Badiiy matnning fonetik-fonologik xususiyatlari - Лингвистика - Рефераты

Badiiy matnning fonetik-fonologik xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

Badiiy matnning fonetik-fonologik xususiyatlari Reja: 1. Badiiy matnning fonetik-grafik vositalari. 2. Badiiy matn tarkibida unli va undosh tovushlar o`rni. 3. Badiiy matnda geminatsiya holati.

Tayanch va tushunchalar: Fonetik-fonologik vositalar, alleteratsiya, assonans, germinatsiya. Badiiy matnni tahlil qilish jarayonida fonetik birliklarning estetik xususiyatlariga ham alohida e’tiborni qaratish zarur. She’riy matnda nutq tovushlarining estetik imkoniyatlari tez va qulay idrok etiladi. Chunki she’rda о ‘ziga xos jozibador ohang b о ‘ladi. Bu ohangdorlikka tovushlarni uslubiy q о ‘llash natijasida erishiladi. She’riyatda asosan, alliteratsiya (undoshlar takrori), assonans (unlilar takrori), geminatsiya (undoshlarni qavatlash) kabi fonetik usullardan foydalaniladi. Nasrda unlilarni ch о ‘zish, undoshlarni qavatlash, tovushlarni takrorlash, s о ‘zlarni not о ‘g‘ri talaffuz qilish, tovush orttirish yoki tovush tushirish kabi fonetik usullar yordamida ekspressivlik ta’minlanadi. Tovushlarni uslubiy q о ‘llash bilan bog‘liq qonuniyatlarni yozuvda «aynan» ifodalash imkoniyati cheklangan. Biroq, talaffuz va bayon muvofiqligiga fonografik vositalar yordamida erishish mumkin. Aflotun va Arastu yashagan zamonlardayoq s о ‘zning talaffuz tarzi va uni aynan yozuvga k о ‘chirish muammosi mutafakkirlar e’tiborini о ‘ziga jalb qilgan edi. Hatto bu notiqlik san’ati bilan bog‘liq b о ‘lmagan ravishda, s о ‘zning, s о ‘zdagi harflarning talaffuzi bilan bog‘liq ohanglar garmoniyasi buyuk faylasuflarga ilhom manbai b о ‘lgan edi. Ular s о ‘z tarkibiga singib о ‘ziga xos ma’no va ohang kasb etib ulgurmagan tovushlarga ham о ‘zgacha mazmun berishga intilishgan edi. Masalan, «r» – tezlikning, shiddatning ramzi, «l» - viqorning, silliqlikning, yaltiroqlikning ifodachisi, «i» - torning, «a» - kattaning, «e» - abadiyatning belgisi sifatida talqin qilingan. Keyinroq tovushlar tabiati bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar «u», «d», «r» tovushlari dahshatni yodga solishi, «i» xursandchilikning, «m», «n», «l» tovushlari nazokatning sirli ramzlari ekanligi haqidagi mulohazalarini bayon qilishgan. 1 Badiiy asarlarda ruhiy holatni yozuvda ifodalash о ‘ziga xos murakkablikni yuzaga chiqaradi. Qahramonlar ruhiyatidagi ichki hayajon, xursand b о ‘lish, xafa b о ‘lish, rozilik, taajjub, yalinish, hayratlanish, kinoya, piching, kesatiq, olqish, s о ‘roq, ta’kid, qoniqmaslik, norizolik, tilak-istak, q о ‘llab-quvvatlash kabi holatlarni aynan berishda yozuvchilar unli yoki undoshlarni birdan ortiq yozish usuli – fonografik vositalar dan foydalanadilar. Masalan: 1. Unlilarni birdan ortiq yozish . Bunda unlini ch о ‘zib talaffuz qilinganligi tushuniladi. Unlini ch о ‘zib talaffuz qilish orqali qahramonning voqelikka munosabati oydinlashtiriladi. Ilmiy adabiyotlarda mazkur usul orqali belgining 1 Қаранг: Кухаренко В.А. Интерпретация текста. –М: «Просвещание», 1988.

meyordan kuchsiz yoki ortiq ekanligini ifodalashda foydalanilishi ta’kidlanadi. 2 Masalan, belgining kuchsizligi : Ortiq jizzaki k о ‘rinmaslik uchun bos- i-i q tovush bilan dedi... (P.Qodirov). Belgining ortiqligi : Uz o-o q y о ‘l, ahy o-o nda bir keladi, qat o-o r imoratlar, о ‘yl a-a b tursam, о ‘g‘lim, dunyoni ishi qiziq.(A.Muxtor) «Sharq» sahnasi bilan «Turon»ning t о ‘rtta karnayi: g‘ o-o-o-o-o t, g‘ o-o-o t u-u-u g‘ o-o-o-o t! G‘ort-g‘ort-g‘ort! Ha, tovushing о ‘chkur, ha, egasiz qolg‘ur!! (A.Qodiriy) - Qadrlasangiz, qani, siz ham bir duo bering,-dedi muallim. – B i-i r tomosha qilib, gullar terib kakliklaringizni sayrashini eshitib ketaylik. Shuningdek, badiiy matnda unlilarni birdan ortiq yozish usulidan qahramonning biror nimadan hayratlanishi, taajjubga tushishi kabi holatlarini ifodalashda foydalaniladi. Masalan: - Marhamat... О ‘- о ‘ , kaklikning sayrashini dedingizmi? – Uning manglayi tirishib va g‘ijinib davom etdi: - Biz ham sizga q о ‘shilib eshitar ekanmiz-da? (SH. Xolmirzayev) - О ‘- о ‘ о ‘ , okaxon, tuda-suda t о ‘laysiz-da. (SH. Xolmirzayev) - A-a-a , о ‘sha sizmidingiz, buni qarang-a, tanimapman. Uyimizga yana bir kelgan ekansiz. Y о ‘qligimni qarang-a.(S.Ahmad) Men о ‘zimning odmi plashimni ham devordan daromad qilib yasalgan shifonerga ildim. – O-o ! – deb yana о ‘zi ichkariga y о ‘l tortdi Tavakkal.- Yaxshi - ii... A, Gulsara? Bir kishiga b о ‘ladi-da! (SH. Xolmirzayev) Mazkur fonografik usuldan badiiy matnda xitob, chaqirish, da’vat, tinglovchi e’tiborini jalb qilish kabi maqsadlarda ham foydalanilishini kuzatish mumkin. Masalan, chaqirish: Ziyodni onasi paxtazor qarab-paxtazor qarab chaqiradi: -Ziyod-u-u-u! Men Ziyodni onasi q о ‘lidan tortib-tortib yig‘lab q о ‘yaberaman. Yuring ketamiz, momo! – deydi . – Yuring ketamiz, hozir samolyot keladi! Ziyodni onasi gapimni korlamaydi. Entikib-entikib chaqiradi: -Ziyod-u-u-u! Ziyodni onasi о ‘pkasi t о ‘lib-t о ‘lib chaqiradi: 2 Қаранг: Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши.-Т: «Фан», 1983.

-Ziyod-u-u-u! (T.Murod) 3 2. Undoshlarni birdan ortiq yozish . Aslida orfoepik meyor b о ‘yicha bir undosh talaffuz qilinishi kerak b о ‘lgan s о ‘zlar muayyan vaziyatlarda ekspressiya va estetik maqsad talabi bilan atayin qavatlab talaffuz qilinadi. S о ‘zlovchining ichki ruhiyati (siqilish, xursandlik kabilar) va maqsadini kitobxonga «aynan» yetkazish uchun yozuvchilar badiiy matnda bu holatni undoshlarni birdan ortiq yozish orqali ifodalashga harakat qiladilar. Bunda belgining meyordan ortiqligi, harakatning davomiyligi yoki oniyligi (bir onda r о ‘y berganligi), takroriyligi, tovush kuchining balandligi yoki pastligi kabi ma’nolar ifodalangan b о ‘ladi. Masalan, belgining ortiqligi : Ayyorlikda u chchi ga chiqqanman deb maqtansam yolg‘on emas (Oybek). О ‘zim shu baytni yakkaxonlik qilmoqdaman: Dardi y о ‘q - kes s ak, Ishqi y о ‘q - e shsha k! (A.Qodiriy) 4 Harakatning davomiyligi : –Mening xotinim b о ‘lib, aroq ochishni bilmaysanmi? – dedi mingboshi, xoxolab kuldi. – О ‘rgan! Mana qarab tur! – Shishaning tagiga y о ‘g‘on shapalog‘i bilan ikki marta urdi, p о ‘kak chachrab chiqib shiftga tegdi, s о ‘ngra u yerdan sachrab tovchadagi katta jomga kelib tushdi, «ja r-r- r ang!»... etdi jom. – Ha-ha-ha!.. – dedi mingboshi. Jomlaringni jaranglatdim, sintaloq! (CH о ‘lpon). О ‘ h-h о ‘, bunaqa sigir bozorda falon pul b о ‘lsa kerak.(S.Ahmad) Ziyodni onasi betini bilaklariga bosadi. Ziyodni onasi i z-z -i z-z yig‘laydi. Ziyodni onasi yum -m -yum -m yig‘laydi. (T.Murod) Yarim soatlik qonli «g‘o v-v-v-v , g‘u- v-v-v , o v-v-v-v-v , o v-v-v-v »dan s о ‘ng Mallaxonning davangisi mag‘lub b о ‘lib, faje’ bir suratda yaralandi. (A.Qodiriy) Harakatning oniyligi : Mashina Chuqursoyga qayrilish о ‘rniga y о ‘lning о ‘rtasida ta qq a t о ‘xtadi. Ovoz kuchining balandligi : «Bu mmm » degan tovush eshitildiyu, k о ‘kni chang t о ‘zon qopladi.(Gazetadan) Ovoz kuchining pastligi : Ammo shunchalik davru davronlar о ‘tquzilg‘an va о ‘tquzilmoqda b о ‘lg‘an b о ‘lsa ham bunchalik ochub–...ti s-s-s ! Yopig‘liq qozon-yopig‘liq... tuya k о ‘rdingmi - y о ‘q... (A.Qodiriy) Mashina bir-ikki pig‘-g‘- g‘ degan ovoz chiqardi-da butunlay о ‘chib qoldi. 3 То ғай Мурод. Отамдан қолган далалар. Т., «Шарқ», 1994, 73-б. 4 Абдулла Қодирий. Тўла асарлар тўплами.1-жилд.-Т: «Фан», 1995

3. S о ‘zlarni not о ‘g‘ri talaffuz qilish . Og‘zaki nutqda turli sabablarga k о ‘ra ayrim s о ‘zlar, asosan, о ‘zlashma s о ‘zlarni buzib talaffuz qilish holati mavjud. Bunday xato s о ‘zlovchining о ‘zlashgan s о ‘z imlosini t о ‘g‘ri tasavvur qilmasligi, boshqa millatga mansubligi, paronimlarni farqlamaslik natijasida yuzaga keladi, deb izohlash mumkin. Badiiy asarda bu usuldan qahramon nutqini individuallashtirish hamda ifodani og‘zaki - jonli nutqqa yaqinlashtirish maqsadida foydalaniladi. Ayrim о ‘rinlarda kulgi q о ‘zg‘atish maqsadida ham s о ‘zlar atayin buzib talaffuz qilinadi va о ‘sha tarzda yoziladi. Masalan: -Kotibadan, kirsam mumkinmi, deb s о ‘rash kerak. –Jinni b о ‘ldingmi, Ne’mat? –Men sizga Ne’mat emasman, о ‘rtoq Babbayev b о ‘laman, о ‘rtoq Xajjayip . (S.Ahmad) –Shayxantovur yarmankasiga r о ‘za b о ‘yi mol yoyg‘on juvonlar, kampirlar, qizlar, tumsalar faje bir qiyofa bilan «alvido, yo mohi ramazon», deb r о ‘mol silkitadirlar.(A.Qodiriy) –X о ‘p, b о ‘pti. Uning oti Zulfiqor, fomilasi ... –aytaveraymi, deb unga qaradi. (S.Ahmad) B о ‘rixon begona uyga kirib qolgan odamdek qovushmay turardi. U ukalariga, singillariga nima deyishni bilmasdi. T о ‘g‘ri, nima deyishni bilardi. Ammo, til bilmasa nima qilsin? О ‘ylab- о ‘ylab, « Salyam !» dedi. Jigarlari kulishni ham, yig‘lashni ham bilmay hayron turib qolishdi. (S.Ahmad) Rejissyor tag‘in yelkam qoqdi. – Barra kalla , barra kalla ! – dedi. Rejissyor yelkam qoqa-qoqa meni mashina taraf j о ‘natdi. Men y о ‘l-y о ‘lakay raisimizdan s о ‘radim: –Rais bova, rejissyor nima deyapti? –Barakalla deyapti, barakalla.(T.Murod) AlliteratsiY. Badiiy nutqning ohandorligini va ta’sirchanligini ta’minlashda alliteratsiyaning о ‘rni beqiyosdir. She’riy nutqda misralar, undagi s о ‘zlar hamda b о ‘g‘inlar boshida yoki oxirida bir xil undosh tovushlarning takror q о ‘llanishiga alliteratsiya deyiladi. Tovushlar zamiridagi musiqiylikka asoslangan bu usul qadimdan Sharq she’riyatida keng q о ‘llanilib kelingan. K о ‘hna badiiyatshunoslik(«ilmi bade’»)da alliteratsiya « tavzi’ san’ati» deb yuritilgan.

Alliteratsiya deganda zabardast shoir Erkin Vohidovning mashhur «q» alliteratsiyali she’ri k о ‘z oldimizga keladi: Q aro q oshing, q alam q oshing, Q iyiq q ayrilma q oshing q iz, Q ilur q atlimga q asd q ayrab – Q ilich q otil q aroshing, q iz. Q afasda q alb q ushin q iynab, Q anot q oqmoqqa q о ‘ymaysan. Q arab q о ‘ygil q iyo, Q albimni q izdirsin q uyoshing q iz. Bunday usulni shoir Elbek ijodida ham kuzatish mumkin: K о ‘klamda k о ‘karsa k о ‘k k о ‘katlar, K о ‘klarga k о ‘milsa k atta- k attalar, K о ‘m- k о ‘k k о ‘karib k о ‘rinsa k о ‘llar, K о ‘ngilni k о ‘tarsa k о ‘rkli gullar. Yoki, Abdulhamid Sulaymon CH о ‘lponning mashhur «Xalq dengizdir» deb boshlanuvchi she’ri ham alliteratsiyaning g о ‘zal namunalaridan hisoblanadi: X alq dengizdir, x alq t о ‘lqindir, x alq kuchdir, X alq isyondir, x alq olovdir, x alq о ‘chdir... Nasrda bu tarzda jumla tuzish she’riyatdagidek badiiy effekt bermasligi mumkin. Shuning uchun nasrda kamdan-kam hollardagina kuzatish mumkin b о ‘ladi. Bolalar folklorida alliteratsiyaga asoslangan tez aytish hamda aytishmachoq о ‘yinlari bor. Tez aytishlar: Bir t up t ut, t utning t agida bir t up t urp. T ut t urpni t urtib t uribdimi, t urp t utni t urtib t uribdimi? O q choyna kk a o q q op q o q , K о ‘ k choyna kk a k о ‘ k q op q o q . Aytishmachoqda ishtirok etuvchi bolalardan aynan bir xil tovush bilan boshlanadigan gap tuzish talab qilinadi. Boshqa tovush bilan boshlanadigan s о ‘z aralashtirib yuborgan ishtirokchi yutqazgan hisoblanadi va о ‘yindan chiqadi. Masalan: Ali : B ugun B ahodir b oqqa b ormay b obosinikiga b ordimi, b ozorga b ordimi?

Vali : B ugun B ahodir b obosinikigayam b ormadi, b ozorgayam b ormadi. B ahodir b olalar b ilan b irgalikda B og‘dodga b ordi. Ali : B ahodirga B og‘dodda b alo b ormikan? Vali : B alo b ormi b ilmadimku, B ahodir B ag‘dodga b ot- b ot b oradigan b о ‘ldi. Ali : B ir b alosi b ordirki b ot- b ot B ag‘dodga b oradi. B ilmadingmi? Vali : B ilmadim. B olalardan b irgina B obur b ilarkan. Ali : B oburdan s о ‘rab k о ‘rchi. Vali : Yutqazding! Alliteratsiyadan xalq maqollaridagi intonatsion butunlikni ta’minlashda ham keng foydalanilganligini kuzatishimiz mumkin: S u y maganga s u y kanma, s u y ganingdan a y rilma. *** T ulkining t ushiga t ovuq kirar, T ovuqning t ushiga t ariq kirar. *** Te k t urganga shay t on t ayoq t u t qazar. *** X alq h ukmi – h aq h ukmi. Assonans. Badiiy nutqqa intonatsion butunlik, ohangdorlik va emotsional – ekspressivlik bag‘ishlash maqsadida q о ‘llaniladigan fonetik usullardan biri assonansdir. Adabiyotlarda assonans aynan yoki yaqin unlilarning takrorlanib kelishidan hosil b о ‘ladigan ohangdoshlik ekanligi bayon qilingan. Unlilarning takrorlanishi maqollarda k о ‘p kuzatiladi: O vni o tsang, bilib o t, D o l nishonga q о ‘yib o t.

*** N o n q o n b о ‘lsa, q o n – j o n. *** О ‘ zing о ‘ yda b о ‘ lsang ham, о ‘ ying u yingda b о ‘ lsin. *** B i r t u p t o k e ksang, b i r t u p t o l e k. Assonans qofiyadosh s о ‘zlar tarkibida kelib, she’riy nutqqa k о ‘tarinki ruh va о ‘ziga xos musiqiylik baxsh etadi: Ruhimda y о ‘qoldi q a r o r i m, Tanimda qolmadi m a d o r i m. Bizlarni bir y о ‘qlab kelibsan, Vafo qilarmisan, b a h o r i m?! Yoz о ‘tdi, kuz о ‘tdi, q i sh о ‘tdi, Boshlardan savdoli i sh о ‘tdi. Yurakka izg‘irin - n i sh о ‘tdi, Vafo qilarmisan, b a h o r i m?! Yam-yashil q i rlarni sog‘indim, Chechakzor yerlarni sog‘indim, U inja s i rlarni sog‘indim, Vafo qilarmisan, b a h o r i m?! Lolaning lablari x a nd a d i r,

Dog‘i ham tubida – a nd a d i r. О ‘xshashi ruh ila t a nd a d i r, Vafo qilarmisan, b a h o r i m?! Intiqmiz d о ‘st bilan, yor bilan, She’r bilan, soz bilan – t o r bilan. Diydorlash bizningdek x o r bilan, Vafo qilarmisan, b a h o r i m?! (A.Oripov) GeminatsiY. Badiiy nutqda keng q о ‘llaniladigan fonetik usullardan yana biri – geminatsiyadir. «Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati»da mazkur hodisa « q о ‘sh undoshlik – ikki aynan bir xil undoshli holatning yuzaga kelishi» sifatida izohlanadi. 5 « О ‘zbek tili tarixiy fonetikasi» о ‘quv q о ‘llanmasida esa bu hodisa « q о ‘shoqlanish » yoki « ikkilangan undosh » deb yuritiladi: « Q о ‘shoqlanish – undoshlarning ch о ‘zilishi, ikkilanishi hodisasini fonetik о ‘zgarishlar sirasida k о ‘rib chiqish о ‘ta shartlidir. Lekin bu hodisa faqat ikki unli orasidagi yakka undoshda sodir b о ‘la olishi bilan fonetik о ‘zgarishlarga о ‘xshaydi. Q о ‘shoqlanish, asosan, ikki unli orasida kelgan k , q , t , l tovushlarida va faqat 2 , 7 , 8 , 9 , 30 , 50 sanoq sonlarini nomlashda sodir b о ‘ladi. Bu sonorlarni bir undosh bilan ham, ikkilangan undosh bilan ham talaffuz etish mumkin b о ‘lgan. Sanoq sonlar nomidagi bu xil q о ‘shoqlanish sabablari haligacha ochilmagan. Lekin ka tt a, la tt a, yak k a, yal l a, cha kk i, u kk i kabi s о ‘zlardagi ikkinchi t , l , k lar tarixan morfologik k о ‘rsatkich b о ‘lib, ulardagi q о ‘shoqlanish singish (adaptatsiya) natijasidir degan fikr mavjud.» 6 Adham Abdullayev esa « undoshlarni qavatlash » atamasini ishlatgan. 7 Undoshlarni qavatlab q о ‘llash orqali badiiy asarda qahramon ruhiyatidagi xursandlik va xafalik holatlari tugal tasvirlashga erishiladi. Masalan, Ayyorlikda u chchi ga chiqqanman deb maqtansam yolg‘on emas (Oybek). Uni ayblashga sizning ma’naviy ha qq ingiz y о ‘q, uka! - dedi g‘azab bilan (gazetadan). Keltirilgan misollardagi undashlarning qavatlanishi qahramonlar tabiatidagi subyektiv holatni ifodalashga xizmat qilgan. YA’ni, birinchi gapdagi qahramonning о ‘z «ishi- hunaridan» mamnunligi, «anoyi» emasligini ta’kidlash istagi qavatlangan «ch» 5 Ҳожиев А. Ўша асар. 143-б. 6 Неъматов Ҳ. Ўзбек тилининг тарихий фонетикаси. –Т; «Ўқитувчи», 1992, 86-б. 7 Абдуллаев А. Ўша асар. 18-б.

undoshi orqali yanada aniq ifodalangan. Ikkinchi gapdagi qahramonning qahr- g‘azabi esa «q» geminatasi bilan k о ‘rsatib berilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, undoshlarning qavat- lanishi alohida uslubiy vositadir. Duch kelgan tovushni qavatlab q о ‘llab b о ‘lmaganidek, s о ‘zda turli sabablar bilan yonma-yon kelgan barcha undoshlar ham lingvopoetik jihatdan ahamiyatga ega b о ‘lavermaydi. Masalan: – Ukaginam, bu ken n oyingizga ( kelin oyingizga – ellipsis ) zagsda pa tt a ( s о ‘z imlosida mavjud ) kesilmagan. Birinchisidan t о ‘ qq izta ( s о ‘z imlosida mavjud ) bola bor. Bechora giroy b о ‘laman rosa tug‘di. T о ‘qqizinchisini tug‘diyu о ‘zimizning tilda aytganda bra kk a ( brak+ga/ka ) chiqib qoldi. (S.Ahmad)

Похожие

Badiiy matnning grammatik xususiyatlari

Badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari

Tildagi tarixiy -fonetik o’zgarishlar va fonetik-fonologik qonuniyatlar. Grafika

Transkripsiya. Fonetik va fonologik transkripsiya. Transliteratsiya

Shevalarning fonetik xususiyatlari