog‘liq. Badiiy matnni lisoniy tahlil qilish jarayonida bunday bog‘liqliklarga alohida e’tibor qaratish lozim. Badiiy nutq uslubi Voqelikni badiiy idrok etish va uni ifodalashning asosiy vositasi badiiy uslub hisoblanadi. Badiiy uslub insonning fe’l-atvorini, uning ichki dunyosini, ruhiy holatlarini, tabiatdagi turli voqea – hodisalarni tugal, butun murakkabligi bilan ifodalash imkoniyatini о ‘zida mujassam qilganligi bilan ham diqqatga sazovordir. Badiiy nutq uslubining eng xarakterli xususiyati tasviriylik va emotsionallik hisoblanadi. Agar ilmiy uslub umumlashgan tushunchalarni qat’iy qolipga solingan, maxsus terminlar va formulalar bilan anglatsa, badiiy uslub о ‘z zahirasidagi s о ‘zlar yordamida inson qalbi va tabiatining eng nozik nuqtalarigacha tasvirlash imkoniyatiga ega. Badiiy uslubda muallif asarning estetik ta’sirini kuchaytirish maqsadida tilning tasviriy vositalaridan unumli va ijodiy foydalanadi, shuningdek, о ‘zi ham yangi s о ‘z va ifoda shakllarini yaratadi. Shuning uchun

ham bu uslubda yozuvchilar mavjud s о ‘zlarni ishlatish bilangina chegaralanib qolishmaydi. Mahoratli yozuvchilar uchun mavjud tildagi s о ‘z zahirasi har doim cheklangan imkoniyat hisoblanadi. О ‘zlari yangidan-yangi individual s о ‘z va iboralar ijod qilish payida b о ‘lishadi. Badiiy nutqda til betakror qiyofa, fe’l-atvor, voqelikka mos manzara yaratishga, yuksak obrazlilikni namoyon qilishga xizmat qiladi. Boshqa uslub materiallari badiiy nutqda muallif maqsadiga binoan erkin holda ishlatilishi mumkin. Bu uslubda har bir yozuvchi voqelikni badiiy idrok etish k о ‘lami, ijodiy salohiyati, ifoda mahorati, matnni kompozitsion shakllantirish tarziga qarab bir-biridan farqlanadi. Shunga k о ‘ra, badiiy nutq uslubi boshqalariga qaraganda keng imkoniyatlarga ega, о ‘ta qamrovdor va tasviriy ifoda vositalariga boy nutq k о ‘rinishi hisoblanadi. Badiiy matn badiiy nutq uslubida yaratiladi. «Badiiy nutq asar ichida muallif tomonidan qay tarzda hikoyalanishiga qarab yozuvchining fikrlash doirasi, yozish uslubi, falsafiy mushohadasi haqida tasavvur hosil qilamiz. Muallif bayon jilovini badiiy-estetik niyatga k о ‘ra goh о ‘z q о ‘lida ushlab turadi, goh personajlar q о ‘liga tutqazadi, goh о ‘zga hikoyachiga topshiradi. Natijada kitobxonni zeriktirmaydigan, realizmning mundarijasini kengaytira oladigan k о ‘pqirrali tasvir-hikoya nutqi – polifonik nutq paydo b о ‘ladi». 40 Badiiy asar matnida muallif nutqi va qahramonlar nutqi farqlanadi. Qahramonlar nutqi ichki yoki tashqi , dialogik yoki monologik nutq k о ‘rinishlarida b о ‘ladi. Muallif nutqi badiiy asar tilining muhim qismi hisoblanadi. Unda qahramonlarga, voqelikka nisbatan yozuvchi munosabati ifodalangan b о ‘ladi. Muallif nutqi ikki xilda ifodalanadi: 1. Muallif-hikoyachi nutqi. Bunda asar voqealarini s о ‘zlab beruvchi odam yozuvchining о ‘zi b о ‘ladi. Peyzaj tasviri va qahramonlar qiyofasi, fe’l-atvori, ularning ruhiy holati, ma’naviy takomili hamda ularning ongida r о ‘y bergan о ‘zgarishlar muallif-hikoyachi nutqida xolis bayon shaklida keltiriladi. Badiiy asar tilining qiziqarli, ta’sirchan b о ‘lishi til birliklarining t о ‘g‘ri tanlanishi, matn mazmuniga mos kelishi muallif-hikoyachi nutqiga bog‘liq. Muallif-hikoyachi nutqida voqelikni tashqaridan kuzatish, tasvirlanayotgan voqea-hodisalarga о ‘z 40 Ра ҳимов З. «Кўҳна дунё» романи поэтикаси. –Фарғона, 2005.

munosabatini oshkora yoki yashirin bildirish tarzi sezilib turadi. Agar muallif qahramonga nisbatan ijobiy munosabatda b о ‘lsa, tasvirda unga nisbatan muallif- hikoyachi xayrixohligini sezib turamiz. Saratonning ikkinchi kuni… Marg‘ilonning shimolida b о ‘lg‘an B… mahallasining kunchiqar tomonida janubga qarab burulg‘on tor k о ‘chaning yuqorig‘i burchagida otining tizginini ushlagani holda bir yigit kiyimiga о ‘lturgan chang-t о ‘zonlarni qoqar edi. Yigitning uzoqqina y о ‘ldan kelganligi, uning kiprik va qoshlarig‘a, ham endigina chiqa boshlag‘an soqol-murtlariga о ‘lturg‘an t о ‘zonlardan bilgulik edi. Yigirma ikki yoshlar chamasida b о ‘lg‘an bu yigit sariq tanlik, ukkining k о ‘zidek chaqchayib, о ‘ynab va yonib turg‘an qizil k о ‘zlik, yuziga parchinlangandek yuza (puchuq) burunlik, manglayi qancha tashqarig‘a о ‘sib chiqg‘an b о ‘lsa, yuzi о ‘shancha ichkariga ketkan, qisqasi vaqtsizroq yaratilib qolg‘on bir mahluq edi. (A.Qodiriy) 2. Qahramon-hikoyachi nutqi. Ayrim asarlarda yozuvchi asar voqeasini atayin qahramonga hikoya qildiradi. Masalan, voqealar G‘afur G‘ulomning «Yodgor» qissasida J о ‘ra tilidan, Asqad Muxtorning «Davr mening taqdirimda» romanida Ahmadjon tilidan, О ‘tkir Hoshimovning «Tushda kechgan umrlar» romanida Rustam tilidan hikoya qilinganligini kuzatishimiz mumkin. Buni yozuvchining badiiy-estetik niyati bilan bog‘liq ehtiyojdan kelib chiqqan desak adashmagan b о ‘lamiz. «Chunki har bir inson dunyoni о ‘z k о ‘zi bilan k о ‘radi, fikrlaydi, tahlil qiladi, baholaydi. Yozuvchi uchun esa о ‘z qahramoni haqida uning qanday ekanligini aytishdan k о ‘ra, qandayligini k о ‘rsata olish, k о ‘rsatganda ham personajning xatti-harakati, о ‘z xayollari, dunyoqarashi, atrofdagilarga b о ‘lgan munosabatida namoyon qila olish, ya’ni uni t о ‘laligicha aks ettira olish katta yutuqdir. Shu bilan birga kitobxon uchun ham о ‘zinikiga aylanib qolgan personajning ruhiy holatlarini, ichki kechinmalarini «eshitgandan» k о ‘ra «k о ‘rish» maroqliroq, tushunarliroq b о ‘ladi». 41 Qahramonlar nutqi. Badiiy asarda qahramon nutqi nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Yozuvchi qahramonlar nutqini individuallashtirish orqali ularning 41 Ра ҳимов З. Ўша асар. 53-б.

ma’naviy dunyosini, ichki kechinmalarini, hissiyotlarini, fikrlash tarzini, dunyoqarashi va atrofidagi voqea-hodisalarga munosabatini aks ettiradi. Qahramonlar nutqi orqali uning qanday muhitda yoki qayerda yashayotganligi, qaysi shevaga mansubligi, qaysi toifaga mansubligi, kim bilan nima haqida suhbatlashayotgan- ligi, uning suhbatdoshlariga munosabati va boshqa ma’lumotlarga ega b о ‘lamiz. Qahramonlar nutqi dialogik yoki monologik nutq k о ‘rinishlarida b о ‘ladi. Dialogik nutq deb ikki yoki undan ortiq qahramonning о ‘zaro muloqotiga aytiladi. Dialogik nutqda qahramonlar tabiatini aniq ifodalash imkoniyati mavjud. Dialogik nutq tahlili obyekti alohida olingan gaplar tahlilidan emas, balki matn tahlilidan iborat b о ‘ladi. «Dialogik matn ikki shaxsning mavzuiy va mantiqiy bir butunlikni tashkil etadigan, biri ikkinchisini t о ‘ldirib, aniqlab, izohlab keladigan gaplar yig‘indisidan tashkil topgan bir butun nutqiy birlikdir». 42 Dialogik nutq k о ‘rinishida tinglovchiga axborotni tez, aniq, sodda va ta’sirchan yetkazish maqsad qilingan b о ‘ladi. Shuning uchun suhbat jarayonida ellipsisdan, turli imo-ishoralardan keng foydalaniladi. Mutaxassislar fikricha, «aloqa- aralashuvda s о ‘z, s о ‘z birikmasi, gap, ayrim hollarda matnlar ham ellipsisga uchrashi yoki nolisoniy vositalar bilan almashtirilishi mumkin. Dialogik matnlar tahlili shuni k о ‘rsatadiki, kommunikantlar aloqa-aralashuv jarayonida nolisoniy vositalardan lisoniy vositani izohlash, t о ‘ldirish, ta’kidlash, aniqlik kiritish, kompensatsiya qilish (lisoniy birlik о ‘rnida q о ‘llash) maqsadlarida foydalanadilar». 43 Monologik nutq badiiy asar qahramonlarining о‘z-о‘ziga yoki о‘zgalarga qaratilgan nutqidir. Ham she’riy ham nasriy asarlarda ishlatiladi. Badiiy asarlardagi maktublar asosan monologik yozma nutq kо‘rinishida bо‘ladi (eslang: Kumushning Otabekka yozgan maktubi, yoki Otabekning Kumushga yozgan maktubi). She’riy matnlarda lirik qahramon kechinmalarini tugal tasvirlash uchun monologik nutqdan foydalaniladi. Ichki monologik nutq - «qahramonning о ‘z- о ‘zi bilan ichdan gapirishi, fikrlashi, fikr va tuyg‘ularining ichki ifodasidir. Ichki monologda qahramon о ‘zining sirli, yashirin fikrlarigacha aytadi, shu boisdan ichki monolog orqali qahramon kitobxon oldida о ‘z- о ‘zini ochadi. Shuning uchun 42 Саидхонов М. Диалогик нут қнинг коммуникатив таҳлили.//ЎТА., 2004, №2, 71-б. 43 Саидхонов М. Ўша жойда.

ham uning shaxsiyatida hech narsa sirli yoki tushunarsiz b о ‘lib qolmaydi. Ichki monolog s о ‘zlashuv nutqidan о ‘zining ochiq va oshkoraligi bilan ajralib turadi». 44 Arosat yalangligida Yigit yolg‘iz о ‘zi. Yigit. Umrim о ‘tdi sarsonlikda, sargardonlikda, Yaxshi-yomon zamonlarni k о ‘rib keldim men. Ba’zan ma’no topa oldim chin insonlikda, Ba’zan esa uni yerga urib keldim men. Mana, о ‘sha tarozibon, u-ku farishta, Insonlardan k о ‘ra yuksak turajak-ku u. U zotga ham qiyin ekan bundaqa ishda, K о ‘zlarida allanechuk norizo tuyg‘u. Qiyin axir ularga ham, qalblari bordir, Qiyin axir ularga ham-bordir k о ‘zlari. Faqatgina farmon berar Ollohi Qodir, Lekin qalbni anglamaydi qizlar singari. Endi qayga borsam ekan bu dasht, sahroda, Qayga borib padarimni kimdan s о ‘rasam? Bilolmasam, kim d о ‘zaxda, kim arsh-a’loda… (A.Oripov) Dialogik nutq ham monologik nutq ham uch k о ‘rinishda b о ‘lishi mumkin: ichki nutq , tashqi nutq va parallel nutq . CH о ‘lponning «Kecha va kunduz» romanida Miryoqubning «men» bilan suhbati dialogik nutq xarakterida lekin ifoda tarzi ichki nutq shaklida berilgan. « Parallel nutq - qahramon ichki va tashqi nutqlarining bir vaqtning о ‘zida namoyon b о ‘lishidir. Bu nutq shakli k о ‘pincha qahramonlar о ‘rtasidagi dialog jarayonida kuzatiladi va ichki nutq bunday hollarda suhbatdoshga b о ‘lgan munosabatni bildiradi». 45 Fursatni t о ‘g‘ri keltirib turib: -Imperiya nima degani?-deb s о ‘radim. -Nega s о ‘rab yotibsiz?-dedi. 44 Шодиев Р. Ру ҳият рассоми. –Т: «Фан», 1997, 6-б. 45 Ра ҳимов З. Ўша асар. 26-б.

- О ‘zingiz bilgan amaldor oshnam bir kun «Imperiya botib boradi» dedi, shunda juda xafa b о ‘lib gapirdi. -Uning imperiya degani о ‘ris podshosining q о ‘l ostidagi yurtlar. Unda har qaysi millatdan bor, shu qatorda biz sh о ‘rliklar ham bor. (...) Sog‘in sigirni kim istamaydi? Oppoq, shirin suti bor... -Nimaning suti bor? –deb s о ‘radim men. Kuldi. -Siz-biz sog‘in sigirmiz, bizning shirin sutimz bor, ruslar va boshqa ajnabiylar «bizni» emib yotadilar. Bir biz emas. Qarangiz, Hindiston, Sharqiy Turkiston, Tunis, Jazoir, Mag‘ribiston, ya’ni Marokash (...) U gapiradi, gapiradi. Men hayron b о ‘laman. Muncha nomlarni qaydan biladi? Hammasi qandoq qilib esida turadi? Hammasini о ‘z k о ‘zi bilan k о ‘rganmi? YO meni laqillatib, о ‘z ichidan chiqarib aytadirmi? (CH о ‘lpon) Sharofuddin Xodjayev bilan Miryoqub о ‘rtasida b о ‘lib о ‘tayotgan ushbu suhbat jarayonida Miryoqubning ichki nutqi bilan tashqi nutqi parallel ravishda berib borilgan. Qahramon ichki dunyosida r о ‘y beradigan о ‘zgarishlarni aks ettirishda bu usuldan foydalaniladi. Dramatik asarlar tarkibida izoh xarakteridagi о ‘ziga xos matn - remarkalar mavjud b о ‘lib, yozuvchi tomonidan kitobxonga, asarni sahnalashtiruvchi rejissyorga yoki aktyorlarga «yordam» ma’nosida kiritilgan b о ‘ladi. Remarkada yozuvchining qahramonlar qiyofasi, hatti-harakati, yoshi, voqea joyi hamda, nutq jarayoni haqidagi izohlar beriladi. Asosan dramatik asarlar tiliga xos:

Похожие

Matnning lingvistik tahlili

Badiiy matnning grammatik xususiyatlari

Badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari

Badiiy matnning fonetik-fonologik xususiyatlari

Sotsiolingvistikaning prеdmеti, maqsad va vazifalari