Асос ва қўшимчалар имлоси, қўшиб ёзиш қоидалари - Лингвистика - Рефераты

Асос ва қўшимчалар имлоси, қўшиб ёзиш қоидалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

Асос ва қўшимчалар имлоси, қўшиб ёзиш қоидалари Режа: 1 . Жорий этилаётган имло қоидаларига киритилган имло қоидаларига киритилмаган ҳодисалар ҳақида. 2. Асос ва қўшимчалар имлоси. 3. Қушиб ёзиш қоидалари ҳақида маълумот. 4. Хулоса.

Бу қ исм 5 параграфдан иборат. Амалдаги имло қоидаларининг му қ обил қисмида 25 параграф ажратилган. Параграфлар ми қ дорининг кескин камайиши уч сабабга кўра юз берди: 1) айрим ҳодисалар янги имло қоидаларига киритилмади ; 2) айрим ҳодисалар имло қоидаларининг бошқа қисмига ўтказилди ; 3) айрим ҳодисалар ўзаро бир параграфга бирлаштирилди. 1. Қ уйидаги ҳодисалар жорий этилаётган имло қоидаларига киритилмади: 1). Сон - сана каби товуш ўзгариши (3 – 1 – параграф) киритилмади, чунки: а) бундай товуш ўзгариши шу тур сўзларнинг бир қ исмидагина юз беради (жузъий ҳодиса), б) сўз ясалишигагина тааллу қ ли, демак, имло луғатида ўз аксини топади. Ўзбек тилининг этимологик луғатини тузиш муносабати билан қоиданинг асли хато экани маълум бўлди. Биринчидан, «бир йилга тенг умр» маъносини англатган йаш отидан йаша – феъли, «ми қ дор» маъносини англатган сан отидан сана – феъли қадимги туркий тилда ясалган; иккинчидан, ўзбек тили манбаида бу феъллар таркибидаги унлилар ^ а товушига томон эмас, балки .. a товушига томон ўзгарган; учинчидан, бу ердаги товуш ўзгаришини қўшимча қўшилиши билан юз беради деб тушунтириш нотў ғ ри. 2). Иси - иссик каби товуш ўзгариши (40 - параграф) киритилмади, чунки бундай товуш ўзгариши сано қ ли сўзларда, шунда ҳам сўз ясалишига боғлиқ ҳолда юз беради. 3). Ёз - ёзувчи каби мисолларни келтириш (41 - параграф) 1956-йилдан олдинги ёз – ёзучи каби ёзишни бекор қилиш учун керак эди, ҳозир зса бундай таъкидга эҳтиёж йў қ . Бундай сўзларнинг тў ғ ри ёзилиши имло луғатида кўрсатилади. 4). Амалдаги қоидаларнинг 43 – параграфида икки турли ҳодиса тасвирланган: а) – гир ( - кир – қ ир ) каби сифат ясовчилар, б) –гиз ( қ из – ғ из) каби нисбат ясовчилар. Қоидада жарангсиз ундош билан тугаган сўзга

жарансиз ундош билан бошланадиган қ ўшимча, жарангли ундош билан тугаган сўзга эса жарангли ундош билан бошланадиган қ ўшимча қ ўшилиши таъкидланган. Лекин бу қоида қ исмангина иш беради. Чунки жарангсиздан кейин качон к товуши билан бошланадиган қўшимча, қ ачон қ товуши билан бошланадиган қўшимча қўшилиши қоидадан ташқарида қолади. Жарангли ундошдан кейин қ ачон г ундоши билан бошланадиган, качон ғ ундоши билан бошланадиган қўшимча қўшилиши ҳам очиқ қолади. Кейинги ҳодисаларни ҳозирги ўзбек адабий тили асосида қоидалаштириб бўлмайди. Шу сабабли амалдаги қоидаларнинг бу параграфи ҳам жорий этилаётган қоидалар тўпламига киритилмади. 5). Амалдаги қоидаларнинг 44 – параграфида келтирилган – ганиг – гин қўшимчаларини бирор талаб билан – гали, - гил шаклида ёзиш ҳозирги ўзбек адабий тили учун хос эмас. Қоидалар ҳозирги ўзбек адабий тили учун берилади. Бу қўшимчалар тилимиз тараққиётининг олдинги даври акс этган асарларда – гали шаклида айтилиши ва ёзилиши табиий. Шеъриятда хозир ҳам баъзан – гали шаклида ишлатиш учрайди, буни шоирнинг услубига хос ҳодиса деб қ араш керак. Хуллас, хозирги ўзбек адабий тили нуқтайи назаридан ушбу қоидага эҳтиёж йў қ . 6). Ў қ ибман каби сўзлардаги товуш ўзгариши (45 – параграф) асли b ҳарфига багишланган 8 – параграфда ўз аксини топган (Kelib - kelip каби), шу туфайли имло қоидаларига мустақил параграф сифатида киритилмади. 7). Бир қўшимчани ҳар хил маъно ифодалашга ҳизмат қилдириб, - ар, - ур каби икки шаклда айтиш ва ёзиш (kelar – kelur) асли имло қоидаси эмас (46 – параграф). Бундан қ атъий назар, бу қўшимчанинг – ур шакли ҳозирги ўзбек адабий тилида деярли ишлатилмайди. Айтилган мулоҳазаларга асосланиб бу ҳодиса ҳам имло қоидаларига киритилмади. 8). Амалдаги қоидаларнинг 46 – параграфида – ли - лик қўшимчалари кенг тавсифланган. Сўз ясалишига тааллу қ ли бўлгани туфайли бун дай ясама сўзлар асосан имло луғатида ўз аксини топади, шу сабабли имло қоидаларига

киритилмади. Лекин, афсуски, тошкентлик , мар ғ илонлик, ўзбекистонлик каби сўзларнинг тў ғ ри ёзилиши имло луғатида ўз аксини топмай қолади. 9) Имло қоидаларига амалдаги қоидаларнинг 50 – параграфида берилган ҳодисалар ҳам киритилмади. Бу параграф асли unutmoq каби сўзларнинг ёзилишини таъкидлаш учун тузилган (Икки пунктда саналган қўшимчаларда хеч ким i ўрнига у айтмайди ҳам, ёзмайди ҳам). Unutmoq каби иккинчи бў ғ инида у ёзиладиган сўзларни имло луғатида беришнинг ўзи етарли. 10) Тожик тилидан ўзлашган бе – каби олд қўшимчаларни қўшиб ёзиш ҳақидаги 52 – параграфнинг орти қ ча экани ўз – ўзидан аниқ. 11) Амалдаги қоидаларнинг 53 – параграфида саналган «элементлар» нинг қўшиб ёзилиши ҳақидаги қоида ҳам ортикча: булар қўшимчага тенг деб қ аралади, демак, ўз-ўзидан қўшиб ёзилади. Лекин са налган «элемент» лар орасида сўзга тенглари ҳам бор бўлиб (нома, хона, хуш, ҳам, кам, боп). Булар жорий этилаётган имло қоидаларидаги «Қўшиб ёзиш» қисмига (36- параграфга) кўчирилди. 12) Амалдаги қоидаларнинг 49 - параграфи (фамилия ва ота исм билдирувчи қўшимчалар имлоси) жорий этилаётган қоидаларга киритилмади. Русча «исм + ота исм + фамилия» тизими ўрнини келгусида «исм + ота исм» тизими олиши назарда тутилди. Масалан, Шуҳрат Собирович Раҳимов ўрнини Шуҳрат Собиржон ў ғ ли ёки Шуҳрат Собир олиши мумкин. Бундай жараён, албатта, узоқ йиллар давом этади. Шуни ҳисобга олиб, фамилия ва ота исмни тў ғ ри ёзиш қоидаси имло қоидаларида вақтинча сақланиши керак эди, чунки фамилияларни ёзишда турли-туман камчиликлар жуда кўп учрайди. Ана шундай камчиликларнинг олдини қ исман бўлса-да олиш ма қ сади билан қ уйида шу қоиданинг охирги келишилган матнини келтирдик: «Фамилия ва ота исм билдирувчи қўшимчалар унли билан тугаган киши отларига -yev (- yeva), -yevicn (-yevna), ундош билан тугаган киши отларига - ov ( - ova), - ovich ( - ovna) шаклида қўшилади..» (1994- йил-нинг 3- сентябрида тайёрланган лойиҳадан).

Хуллас, жорий этилаётган имло қоидалари тўпламига амалдаги 11 - параграф тўлалигича, 1- параграф қ исман киритилмади. Амалдаги қоидада мисоллар -qa, -ka, -qan, -kan, -kaz, -kun, -cha, -kach, - qacha, -kin, -qina, -kina, -qi қўшимчаларига келтирилган, лекин қўшимчаларнинг ўзи саналмаган. Жорий этилаётган қоидада аввал қўшимчаларнинг ўзи саналиб, кейин уларнинг бош товушига кўра турлари қай вақтда танланиши баён қилинди. Қўшимчалар қ аторига – gudek киритилди (негадир - gu қўшимчаси тушиб қолди). Амалдаги қоидаларда бундай қўшимчалар «айтилишига мувофи қ ёзилади» дейилган холос. Янги қоидаларда ҳодиса маълум асослар билан гуру ҳ лаб қоидалаштирилди. Ушбу пунктнинг «а» ва «б» бандлари ўта аниқ тузилди: сўз охири k товушига тугаса, қўшимчаларнинг k ундоши билан бошланадиган кўриниши қўшилади, сўз охири д ундоши билан тугаса, қўшимчанинг д ундоши билан бошланадиган кўри ниши қў шилади: bukkan, chiqqan каби. Ушбу параграфнинг «в» банди «колган барча ҳолларда» деб берилди, ҳодисаларнинг ўзи изо ҳ ланмади. Кўринадики, k, q товушига тугайдиган сўзлар бошқа барча товушлар билан тугайдиган сўзларга зид қ ўйилди: к товушига қ товуши, д товушига д товуши; колган барча товушларга g товуши (сўз қайси товушга тўғашидан ва қўшимчанинг бошида k ёки д айтилишидан катъий назар). «Қолган барча ҳоллар» ичида аввало унлига ва жарангли ундошга (g ва g' ундошларидан ташқари) тўғайдиган сўзлар ажратиб олиниши керак: бундай сўзларга g ундоши билан бошланадиган қўшимча қўшилади ва бунда товуш ўзгариши юз бермайди: ko'chaga, qaragin, qo'yga, bergin каби. Жарангсиз ундош билан тўғайдиган сўзга g товуши билан бошланадиган қўшимча қўшилганда бундай қўшимча бошидаги g ундоши жарангсизлашади ва шундай айтилади, лекин g ёзилади. Демак, бу ерда айтиш билан ёзиш фар қ қилади, имло қоидасига эҳтиёж бор: boshka, bitkan айтилади, лекин boshga, bitgan ёзилади.

Юқорида та ҳ лил қилинган ҳодисалар қоидаларда бирма – бир баён қилинмади, лекин амалиётда худди шундай талаффуз қилиб ва ёзиб келганмиз. Ҳозирги қоидаларда тавсия этилаётган янгилик g , g' ундоши билан тўғайдиган сўзларга тааллукли: g + g = gg; g' + g = g'g ёзиш қоидалаштирилди: bargga, cho'g'ga каби. Демак, товуш ўзгариши икки томонда — ҳам сўзнинг охирида, ҳам қўшимчанинг бошида — содир бўлса, талаффузи асосида эмас, балки асли қайси товуш экани асосида ёзилади. Қўшиб ёзиш . Қўшиб ёзиш амалдаги қоидаларнинг 56 – параграфида 4 пункт қилиб баён қилинган. Ушбу параграфда фақат қўшма сўзларгина камраб олинган. Жорий этилаётган имло қоидаларида, қўшма сўзлардан ташқари, қисқартмалар ҳам камраб олинди. Қисқартма қ исмларини, шунингдек унга қўшиладиган қўшимчаларни қўшиб ёзиш таъкидланди: O'zMUning каби. Ёнма-ён келган икки қисқартмани ажратиб ёзиш лозимлиги ҳам кўрсатилди: OzRFA каби. 48 – параграф ҳам янги бўлиб, унда ўзлашма сўзларни ва калькаларни аслига мувофик қўшиб ёзиш айтилди: suvosti каби. Амал қилиб келинаётган имло қоидаларидаги 56 – параграфнинг 4 – пунктида аро, умум, бутун сўзлари билан тузиладиган сўзларни қўшиб ёзиш айтилган: районлараро, умумшаҳар, бутуниттифок каби. Бу қоидага нотўгри истисно ҳам берилган: Умум Европа, Бутун Россия кабиларни ажратиб ёзиш, ҳатто ҳар икки қисмни бош ҳарф билан бошлаб ёзиш қоидалаштирилган. Хеч шубҳасиз, umumyevropa каби сўзлар сифат туркумига мансуб сўз бўлгани сабабли қўшиб ёзилиши лозим. Бу пунктда тасвирланган ҳодиса асли жорий этилаётган имло қоидаларининг 48 – параграфига тўгри келади: булар - калькалар. 40- параграфда ҳам янги қоида берилди: сўз ясовчи қўшимча қўшилса, такрор таклид сўз қисмлари орасидаги чизи қ ча ташланиб, бу қ исмлар қўшиб ёзилиши айтилди: (pir-pir) + ak = pirpirak каби.

45- параграфда маросим, афсона кабиларнинг қўшма отлари қўшиб ёзилиши алоҳида таъкидланиб, бу ҳам янги қоидалар қ аторига киради: kiryuvdi каби. 46 – параграфда ҳам янги қоида берилган бўлиб, каратувчили бирикманинг бир сўзга айланиши билан юзага келган қўшма отларни қўшиб ёзиш кўрсатилди: so'zboshi, mingboshi каби. Амалдаги қоидалар 58- параграфининг 12- пунктида бундай тур сўзлар ажратиб ёзилади дейилган, жорий этилаётган қоидаларда бу тур сўзларни қўшиб ёзиш тавсия қилинди, чунки уларда бирикмалик хусусияти сақланмайди. 39- параграф амалдаги имло қоидаларининг 56- параграфидаги 2- пунктга муқобил, лекин фарқли: -mas қўшимчаси билан тугайдиган сўзлар ҳам камраб олинди: ishyoqmas каби. Янги қоидаларда бундай сўзлар от ёки сифат бўлиши ҳам таъкидланди. 47- параграф амалдаги имло қоидаларининг 56- параграфидаги 3 – пунктга му қ обил, лекин фар қ ли: амалдаги қоидада бундай қўшма сўзларнинг иккинчи қисми турдош от бўлиши айтилган, лекин мисоллар орасида бундай қисм сифатга тенг сўз ҳам (obod) берилган; янги қоидаларда шу камчилик бартараф қилинди («турдош от ёки obod сўзи» деб берилди). Иккинчи қисми ато қ ли от бўлган жой номларининг ажратиб ёзилиши ҳам шу параграфга киритилди (Бу ҳодиса амал даги қоидаларнинг 58- параграфида 2- пункт қилиб берилган). 38- параграф асли амалдаги имло қоидаларидаги 53 – параграфдан ажратиб олинди (қўшма сўзлар имлоси параграфига ўтказилди). Жорий этилаётган имло қоидаларида қўшма сўз ясашда катнашадиган ва қўшиб ёзиладиган бундай сўзлар деярли тўли қ саналди. Амал даги қоидаларда bop, do'st, noma, xona, xush, ham, kam сўзлари келтирилган бўлиб, жорий этилаётган қоидаларда шулар каторига роуа, baxsh, umum, rang, mijoz, sifat, talab сўзлари киритилди (do'st сўзи негадир тушиб қолди). Хуллас, қўшма сўз ҳ осил қилишда катнашиб, қўшиб ёзиладиган сўзлар ми қ дори тўлдирилди. Бундай қўшма сўзлар имлоси янги қоида сифатида ўрганилиши керак.

Жорий этилаётган имло қоидаларининг «Қўшиб ёзиш» қисмидаги 41-, 42-, 43-, 44 – параграфлар амалдаги имло қоидаларининг 56 – параграфидаги.1 – пунктга му қ обил деса бўлади. Амалдаги қоидалар да «бир тушунчани ифодаловчи ва бир бош ур ғ у билан айтиладиган қўшма отлар» қўшиб ёзилиши таъкидланган. Асли бу таъкид шу пунктгагина эмас, умуман барча қўшма сўзларга тааллукли (улар хо ҳ қўшиб ёзилсин, хо ҳ ажратиб ёзилсин). Демак, бу қоида ўта умумий бўлиб, қўшма сўзни қ ачон қўшиб ва қ ачон ажратиб ёзишни белгилаб бермайди. Жорий этилаётган қоидаларда бошқача йўл тутилди: қўшма сўз нимани ва қ андай белгисига кўра англатиши асосга олинди, шунга биноан параграфлаб тасвирланди. 41 – параграфда предметни ва унинг белгисини қ иёслаш, ўхшатиш йўли билан билдирадиган қўшма от ва қўшма сифатларни қўшиб ёзиш қоидалаштирилди: karnaygul каби. 42 – параграфда предметни ранги, мазаси каби белгиси асосида билдирувчи қўшма отлар таъкидланди: olaqarg'a, achchiqtosh каби. 43 – параграфда предметнинг нимага мўлжалланганлигини билдирадиган қўшма отлар учун қоида берилди: qiymataxta, ko'zoynak каби. 44 – параграфда жойга нисбат билдирувчи қўшма отлар келтирилди: tog'olcha, qashqargul каби. Ни ҳ оят, жорий этилаётган имло қоидаларидаги 50 – параграфда ҳам янги қоида берилди: бир товуш икки ва ундан орти қ товуш тарзи да (чўзиб) айтилса, бундай ҳолат ҳарфни такрор ёзиш билан ифодаланади: yo'o'q, nimaa каби. Хуллас, қўшиб ёзиладиган қўшма сўзлар учун берилган қоидалар амалдаги қоидалардан ўз аниқлиги ва тўли қ лиги билан ажралиб тўради.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати: 1. Лотин ёзувига асаосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг Қонуни.Т.,''Ўзбекистон'', 1993 йил (2.09.) 2. Янги алифбо ва имлони ўрганиш дастури. Тузувчи: Й. Абдуллаев. Т., 1996 3. Рахматуллаев Ш. Ўзбек тилининг янги алифбоси ва имлоси. Т., ''Университет'' 2002 4. Рахматуллаев Ш., Хожиев А. Ўзбек тилининг имло луғати. Тю,1996 5. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1995 йил 24 августдаги 339-сон Қарори. 6. Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси таълимига доир. – “Таълим жараёнида ўзбек янги алифбоси ва миллий имлосининг муҳим муаммолари” мавзусидаги Республика йиғилишининг маърузалар тўплами. ТДИУ (Тошкент , 1996 йил , 1 – 2 – май, 3 – 4 – бетлар ) . 7. www . ziyonet . uz 8. www . nur . uz

Похожие

Чизикча билан ёзиш, ажратиб ёзиш, бош харфлар имлоси, кучириш коидалари ҳақида маълумот

Графика. Орфография

Тил ва ёзув маданияти

Янги имло қоидаларига шарҳлар. Ҳарфлар имлоси

Профессор Ш. У. Рахматуллаев ва ўзбек график лингвистикаси