Badiiy matnning grammatik xususiyatlari - Лингвистика - Рефераты

Badiiy matnning grammatik xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138 KB

Badiiy matnning grammatik xususiyatlari Reja: 1. Badiiy matnning morfologik xususiyatlari. 2. Badiiy matnda uslubiy figuralarning o`rni. 3. Badiiy matn tarkibida ko`chimlarning o`rni.

Tayanch so`z va tushunchalar: Uslubiy figuralar, retorik so`roq, parallelizm, takror, metafora, metonimiya, sinikdoha, allegoriya, mubolag`a. Badiiy matnning lisoniy xususiyatlari tahlil qilinganda morfologik birliklarning ishlatilishi bilan bog‘liq holatlar haqida fikr yuritish talab qilinadi. Morfologik birliklarning estetik vazifasi deganda «maxsus s о ‘z formalari vositasida, shuningdek ma’lum bir grammatik ma’no va funksiyaga ega b о ‘lgan s о ‘z formasini maxsus q о ‘llash orqali ekspressivlik – emotsionallik ifodalanishi tushuniladi.» 1 Ekspressivlik ijobiy va salbiy ma’no qirrasiga ega b о ‘lgan s о ‘zlarda aniq k о ‘rinib turadi. Badiiy matn lisoniy jihatdan tekshirilganda dastavval ana shunday ma’no qirralariga ega b о ‘lgan birliklarni ajratish va qaysi turkumga xosligi, kimning nutqida, nima maqsad bilan q о ‘llanilganligi, kimga nisbatan, qanday vaziyatda ishlatilganligiga e’tiborni qaratish lozim b о ‘ladi. Odatda erkalash – suyish, hurmat – e’zozlash, k о ‘tarinkilik, ulug‘vorlik, tantanavorlik kabi ma’nolarni bildiruvchi s о ‘zlar ijobiy ma’no qirrasiga ega b о ‘lgan s о ‘zlar hisoblanadi. Masalan: qizaloq, toychoq, о ‘rgilay, girgitton b о ‘lay, bolaginam, oppog‘im, d о ‘mbog‘im, arslonim, pahlavonim, shakarim, shirinim kabi. Salbiy ma’no qirrasiga ega b о ‘lgan s о ‘zlar sirasiga jirkanish, manmanlik, mensimaslik, kibrlilik, masxara, nafrat, g‘azab, kinoya, kesatiq kabi subyektiv munosabatni ifodalovchi s о ‘zlar kiradi. Bunday ma’nolarni yuzaga keltiruvchi omillarni aniqlash va baholash lisoniy tahlilning asosini tashkil qiladi. О ‘zbek tilida kichraytirish shakli –cha, –choq, –chak q о ‘shimchalari bilan; erkalash shakli –jon, –xon, –oy, – (a)loq affikslari yordamida hosil qilinadi. Hurmat, mensimaslik, istehzo, umumlashtirish, tur-jinsga ajratish kabi ma’nolar –lar affiksi bilan hosil qilinadi. –gina q о ‘shimchasi chegara, erkalash, yaqinlik ma’nolarini yuzaga chiqaradi. Tahlil jarayonida matnda q о ‘llanilgan barcha morfologik birliklar emas, estetik maqsad aniq k о ‘rinib turadigan, yozuvchining badiiy niyati ifodalangan morfologik о ‘zgachaliklar haqida s о ‘z yuritiladi. Masalan, eng k о ‘p ishlatiladigan 1 Абдуллаев А. Ўша асар, 41-б

badiiy tasvir vositalaridan biri takrordir. Morfologik birliklarning takrorlanishidan yuzaga keladigan uslubiy vosita – morfologik parallelizm ning q о ‘llanilish maqsadi lisoniy jihatdan tadqiq etilishi mumkin. Yoki, affiksal sinonimiya , affiksal omonimiya va affiksal antonimiya hodisasidan ekspressiv maqsadlarda foydalanilgan holatlarni aniqlash mumkin. Shuningdek, atoqli otlar sirasiga kiruvchi – antroponimlar ning muayyan maqsad bilan q о ‘llanishiga aloqador kuzatishlar olib borish mumkin. Chunki badiiy asarda q о ‘llanilgan ismlar ichida alohida uslubiy maqsad yuklanganlari ham b о ‘ladiki, ular yozuvchining g‘oyaviy- badiiy niyatini aniqlashga yordam beradi. О ‘zbek adabiyotida personaj xarakter – xususiyatini ochib beruvchi kinoyaviy tagma’noli kulgi yaratuvchi ismlar Said Ahmad va boshqa yozuvchilarning hajviy asarlarida juda k о ‘p uchraydi. G‘oyibnazar Pinhonov, Oldi Sottiyev, Tijoratxon kabi kishi nomlarida yozuvchining kinoyasi aniq sezilib turadi. Tog‘ay Murod asarlaridagi antroponimlarning uslubiy q о ‘llanishi haqida tadqiqodchi M.Qosimova quyidagilarni yozadi: «Dehqonqul – asardagi asosiy qahramon. Dehqon – asosiy kasbi ekin ekishdan, dehqonchilikdan iborat kishi. Lekin yozuvchi Dehqon s о ‘ziga о ‘zbek ismlariga q о ‘shib aytiladigan –boy, –jon, –bek kabi shakl hosil qiluvchi q о ‘shimchalarni emas, aynan «qul» morfemasini q о ‘shadi. Bunda qul s о ‘zining k о ‘chma ma’nodagi «kimsaga k о ‘r-k о ‘rona xizmat qiluvchi, b о ‘ysunuvchi, itoatg о ‘y, malay, xizmatkor» semalari yuzaga b о ‘rtib chiqadi. Natijada sh о ‘rolar mustamlakasi davrining mute, itoatg о ‘y, hokisor qurboni b о ‘lgan Dehqonqul obrazi kitobxon k о ‘z о ‘ngida yaqqol namoyon b о ‘ladi» 2 va uzoq saqlanib qoladi. Qahramonning hayoti, taqdiri va ruhiyati bilan uning ismi о ‘rtasidagi muvofiqlikdan ekspressiv effekt yuzaga kelgan. Bu albatta yozuvchining lisoniy mahorati hisoblanadi va bunday holatlarni tadqiq etish orqali yozuvchining poetik olamiga kirib boriladi. Badiiy matnning sintaktik xususiyatlari 2 Қосимова М. Бадиий нутқ индивидуаллигининг лингвистик хусусиятлари.-Андижон, НДА.

Badiiy nutqning ta’sirchanligini ta’minlashda sintaktik usuldan keng foydalaniladi. Ekspressivlikning namoyon b о ‘lish shakllarini teran tadqiq qilgan tilshunos Adham Abdullayev «sintaktik gradatsiya, sintaktik sinonimiya, bog‘lovchilarning maxsus q о ‘llanishi, antiteza, monolog, sukut, inversiya, takroriy gaplar, ritorik s о ‘roq» kabi uslubiy figuralar «fikrning о ‘ta ta’sirchan ifodalanishi»ga xizmat qilishini ta’kidlaydi. 3 «Badiiy tekstning lingvistik tahlili» kitobi mualliflari sintaktik figuralarning quyidagi asosiy k о ‘rinishlari mavjudligini bayon qilishadi: «anafora, epifora, takror, antiteza, gradatsiya, ellipsis, alliteratsiya, ritorik s о ‘roq kabilar» 4 Bu uslubiy vositalar mavzuga aloqador b о ‘lgan deyarli barcha adabiyotlarda uchraydi. Umumlashtiradigan b о ‘lsak quyidagi holat yuzaga chiqadi: 1.Sintaktik parallelizm. 2.Emotsional gap. 3.Ritorik s о ‘roq gap. 4.InversiY. 5.Ellipsis. 6.GradatsiY. 7.Antiteza. 8.Farqlash. 9. О ‘xshatish. Sintaktik parallelizm. Badiiy matnda sintaktik jihatdan bir xil shakllangan gaplar k о ‘p q о ‘llaniladi. Tilshunoslikda bunday qurilmalar parallelizm atamasi ostida о ‘rganiladi. Parallelizm (yunoncha, parallelos-yonma-yon boruvchi) yonma- yon gaplar, sintagmalarning bir xil sintaktik qurilishga ega b о ‘lishi. Masalan: Oshxona taraf quloq tutadi. Darvoza taraf quloq tutadi. Molxona taraf quloq tutadi. Ovoz qayerdan kelyapti – bilolmaydi (T.Murod). «Parallel birliklarning asosiy vazifasi fikrga izoh berish va, eng muhimi, unga tinglovchini t о ‘la ishontira olishdan iborat. Ular til uslubiy vositalarining boyishi manbalaridan biri b о ‘lib, poetik nutqda k о ‘p q о ‘llanadigan, eng mahsuldor va ta’sirchan sintaktik birlik hisoblanadi». 5 Bir xil shakllangan gaplar badiiy nutq ta’sirchanligini boyitish bilan birga ma’noni kuchaytirishga va fikrning batafsil - atroflicha ifodalanishiga, tasvir obyekti bilan bog‘liq ma’lumotlar fondining kengayib borishiga xizmat qiladi. Masalan: Q о ‘shchi kalondimog‘ – kalondimog‘ qadam bosdi. Kibor – kibor quloch otdi. Kerma qosh – kerma qosh boqdi.(T.Murod) Bu misolda qahramonning uch 3 Абдуллаев А. Ўша асар. 58-б. 4 Ўринбоев Б., Қўнғуров Р., Лапасов Ж. Бадиий текстнинг лингвистик таҳлили.-Т.1990,34-б. 5 Шукурув Р. Синтактик параллелизмнинг услубий ваз-лари.//ЎТА, 2004,№2,73-б.

xil harakati bir xil shakllangan gaplarda ifodalangan, ya’ni, qadam bosmoq – quloch otmoq – boqmoq. Quyidagi misolda esa bir harakat bilan bog‘liq ma’lumotlar fondi parallel gaplarda kengayib boradi: Tom bosh – adog‘ilab qadamladi. Vazmin – vazmin qadamladi. Olislarga dono – dono boqib qadamladi. Yoki: Q о ‘shchi q о ‘llari ketida tag‘in qadam oldi. Mag‘ribga boqib qadam oldi. Mashriqqa boqib qadam oldi.(T.Murod) Emotsional gaplar . S о ‘zlovchining о ‘ta xursandlik yoki о ‘ta xafalik holatlarini yoki qahramonning his-hayajonini, voqea-hodisaga emotsional munosabatini ifodalovchi gaplar emotsional gaplar hisoblanadi. Emotsional gaplar tarkibida maxsus ijobiy va salbiy b о ‘yoqdor s о ‘zlar (chehra, о ‘ktam, tabassum / turq, q о ‘pol, tirjaymoq kabi) mavjud b о ‘ladi. О ‘sha s о ‘zlar orqali qahramon ruhiyatida kechayotgan sevinish, q о ‘rquv, g‘azab kabi psixologik jarayonlarni hamda yozuvchining tasvir obyektiga nisbatan subyektiv munosabatini bilib olamiz. Emotsional gaplar tarkibida ijobiy yoki salbiy b о ‘yoqdor s о ‘z va iboralar, his-tuyg‘u ifodalovchi undovlar (oh, voy sh о ‘rim, eh attang, bay-bay-bay kabi), munosabat ifodalovchi undalmalar qatnashadi va ular nutqning ekspressivligini ta’minlashga xizmat qiladi: Qanday yoqimli tong! T о ‘yib–t о ‘yib nafas olasan! Buncha fusunkor b о ‘lmasa bahor! Qishlog‘imiz naqadar g о ‘zal–a! (Gazetadan). Sarvarov t о ‘ng‘illadi: –Ikkinchi chiqishimda ushlashi kerak edi. Birinchi chiqishimdayoq ushlab о ‘tiribdi bu miyasi aynigan chol (S.Ahmad). – Tilimni qichitma, j о ‘jax о ‘roz! Aytmadimmi, kuzda qiyqillab stolning tagiga kirib ketasan, deb... Eh-e, sening x о ‘roz b о ‘lishingga hali о ‘n t о ‘rt protsent bor. Bahorda karillab hech kimga s о ‘z bermaganding. Menga, kekkayma, deganday shama qilding-a! (A.Qahhor) Evoh, essiz umr, essiz qizim!.. Voy bechora! – dedi Gulsumbibi birdan. SH о ‘rlik qizga qiyin b о ‘libdi hammadan (Oybek). Ritorik s о ‘roq gap lar ham badiiy matnning emotsional-ekspressivligini ta’minlovchi uslubiy vositalaridan hisoblanadi. Tasdiq va inkor mazmuniga ega b о ‘lgan, tinglovchidan javob talab qilmaydigan gaplar ritorik s о ‘roq gap deyiladi. K о ‘pincha ritorik s о ‘roq gaplar tarkibida nahotki , axir kabi ta’kidni kuchaytiruvchi

s о ‘zlar keladi. Ular nutqqa k о ‘tariki ruh bag‘ishlaydi va tasdiqning kuchli emotsiya bilan ta’kidlanishi uchun xizmat qiladi. Bunday gap shakllari qahramonning hayratlanishini, quvonchini, ajablanishini, shubha va gumonsirashini, g‘azab va nafratini ifodalashda juda q о ‘l keladi. Ichki va tashqi nutqda, monologik va dialogik nutqlarda keng q о ‘llaniladi. Ardoqli shoir Abdulla Oripovning «Olamonga» deb atalgan quyidagi she’ri ritorik s о ‘roqning g о ‘zal namunasi b о ‘la oladi: Mashrab osilganda qayoqda eding? CH о ‘lpon otilganda qayoqda eding? Surishtirganmiding Qodiriyni yo Qalqon b о ‘lganmiding kelganda balo? Hukmlar о ‘qilur sening nomingdan, Tarixlar t о ‘qilur sening nomingdan. Nimasan? Qandayin sehrli kuchsan? Nechun tomoshaga bunchalar о ‘chsan? Qarshingda hasratli о ‘yga tolaman, Qachon xalq b о ‘lasan, ey, sen – olomon?!

Inversiya deb gap b о ‘laklarining о ‘rin almashinishi, yoki gap b о ‘laklari joylashish tartibining ma’lum bir maqsad bilan о ‘zgarishi hodisasiga aytiladi. Inversiya og‘zaki nutqqa xos xususiyat. Badiiy matnda qahramonlar nutqini jonli nutqqa yaqinlashtirishda, ularning tilini individuallash- tirishda mazkur usuldan foydalaniladi: Bolangni olib ketsang-chi! K о ‘rmayotipsanmi , bu yerda odamlar ishlab о ‘tiripti! (A.Qahhor) – Tashla u toshni! – deb d о ‘q qilib qoldi onam. K о ‘chaning о ‘rtasidan haydatib ketdim aravani . – Bilasizmi , nimaga ergashdim sizga? – deb qolsa b о ‘ladimi shunda. (SH.Xolmirzayev) She’riyatda esa ifodalilikni, ohangdorlikni va ta’sirchanlikni ta’minlovchi muhim uslubiy vosita sifatida k о ‘p ishlatiladi: Bozorga о ‘xshaydi asli bu dunyo, Bozorga о ‘xshaydi bunda ham ma’ni. Ikkisi ichra ham k о ‘rmadim aslo , Molim yomon degan biror kimsani . (A.Oripov) Ellipsis (yun. elleipsis – tushish, tushirilish) deb nutqiy aloqa jarayonida gap b о ‘laklarining muayyan maqsad bilan tushirilishi hodisasiga aytiladi. Bunday tushirilish tildagi lingvistik iqtisod - lisoniy tejamkorlik tamoyili asosida amalga oshiriladi. Masalan: –Avaylaganing shu b о ‘lsa... uning zardali ovozi ham jonimga tegdi. (YO.Akram) Iltimos t о ‘xtang... Anavinga qarang! (SH.Xolmirzayev) –Nima qilardingiz shu sassiq bilan tortishib? (S.Ahmad) – Topamiz-da, – dedim. Talantlar seni redaksiyangga emas, redaksiyam b о ‘lmasayam menga keladi. (SH.Xolmirzayev) Keltirilgan misollarning birinchi va ikkinchisida «narsa» s о ‘zi, uchinchi va t о ‘rtinchisida «odam» s о ‘zi ellipsisga uchragan. Bu jonli nutq uchun tabiiy hol b о ‘lib, badiiy matnga ham huddi shu – jonli nutqqa xos tabiiylikni ta’minlash maqsadi bilan olib kirilgan. Badiiy matndagi ellipsis tekshirilganda, qaysi gap b о ‘lagi ellipsisiga uchraganligi va bundan qanday maqsad kuzatilganligi izohlanadi.

Ellipsisni maqollarda juda k о ‘p uchratamiz. S о ‘zlarning tushirilishi natijasida maqol tabiatiga xos ixchamlik va ifodalilik yuzaga keladi: Ayrilganni ayiq yer, b о ‘linganni b о ‘ri yer. Yaxshi bilan yursang, yetarsan murodga. Yomon bilan yursang qolarsan uyatga. Yaxshi xunuk libos bilan ham yaxshi. Ahmoq og‘asini tanimas, T о ‘qmoq tog‘asini tanimas. Gradatsiya (lot. gradatio – zinapoya, bosqichma bosqich kuchaytirish) Nutq parchalaridan biri ikkinchisining ma’nosini kuchaytirib borishdan iborat uslubiy jarayon. 6 Badiiy adabiyotda holatlarni, tuyg‘u va kechinmalarni qiyoslashda, his- hayajonlar junbushini tо‘liq ifodalashda gradatsiya usulidan foydalaniladi. Adabiyotlarda gradatsiya xususiyatlariga kо‘ra turlicha tasnif qilinadi: mohiyatiga kо‘ra: kо‘tariluvchi gradatsiya (klimaks) va pasayuvchi gradatsiya (antiklimaks); ifoda usuliga kо‘ra: mantiqiy , emotsional va miqdoriy gradatsiya ; ifoda materialiga kо‘ra: leksik gradatsiya va sintaktik gradatsiY. Men nadomatlarni unutganman . Men meros dovlamayman . Men molparast ham emasman . Lekin qani mening yetti ma’dandan eritib quyilgan darvoza m? Jahonning bir m о ‘jizasi ? Oltin, temir, qurch, qalay, p о ‘lat, mis, kumush darvoza m? Bibixonim darvozasi ? Y о ‘qolgan darvoza ... О ‘g‘irlangan darvoza ... 6 Қаранг: Ҳожиев А. Ўша асар, 31-б. Бобоев Т. Бобоева З. Ўша асар, 90-б. Мамазияев А. Ўша асар, 16-б.

Tanga qilib maydalangan darvoza ... (I.G‘afurov) 7 Keltirilgan misolda dastlab shaxsiy sifatlar bosqichma – bosqich kuchaytirib tasvirlanyapti. Keyin, darvoza bilan bog‘liq sifatlar tasvirida pasayuvchi gradatsiyani kuzatish mumkin: m о ‘jizaviy darvoza – oltin darvoza – temir darvoza – qurch darvoza. Ortidan darvozaning kimga taalluqli ekanligi aytiladi va yana k о ‘tariluvchi gradatsiyadan foydalanib darvozaning g‘oyib b о ‘lish sababi oshkor qilinadi: darvoza y о ‘qolgan – (aslida) о ‘g‘irlangan – (va) tanga qilib maydalangan. Ibrohim G‘afurovdan gradatsiyaga yana bir g о ‘zal misolni keltiramiz. Unda hislarning junbushi k о ‘tariluvchi va pasayuvchi gradatsiya orqali о ‘ta ta’sirchan holda ifodalangan. Beatriche yotmagan Usmonning t о ‘shagida, Zarema yotmagan Usmonning t о ‘shagida, Nasima yotmagan Usmonning t о ‘shagida, Hurlar yotmagan Usmonning t о ‘shagida, Parilar yotmagan Usmonning t о ‘shagida. Faqat Usmon yotgan Usmonning t о ‘shagida. Qamoqning t о ‘shagi. Millionlab begunohlar yotgan bunday t о ‘shaklarda. Ular k о ‘z yoshlardan k о ‘l b о ‘lib ketgan, Ular unsiz nolalardan ch о ‘l b о ‘lib ketgan, Ular armonlardan y о ‘l b о ‘lib ketgan... Dunyo yotar shu t о ‘shakda. She’r yotadi shu t о ‘shakda. Parlari qofiY. Somoni vazn. 7 Ибро ҳим Ғафуров. Илтижо. Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1991.

Usmon Nosirning t о ‘shagi – Xayollarin kemasi. –T о ‘shagimni asrang, og‘a, –dedi u eng s о ‘ng damda. – Oltin bulutlar uxlagan unda. Armonli baytlar tunagan unda. Lek t о ‘shakni asramadilar. Farosat yetmadi odamlarda. (I.G‘afurov) Antiteza (antithesis – qarama-qarshi q о ‘yish, zidlash) deb mantiqiy jihatdan qiyoslanuvchi fikr, tushuncha, sezgi va timsollarni qarama-qarshi q о ‘yish, zidlash hodisasiga aytiladi. Voqea-hodisalar mohiyatidagi ziddiyatni ochish uchun asosan, badiiy nutqda zid ma’noli q о ‘shimchalar, zidlovchi bog‘lovchilar, s о ‘z va iboralardan foydalaniladi. «Zidlashda voqea, hodisa, belgilarni о ‘zaro zid q о ‘yib shulardan birining belgisi alohida ta’kidlanadi. Zidlash hodisasi ham ikki komponentdan iborat b о ‘ladi va keyingi komponentdan anglashilgan mazmun ta’kidlanadi. Demak, zidlashda ikki qism mavjud: zidlovchi qism va zidlash asosida ta’kidlanuvchi qism.» Zidlash asosan bog‘langan va bog‘lovchisiz q о ‘shma gap shakllarida kuzatiladi. Badiiy matnni lisoniy jihatdan tahlil qilishda zidlantirishdan yozuvchining k о ‘zda tutgan maqsadi nima ekanligini aniqlash talab qilinadi. Yozuvchining mahorati zidlantirilayotgan voqeliklar uchun tanlangan ifoda materialida yanada aniq k о ‘rinadi. Masalan: Noningni y о ‘qotsang y о ‘qot, nomingni y о ‘qotma! ( О ‘.Hoshimov) Bu misolda bir-biriga aloqasi b о ‘lmagan ikkita tushuncha - non va nom zidlantirilyapti. Nega? Yozuvchi nima uchun bu ikki tushunchani qarama-qarshi q о ‘yyapti? Aslida non – hayotning, tiriklikning ajralmas b о ‘lagi. Bir parcha non topib yeyish uchun odamzod mehnat qiladi, ter t о ‘kadi. Ammo hayotda о ‘sha bir parcha nonni topaman deb о ‘z nomiga, sha’niga dog‘ tushirayotganlar ham uchrab turadi. Non zarur, lekin nom undan ham muhim

ekanligi mazkur misolda ta’kidlanmoqda. Haqiqatan ham nonini y о ‘qotgan uni qaytib topishi mumkin, lekin о ‘z nomiga, sha’niga dog‘ tushirsa-chi? Uni qaytib tiklab b о ‘lmaydi. Bu misoldagi «non»ni «hayot uchun kerak b о ‘lgan hamma narsa, mol-dunyo» ma’nosida ham tushunish mumkin. Yoki: Nodonlar davrasida kar b о ‘l. Donolar davrasida soqov b о ‘l... ( О ‘.Hoshimov) Bu misolda antitezaning ifoda materiali sifatida nodon – dono, kar – soqov birliklari keltirilgan. Bolalikda dunyo kengu kiyim tor. Keksayganda kiyim kengu dunyo tor...( О ‘.Hoshimov) Zidlanishni yuzaga keltirayotgan birliklar (bolalik – keksalik, keng – tor, keng dunyo – tor dunyo, tor kiyim – keng kiyim) xiazmatik konstruksiya shaklida kelib kontrastlikni yanada b о ‘rttirib ifodalashga xizmat qilgan. Adabiyot ilmida oksyumoron deb ataluvchi hodisada ham mantiqan biri ikkinchisini inkor etadigan, bir-biriga mazmunan zid b о ‘lgan ikki tushunchani ifodalovchi s о ‘zlar о ‘zaro q о ‘shib q о ‘llaniladi. Oksyumoron grekcha s о ‘z b о ‘lib, « о ‘tkir lekin bema’ni» degan ma’noni bildiradi. Ular ayrim adabiyotlarda «okkozional birikmalar», «noodatiy birikmalar» yoki «g‘ayriodatiy birikmalar 8 » deb ham yuritiladi. Bunday birikmalar individualligi, yangiligi, k о ‘nikilmaganligi va ohorliligi bilan tasvir ifodaliligini ta’minlaydi: Sokin hayqiriq (M.Ali). Otashin muz, yong‘inli daryo, s о ‘qir lomakon, qora nur, yalang‘och shuur, yaxlagan sarob (R.Parfi), oppoq tun, s о ‘zsiz suhbat kabi birikmalar oksyumoronga misol b о ‘ladi. Bunday g‘ayriodatiy birikmalar antitezaning bir k о ‘rinishi sifatida talqin qilinadi. Ma’lumki, istalgan ikki s о ‘zni biriktirish bilan oksyumoron yuzaga kelavermaydi. Bunday birikmalar yozuvchining badiiy tafakkur mahsuli hisoblanadi. Shuning uchun g‘ayriodatiy birikmalarni mantiqsizlik bilan bog‘lash mumkin emas. Ularga estetik hodisa sifatida yondashish zarur. О ‘zaro bog‘lanmaydigan s о ‘zlarni bog‘layotgan kuch nimada? Ularning birikib badiiy effekt berishi uchun qanday ifoda imkoniyati mavjud? Yozuvchini bunday «maromsiz» birikmalar yaratishga nima majbur qildi? kabi savollar bilan mazkur hodisa mohiyatiga kirib borish mumkin. 8 Бу ҳақда қаранг: Абдура ҳмонов Ҳ, Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. –Т: «Фан»,1981, 38-47-б.

Farqlash deb ikki narsa – buyum, voqea – hodisa yoki holatlardagi differensial belgini aniqlashga aytiladi. Farqlash ham qiyos va chog‘ishtirishga asoslanadi. Ifoda usuliga k о ‘ra antitezaga yaqin, lekin «antitezada mantiqiy jihatdan qarama-qarshi b о ‘lgan ikki qutb qiyoslanadi. Bunda biri ikkinchisini rad etadi yoki inkor qiladi» 9 Tasviriy vosita sifatidagi farqlashda belgilar qaysi xususiyatiga k о ‘ra farq qilayotganligi aniqlanadi. О ‘xshatish ham qiyosga asoslanadi, biroq о ‘xshatishda integral belgilar idrok qilinadi. Farqlashda qiyos asnosida о ‘rtaga chiqadigan fundamental tafovut nazarda tutiladi. О ‘xshatishda b о ‘lgani kabi farqlashning ham ifoda unsurlarini quyidagicha tartiblash mumkin: 1.Farqlash subyekti. 2.Farqlash nisbati. 3.Farqlash asosi. 4.Farqlashni yuzaga keltiruvchi shakliy belgilar. 5.Farqlash natijasi. Masalan: «Saroyning t о ‘rida boshqalarg‘a qarag‘anda k о ‘rkamrak bir hujra, anavi hujralarga kiygiz t о ‘shalgani holda bu hujrada qip-qizil gilam, uttalarda b о ‘z k о ‘rpalar k о ‘rilgan b о ‘lsa, munda ipak va adras k о ‘rpalar, narigilarda qora charog‘ sasig‘anda, bu hujrada sham’ yonadir, о ‘zga hujralarda yengil tabi’atlik, serchaqchaq kishilar b о ‘lg‘anida bu hujraning egasi boshqacha yaratilishda. Og‘ir tabi’atlik, ulug‘ gavdalik, k о ‘rkam va oq yuzlik, kelishgan, qora k о ‘zlik, mutanosib qora qoshliq va endigina murti sabz urgan bir yigit. Bas bu hujra bino va jihoz yog‘idan, ham ega jihatidan diqqatni о ‘ziga jalb etarlik edi.» (A.Qodiriy. О ‘tkan kunlar). Ayon b о ‘lganidek, parchada hujra, hujra ashyolari, hujra egalari qiyosga tortilgan. Qiyos asnosida hujraning qaysi belgilari о ‘rtaga chiqarilgan? Saroyda bir necha hujra bor. Lekin tasvirda ikkiga ajratilyapti: α (bitta) hujra va β (k о ‘p) hujra. α ni β dan ajratib turuvchi belgilar dastlab umumiy tarzda berilgan: α k о ‘rkam ( β k о ‘rkam emas). Keyin hujra ashyolarini birma-bir sanash asnosida о ‘rtadagi farq k о ‘rsatib berilgan: gilam – kiygiz; adras k о ‘rpa – b о ‘z k о ‘rpa; sham’ – qora charog‘; Shundan s о ‘ng hujra egalaridagi farq sanab о ‘tiladi: α ning egasi og‘ir tabiatlik, ulug‘ gavdalik, k о ‘rkam va oq yuzlik, kelishgan, qora k о ‘zlik, mutanosib qora qoshliq va endigina murti sabza urgan bir yigit. β ning egalarini tabiiyki bu tarzda tasvirlab b о ‘lmaydi. Shu sababli β dagi barcha 9 Шома қсудов А. ва бошқ. Ўша асар. 234-б.

kishilar ikkita belgida umumlashtiradi: yengil tabiatlik, serchaqchaq. Farqlashning ifoda unsuriga k о ‘ra hujra ( α ) –farqlash subyekti hisoblanadi. Chunki farqlanayotgan predmet bu – hujradir. Hujralar ( β ) – farqlash nisbati b о ‘lib hujra( α )ning о ‘ziga xosligi boshqa hujralar( β )ga nisbatan aniqlanyapti. Farqlash asosi sifatida «k о ‘rkamrak» s о ‘zini olishimiz mumkin. Chunki α da mavjud b о ‘lgan k о ‘rkamlik β da mavjud emas. Shu belgi α ning β dan farqini ta’kidlaydi. Farqlashning shakliy belgilari: «boshqalarga qaraganda» birikmasi yordamida о ‘rtadagi tafovut yanada b о ‘rttirilgan. Farqlash natijasi yozuvchining badiiy niyatini aniqlashga olib keladi. X о ‘sh, yozuvchi nima maqsadda bunday taqqosni keltiradi? Mazkur ifodalarning badiiy asar mohiyati bilan qay darajada aloqadorligi bor? Bu kabi savollar asosida farqlashning beshinchi unsuriga javob izlanadi. Keltirilgan parchada 3 bosqichli farqlar silsilasi mavjudligini sezish qiyin emas. 1- bosqich: hujra. 2-bosqich: hujra ashyolari. 3-bosqich: hujra egalari. Badiiy asarlardagi bunday holatlarni tahlil qilish orqali yozuvchining murakkab konstruksiyali farqlash sillogizmini, qiyoslash, chog‘ishtirish mantig‘ini tasavvur etishimiz mumkin b о ‘ladi. О ‘xshatish deb «ikki narsa yoki voqea-hodisa о ‘rtasidagi о ‘xshashlikka asoslanib, ularning biri orqali ikkinchisining belgisini, mohiyatini t о ‘laroq, konkretroq, b о ‘rttiribroq ifodalash»ga 10 aytiladi. О ‘xshatishlar eng qadimiy tasviriy vositalardan biri sifatida nutqimizni, ayniqsa, badiiy adabiyot tilini bezashda, tasvirning aniqligi va obrazliligini ta’minlashda foydalanib kelinadi. Adabiyotlarda har qanday о ‘xshatish munosabati tilda ifodalanar ekan, albatta, t о ‘rt unsur nazarda tutiladi, ya’ni: 1) о ‘xshatish subyekti; 2) о ‘xshatish etaloni; 3) о ‘xshatish asosi; 4) о ‘xshatishning shakliy k о ‘rsatkichlari. Masalan: Alisher tulkiday ayyor bola. Bunda: Alisher – о ‘xshatish subyekti; tulki – о ‘xshatish etaloni; ayyor – о ‘xshatish asosi; -day – о ‘xshatishning shakliy k о ‘rsatkichi hisoblanadi. Munavvara Yoqubbekova о ‘zbek xalq q о ‘shiqlari lingvopoetikasiga bag‘ishlangan monografiyasida о ‘xshatishning yana bir unsuri « о ‘xshatish maqsadi» ham 10 Шома қсудов А. ва бошқ. Ўша асар. 239-б.

mavjudligini ta’kidlagan. 11 О ‘xshatish etaloni о ‘xshatish konstruksiyaning poetik qimmatini, estetik salmog‘ini belgilaydi. О ‘xshatish etaloni qanchalik original b о ‘lsa, о ‘xshatishli qurilma ham shu darajada ohorli b о ‘ladi. Badiiy matndagi о ‘xshatishli qurilmalar tekshirilganda ularni an’anaviy va xususiy-muallif о ‘xshatishlari sifatida tasniflash kerak b о ‘ladi. An’anaviy о ‘xshatishlar og‘zaki nutqda k о ‘p ishlatiladigan, shu sababdan ta’sirchanligini y о ‘qotgan о ‘xshatishlardir. Masalan: tulkiday ayyor, toshday qattiq, yuzlari oydek, k о ‘zlari charosdek, q о ‘yday yuvosh, otning qashqasiday ma’lum kabilar. Aslida k о ‘p takrorlanishi tufayli «siyqasi chiqqan» deb baholanadigan bunday qurilmalarni tasviriylik, obrazlilik maqsadiga xizmat qildirish yozuvchining mahoratiga bog‘liq. Xususiy-muallif о ‘xshatishlari yozuvchining о ‘z nigohi, kuzatuvchanligi, badiiy taxayyuli, analogiya quvvati asosida xalq tilidan foydalangan holda yaratgan о ‘xshatishlaridir. Bunday о ‘xshatishlarda originallik, obrazlilik va ekspressivlik hamisha yorqin ifodalangan b о ‘ladi. Har qanday о ‘xshatishdan maqsad tasavvur qilinishi qiyin b о ‘lgan tushunchalarni konkretlashtirish, mavhum tushunchalarni aniqlashtirish, narsa-hodisa, harakat-holatlarning eng nozik jihatlarini kitobxon k о ‘zi о ‘ngida g о ‘zal b о ‘yoqlarda gavdalantirishdan iborat b о ‘lmog‘i lozim. Masalan: Burungi s о ‘fidan, yaqindagina kelib bir hafta yotib ketgan s о ‘fidan asar y о ‘q. Uning rangi machitning jaydari shamidek sap-sariq ... g о ‘yo kasaldan yaqindagina bosh k о ‘targan. Keltirilgan misolda s о ‘fining, ruhoniy kishining s о ‘ngan, sarg‘aygan rangi masjidning jaydari shamiga о ‘xshatilgan. Ta’kidlash lozimki, yozuvchi tasvirdagi holat, qahramon ruhiyati uchun favqulodda muvofiq о ‘xshatish etaloni tanlagan, ya’ni qahramon – ruhoniy, sham – masjidniki, qahramon – g‘arib, dardmand, sham – jaydari, arzonbaho, qahramon tuganmas dard bilan adoyi tamom b о ‘lib bormoqda, sham – yonib tugashning ham ramziy ifodachisi. Sap-sariq sifati bilan ifodalangan о ‘xshatish asosidagi belgi benihoya quyuqlashib katta bir dard shaklini olgan. K о ‘chimlar 11 Ё қуббекова М. Ўша асар , 153-б.

K о ‘chimlar deyilganda «adabiy asarning badiiy qimmatini, ifodaliligini, ekspressivlikni kuchaytirish uchun bir narsaning nomini, belgisini ikkinchisiga k о ‘chirish yoki s о ‘zlarning umuman k о ‘chma ma’noda ishlatilishi» 12 nazarda tutiladi. S о ‘z ma’nosining k о ‘chish jarayonlari turli k о ‘rinishlarda voqe b о ‘ladi, bu jarayonlar va ularning natijalari sifatida yuzaga keladigan hodisalar, bu hodisalarning turlari, о ‘ziga xos xususiyatlari kabi masalalar о ‘zbek tilshunosligida ancha batafsil о ‘rganilgan. K о ‘chimlar deyarli k о ‘pchilik adabiyotlarda «troplar» atamasi ostida о ‘rganilgan. «Badiiy tekstning lingvistik tahlili» q о ‘llanmasida k о ‘chimlar quyidagicha tasnif qilingan: «1.S о ‘z ma’nosining miqdoriy k о ‘chishiga asoslangan troplar: a) giperbola; b) meyozis. 2.S о ‘z ma’nosining sifatiy k о ‘chishiga asoslangan troplar: a) metafora; b) metonimiya; v) ironiY.» Qolgan tasviriy vositalar mazkur k о ‘chimlarning k о ‘rinishi sifatida beriladi: «simvol, jonlantirish, epitet, apastrofa – metaforaning; perifraza, sinekdoxa, allegoriya, epitet – metonimiyaning; antifraza, sarkazm – ironiyaning; litota – meyozisning k о ‘rinishlaridir» 13 Badiiy matnni lingvopoetik tahlilga tortganda k о ‘chimlar deb ataladigan tasviriy vositalarning deyarli barchasining asosida о ‘xshatish, chog‘ishtirishdan iborat mantiqiy tushuncha yotganligini unutmaslik kerak. Metafora . Narsa-buyum, voqea va hodisalar о ‘rtasidagi о ‘zaro о ‘xshashlikka asoslangan ma’no k о ‘chishiga metafora deyiladi. Metafora k о ‘chma ma’no hosil qilishning eng keng tarqalgan usullaridan biri b о ‘lib, mumtoz adabiyotshunosligimizda «istiora» deb yuritilgan. Metaforaning ikki turini farqlash lozim: lingvistik metafora va xususiy-muallif metaforalari. Lingvistik metaforalar til taraqqiyoti bilan bog‘liq hodisa hisoblanadi. «Bunday metaforalar asosan, atash, nomlash vazifasini bajarganligi uchun ularda uslubiy b о ‘yoq, ekspressivlik, binobarin, ular ifodalagan nutq predmetiga nisbatan subyektiv munosabat aks etmaydi.» 14 Faqatgina ma’lum bir s о ‘zning ma’no doirasi kengayadi hamda yangi tushunchalarni atash uchun xizmat qiladi. Masalan: odamning oyog‘i – stolning 12 Шома қсудов А. ва бошқ. Ўша асар, 236-б. 13 Ўринбоев Б. ва бош қ . Ўша асар. 29-30-б. 14 Қаранг: Мукаррамов М. Ўзбек тилида ўхшатиш. –Т., 1976, 13-б.; Абдураҳмонов Ш. Ўзбек бадиий нутқида кулги қўзғатувчи лисоний воситалар. НД.-Т., 1997, 105-б

oyog‘i, odamning k о ‘zi – uzukning k о ‘zi, k о ‘ylakning etagi – tog‘ning etagi kabi. Xususiy-muallif metaforalari esa yozuvchining estetik maqsadi, ya’ni borliqni subyektiv munosabatini q о ‘shib ifodalagan holda nomlashi asosida yuzaga keladi. Ular uslubiy jihatdan b о ‘yoqdorlikka va voqelikni obrazli tasvirlash xususiyatiga ega b о ‘ladi. Shuning uchun ham badiiy matnda qahramonning his-tuyg‘ularini ta’sirchan, yorqin b о ‘yoqlarda, aniq va ixcham ifodalashga xizmat qiladi. Xususiy- muallif metaforalarida hamisha konnotativ ma’no mavjud b о ‘ladi. «Metafora orqali ma’no k о ‘chishida konnotativ ma’no yorqinroq aks etadi. Masalan, ot, eshak, q о ‘y, it, b о ‘ri, tulki, y о ‘lbars, boy о ‘g‘li, musicha, burgut, lochin, qaldirg‘och, bulbul kabi hayvon va qushlarning nomlari b о ‘lgan leksemalar mavjudki, bu s о ‘zlar о ‘z ma’nosidan tashqari, k о ‘chma ma’noda juda keng q о ‘llanadi. Otning baquvvatligi, eshakning aqlsizligi, q о ‘yning yuvoshligi, itning vafodorligi, mushukning epchilligi, tulkining ayyorligi, burgutning changallashdagi kuchliligi, lochinning k о ‘zi о ‘tkirligi kabi tipik xususiyatlari boshqa predmetlarga nisbatan metaforik usulda k о ‘chiriladi, natijada konnotativ ma’no yuzaga keladi hamda matnning ta’sirchanligi oshadi.» 15 Metafora bilan о ‘xshatish konstruksiyaning о ‘zaro farqi haqida tilshunoslarimiz о ‘zlarining fikrlarini aytib о ‘tishgan. Ularda asosan quyidagi farqlar sanab о ‘tiladi: 1. О ‘xshatishda s о ‘zlar о ‘z ma’nosi bilan ishtirok etadi. Metaforada s о ‘zlar doimo k о ‘chma ma’noda b о ‘ladi. 2. О ‘xshatishda ikki komponent - о ‘xshatiluvchi obyekt va о ‘xshovchi obraz qiyoslanadi. Metafora esa bir komponentli b о ‘ladi. 3. О ‘xshatishlarda kengayish imkoniyati k о ‘p, bir gap hatto abzats darajasida kengayishi mumkin. Metaforalar esa s о ‘z yoki s о ‘z birikmasidan iborat b о ‘ladi. 4. О ‘xshatishda maxsus k о ‘rsatkichlar b о ‘ladi: -dek, - day, -simon, -larcha, kabi, singari, о ‘xshamoq va boshqalar. Metaforalarda bunday k о ‘rsatkichlar b о ‘lmaydi. Buni quyidagi misoldan ham k о ‘rish mumkin: Karim tulkiday ayyor odam. О ‘xshatish konstruksiY. Bunda Karim – о ‘xshatish subyekti, tulki- о ‘xshatish etaloni, ayyor- о ‘xshatish asosi, -day – о ‘xshatishning shakliy 15 Мамадалиева М. Ўзбек тилида номинатив бирликларнинг коннотатив аспекти. НД.- Т., 1998, 12-б.

k о ‘rsatkichi. Bu t о ‘liq о ‘xshatish. Karim – tulki. Bu qisqargan о ‘xshatish, chunki gapda о ‘xshatish asosi (qaysi xususiyati о ‘xshashligi) va k о ‘rsatkichi ifodalanmagan. Voy, tulki-yey... (Karimga nisbatan ishlatilmoqda) Bu metafora hisoblanadi. Chunki Karimning ayyorligi obrazli tarzda ifodalanyapti, butunlay qayta nomlanyapti. Metaforalarga misollar: 1. Eshshak , bu nima qilganing? 2.Qamoqxonalarning «telegrafi» (gap tashuvchi, ayg‘oqchi) juda aniq ishlaydi. 3.– K о ‘ksiga pichoq sanchibdi, –dedi barak navbatchisi. –Battar b о ‘lsin! It ga it о ‘limi. Mahbuslar baribir uni tirik q о ‘yishmasdi. 4.– Oshga pashsha tushdi, aka! – dedi q о ‘rqa-pisa... «Devoriy gazeta» о ‘lgur keldi. 5.Qishdan qolgan qarg‘alar . 6. Buqalamun bilan uchrashuv. (S.Ahmad) 7.Otabek bu ch о ‘ltog‘ supurgi ni tanidi va uning istehzolarini payqadi (A.Qodiriy) Tilshunoslikda mazmuniy jihatdan metaforalarning uch turi, ya’ni odatiy metaforalar , jonlantirish va sinestetik metaforalar farqlanadi. 16 Yuqorida k о ‘rib о ‘tilgan metaforalarning barchasi, asosan, odatiy metaforalardir. Jonlantirish badiiy nutqqa obrazlilik baxsh etuvchi muhim vositalardan biridir. «Badiiy san’atlar» kitobi mualliflari bu haqda shunday yozadilar: «Jonlantirish – istioraning bir k о ‘rinishi. Jonlantirish odamlarga xos b о ‘lgan xislatlarni jonsiz predmetlar, tabiat hodisalari, hayvonot, parranda, qush kabilarga k о ‘chirish orqali paydo b о ‘ladigan tasvir usulidir.» 17 « О ‘zbek tili stilistikasi»da ham «kishilarning harakatlari, his tuyg‘ulari, s о ‘zlash va fikrlashlari jonsiz predmetlarga k о ‘chirilishi»ga 18 jonlantirish deyilishi ta’kidlanadi. Mumtoz adabiyotimizda jonlantirishning ikki turi farqlangan: 1. Tashxis – shaxslashtirish, jonsiz narsalarni insonlarday qilib tasvirlash. She’riyatda jonlantirishdan voqelikni obrazli tasvirlash maqsadida foydalaniladi. Tasvir obyektiga kitobxonni yaqinlashtirish, voqelikning anglanishini osonlantirish va quruq-rangsiz ifodadan qochish uchun ham mazkur usulga murojaat qilinadi. 16 Миртаджиев М. Переносные значения и их манифестация в узбекском языке. АДД.- Т., 1989, с-13. 17 БобоевТ. Бобоева З. Ўша асар. 11-бет. 18 Шома қсудов А. ва бошқ. Ўша асар. 245-б.

Quyidagi she’riy parchada muallif «kuz»ni jonlantirish orqali kitobxonning tasvirlanayotgan voqelikka munosabatini faollashtiradi: Nimani xohlayman? Istagim nima? Changalzor shovqinin tinglab turaman. Yaproqlar bandida kezgan jimgina Mayus va bezovta kuzni k о ‘raman. Uning q о ‘shig‘ida, uning ohida Sezaman odamzod qalbin gohida. (A.Oripov) Yoxud jonsiz narsaga insonga murojaat qilgandek munosabatda b о ‘lish ham jonlantirishning bir k о ‘rinishi hisoblanadi. Adabiyotshunoslikda bu hodisa apastrofa deb yuritiladi. Bunda narsa – buyum jonlantirilmaydi, faqat jonli deb tasavvur qilinadi. Bu usuldan qahramonning hech kimga aytolmagan ichki dardlarini, sirlarini oshkor qilishda foydalaniladi. Masalan: Osmonga intilgan daraxtlar, ildizingiz yerdaligini bila turib, kelib-kelib sizni quchgan k о ‘k bag‘rini tilasizmi? Har bahor yashillikka aldanganingizni hazon pallasida sezmaysizmi yo? Hammasini bila turib, hammasini seza turib shamol izniga b о ‘ysunasiz, shitirlaysiz. Men ham shivirlayman... Sizga ingan shudring mening k о ‘z yoshim... Bilaman, bor dardimni t о ‘kib solmasam ham voqifsiz ahvolimdan. Zotan, siz tirik xotirasiz. Bebosh yaproqlarning shivir-shiviri, mungli yomg‘irkuy, egilmachoq maysalar, injiq shamol, chuchm о ‘ma x о ‘rsinig‘i, yuragimning ado b о ‘lmas о ‘kinchi, siz soddagina daraxtlarim va men egilishni eplolmagan asov g‘alayon – hammamiz yolg‘iz sog‘inch bilan bog‘langanmiz. (YO. Akram) 2. Intoq – nutq sohibi sifatida tasvirlash, insonlardek gapirtirish demak. Intoq bolalarga atalgan she’r va hikoyalarda, ertak va masallarda k о ‘p q о ‘llaniladi. Intoq san’atidan masallarda alohida maqsad bilan foydalaniladi. Insonlarga xos ba’zi qusurlar, kamchiliklar narsa-buyumlar misolida obrazli qilib k о ‘rsatib beriladi. Yevropa adabiyotshunoslik ilmida allegoriya deb ataladigan k о ‘chim

ham «gapirtirish» usuliga asoslanadi. Intoq-jonlantirishda narsa va buyumlar, hayvonlar insonlardek gapiradi. Allegorik-jonlantirishda «hayvon va jonivorlar insonlar kabi harakat qiladi, ular kabi gapiradi. О ‘quvchi esa asosiy e’tiborini shu hayvonlar orqali tasvirlanayotgan inson obraziga qaratadi. Demak, allegoriyada obrazlar sistemasi ikki qator hisoblanadi, ya’ni asarda tasvirlanayotgan hayvonlar obrazlari qatori va ular orqali shu xarakterdagi kishilar qatori.» 19 Muxtor Xudoyqulovning «Sher bilan pashsha» deb nomlangan masalida ham ayrim insonlarga xos maqtanchoqlik, yolg‘on ishlatib b о ‘lsa ham obr о ‘ topishga urinish illati obrazli ifodasini topgan: Bir pashsha Sherning qulog‘iga bir zum q о ‘ndi-yu, uchib ketdi. S о ‘ng k о ‘ringanga maqtandi: – Biz Sher bilan juda yaqinmiz, k о ‘p masalalarda u men bilan maslahatlashib turadi... Pashshalarga ishonmang! Sinestetik metafora larda bir sezgi organi bilan idrok etiladigan narsa- tushuncha boshqa sezgi organi bilan idrok etiladigan narsa-tushunchaga о ‘xshatiladi, yaqinlash- tiriladi va shu asosda k о ‘chma ma’no yuzaga keladi. Masalan: Shirin tabassum, shirin gap, shirin uy; yengil tabassum, yengil nigoh, yengil qadam, og‘ir tush, og‘ir gap, og‘ir masala kabi. Bu misollarda keltirilgan shirin, yengil, og‘ir sifatlarida sinestetik metafora sodir b о ‘lgan. Maza-ta’m ma’nosini bildiruvchi «shirin» va о ‘lchovni ifodalovchi «yengil» s о ‘zlari «yoqimli» ma’nosida, «og‘ir» s о ‘zi esa «yoqimsiz» ma’nosida kelgan. Metonimiya deb voqea-hodisa, narsa-buyumlar о ‘rtasidagi о ‘zaro yaqinlik va bog‘liqlik asosida ma’no k о ‘chishiga aytiladi. Metonimiya ham qiyosga asoslanadi. Faqat «metaforada bir-biriga о ‘xshash predmetlarning belgilari qiyoslansa, metonimiyada bu ikki predmet tashqi k о ‘rinishi yoki ichki xususiyatlari bilan bir-biriga qandaydir aloqasi b о ‘lsa ham, ammo, umuman bir- biridan farq qiluvchi (bir-biriga о ‘xshamagan) predmetlarning belgilari 19 Шома қсудов А. ва бошқ. Ўша асар. 246-б.

chog‘ishtiriladi.» 20 Masalan:...yaxshiliqmi, yomonliqmi haytovur b о ‘ladirg‘an k о ‘ngilsiz gapni kechikkani yaxshi... Fuzuliyni yaxshilab о ‘qush kerak. (A.Qodiriy) Ushbu gapda muallif va uning asarlari о ‘rtasidagi aloqadorlikka asoslanib «asar» muallif nomi bilan qayta nomlanyapti. Yoki: Saroy tinch uyquda, tun yarim (A.Qodiriy). Bu misolda «saroy» s о ‘zi orqali «saroydagi odamlar» ma’nosi ham ifodalangan. Metonimiyaning turli k о ‘rinishlari mavjud va bu haqda tilshunosllikka oid adabiyotlardan atroflicha ma’lumot olish mumkin. Biz sizga bir mansurani havola qilmoqchimiz. Unda muallifning metonimik qayta nomlash usulidan mahorat bilan foydalanganiga о ‘zingiz guvoh b о ‘lasiz: Xemengueyni о ‘qish – Aka, Xemenguey ham badimga urib ketdi, - dedi buxorolik shoir. – Endi о ‘qiyapman Jabron Xalil, Folkner, Frishni. О ‘sha kuni uyga keldim. Yana kezib chiqdim о ‘zim sevgan Ernst olamlarini. T о ‘g‘ri ekan. Badga urishi mumkin ekan hatto Xemenguey ham. Agar о ‘z erking k о ‘rinsa juda uzoq. Ishonching darz ketsa. Tuyulsa omonat, liqildoq. Muomalaga о ‘rgatar Xemenguey. Olijanob muomalaga. Biz esa tobora yiroqlashib boryapmiz bunday muomaladan. (I.G‘afurov) 20 Шома қсудов А. ва бошқ. Ўша асар. 237-б.

Sinekdoxa deb butun b о ‘lak munosabatiga asoslanuvchi ma’no k о ‘chishga aytiladi. Adabiyotlarda «k о ‘plik о ‘rnida birlik yoxud birlik о ‘rnida k о ‘plik shakllarini q о ‘llash y о ‘li bilan ham sinekdoxalar yaratish mumkin»ligi 21 aytilgan. Daraxtlar sarg‘aydi, olma gulladi, q о ‘limni kesib oldim birikmalarida butunning nomi bilan b о ‘lak; har ishga burnini suqmoq, tirnoqqa zor, jamoaning q о ‘li baland keldi kabi birikmalarda qismning nomi bilan butun ifodalanyapti. Badiiy nutqda sinekdoxadan ixchamlilik va ifodalilikni ta’minlash maqsadida foydalaniladi. Kinoya deb «til birligini uning haqiqiy ma’nosiga qarama-qarshi ma’noda, kesatiq, qochirim, piching bilan ishlatishdan iborat k о ‘chim»ga 22 aytiladi. Kinoya qadimdan adabiyotimizda ta’sirchan ifodalar yaratishda q о ‘llanilib kelingan. Yevropa adabiyotshunosligida bu hodisa «ironiya» atamasi ostida umumlashtiriladi. Uning antifraza (mashara, u yoki bu ijobiy xususiyatni kulgi, kalaka y о ‘li bilan inkor qilish) hamda sarkazm (zaharxanda ta’na, istehzoli piching, shama) deb ataluvchi k о ‘rinishlari farqlanadi. Mohir s о ‘z ustasi, xalqimizning ardoqli adibi Abdulla Qahhor asarlarida kinoyaning nodir namunalarini uchratish mumkin. U «Mayiz yemagan xotin», «Adabiyot muallimi», «Nutq» kabi hajviy hikoya va felyetonlarida kinoyaning turli k о ‘rinishlaridan foydalangan holda betakror obrazlar yaratgan. Masalan adibning «Mayiz yemagan xotin» hikoyasidagi ironik b о ‘yoqlarda tasvirlangan Mulla Norq о ‘zi obrazi ana shunday obrazlardan hisoblanadi: «Ayol kishi erkakka q о ‘l berib s о ‘rashdimi, bas!.. R о ‘za tutgan kishi og‘zini chayqasa, suv tomog‘iga ketmasa hamki, r о ‘zasi ochiladi – shu og‘iz chayqashdan bahra oladi-da! Abdulhakimning qiziga usta Mavlonning о ‘g‘li bir hovuch mayiz berganini о ‘z k о ‘zim bilan k о ‘rganman. Hayo bormi shularda? Shariat y о ‘li – x о ‘p y о ‘l. О ‘n bir yasharida paranji yopinmagan qizdan q о ‘lni yuvib q о ‘ltiqqa ura bering. Paranji hayoning pardasi-da!» Parafraza (ayrim adabiyotlarda perifraz, perifraza) deb ataluvchi tasviriy ifodalar ham badiiy nutqning emotsional-ekspressivligini ta’minlovchi uslubiy 21 Бобоев Т. Бобоева З. Ўша асар. 24-б. 22 Ҳожиев А. Ўша асар. 49-б.

vosita-lardan hisoblanadi. Parafraza deb «narsa, hodisani о ‘z nomi bilan emas, ularni xarakterli belgi – xususiyatlari asosida tasviriy usul bilan ifodalash»ga 23 aytiladi. Shuni unutmaslik kerakki, har qanday narsa – hodisa nomini boshqa ibora bilan atayverish kutilgan effektni bermaydi. Atalayotgan hodisa bilan yangi nom- ibora о ‘rtasida mazmuniy yaqinlik b о ‘lishi lozim. Masalan, uchuvchilar – samo lochinlari, akula – suv osti hukmdori, sher – hayvonlar sultoni, Samarqand – Sharq darvozasi, teatr – ma’naviyat о ‘chog‘i, yoshlik – sevgi fasli kabi. Mubolag‘a va kichraytirish. Narsalarni, voqea va hodisalarni, his- tuyg‘ularni, belgi-xususiyatlarni о ‘ta b о ‘rttirib tasvirlashga mubolag‘a (ayrim adabiyotlarda giperbola ) deyiladi. Mubolag‘a ham tasvirning ta’sirchan chiqishiga, obrazli ifodalanishiga xizmat qiladi. «Mubolag‘aning s о ‘z ma’nosining k о ‘chishiga asoslanishi uning troplar guruhiga mansubligini k о ‘rsatsa ham, u tropning boshqa k о ‘rinishlaridan farq qiladi. Chunki tropning boshqa k о ‘rinishlarida k о ‘chma ma’no ma’lum bir belgi asosida о ‘xshatish, taqqoslash, voqea-hodisa yoki predmetlar о ‘rtasidagi bog‘liqlikka k о ‘ra b о ‘lsa, mubolag‘a esa t о ‘g‘ri ma’noda tushunmaslikni talab etadi.» 24 Mubolag‘aga asoslangan k о ‘chim badiiy matnga nutq predmetiga nisbatan tinglovchi yoki kitobxon e’tiborini tortish va nutqning emotsional-ekspresivligini ta’minlash maqsadi bilan olib kiriladi. Mubolag‘ada ifodalanayotgan axborot tabiiyki, hayot haqiqatiga mos kelmaydi. Lekin meyor buzilsa kutilgan effektga erishilmasligi ham mumkin. Aslida «mubolag‘ali nutqning asosiy maqsadi axborot berish emas, balki, tinglovchi yoki о ‘quvchiga ta’sir qilishdir.» 25 Masalan, quyidagi parchada yozuvchi qahramon portretini mubolag‘ador qilib tasvirlash orqali komik effekt yaratishga muvaffaq b о ‘lgan: Mahallamizda Mamajon l о ‘mboz degan devdek kishi b о ‘lardi. B о ‘yi unchalik daroz emasdi-ku, ammo eniga qarichlab о ‘lchasa, ikki gazdan oshiq chiqardi. О ‘tirganda dumbasi quymoqqa о ‘xshab yoyilib ketib uch gazga doira yasardi. Qorni shu qadar osilib ketganki, о ‘tirganda yerga yozsa bir k о ‘rpachalik 23 Ҳожиев А. Ўша асар. 80-б. 24 Абдура ҳмонов Ш. Ўша асар. 132-б. 25 Абдура ҳмонов Ш. Ўша асар. 133-б.

joyga nari ketib qolardi. Kindigi qichiganda q о ‘li yetmay, otashkurak bilan qashlardi. (S.Ahmad) Kichraytirish ( litota ) deganda mubolag‘aning aksi tushuniladi. «Lekin mohiyati, e’tibori bilan ular qarama-qarshi hodisalar emas, har ikkisi ham voqelikni haddan tashqari kuchaytirib tasvirlashga xizmat qiladi, faqat ularning ifodalanish usulida farq bor: giperbolada voqelik t о ‘g‘ridan – t о ‘g‘ri, bevosita b о ‘rttirib k о ‘rsatilsa, litotada biror voqelikni kichraytirish vositasida beriladi.» 26 - Tilimni qichitma, j о ‘jax о ‘roz ! Aytmadimmi, kuzda qiyqillab stolning tagiga kirib ketasan, deb... Eh-e, sening x о ‘roz b о ‘lishingga hali о ‘n t о ‘rt protsent bor (A.Qahhor). Bunda qarshidagi insonni «j о ‘jax о ‘roz» deb kichraytirish orqali о ‘zining kuchli ekanligi ta’kidlanyapti. Yoki, quyida berilgan misoldagi birinchi lofchi mubolag‘adan foydalangan b о ‘lsa, ikkinchisining nutqida kichraytirish va mubolag‘a birdaniga kuzatiladi, hatto mubolag‘a orqali birinchi obyekt y о ‘qqa chiqarilyapti: Bir lofchi ikkinchi lofchining uyiga kelib dedi: - Sizga bir gilamni sovg‘a qilib keltirdim, uning bir uchi bu yerda b о ‘lsa, ikkinchi uchi Samarqandda turibdi. Ikkinchi lofchi unga darhol javob berdi: - Rahmat, yaxshi qilibsan, mehmonxonadagi gilamning ozgina yeriga о ‘t tushib kuygan edi, sen sovg‘a qilgan gilamni о ‘shanga yamoq qilaman. 26 Абдуллаев А. Ўша китоб. 32-б.

Похожие

Badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari

Badiiy matnning fonetik-fonologik xususiyatlari

Xitoy tilida o’rin holining grammatik xususiyatlari

Badiiy matnning lisoniy tahlili kursini o`rganishning maqsad va vazifalari

Matnning lingvistik tahlili