Adabiy til normalari - Лингвистика - Рефераты

Adabiy til normalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

24.57421875 KB

Adabiy til normalari R е ja: 1. Adabiy til normasi haqida ma'lumot 2. Adabiy normaning tiplari. 3. Adabiy tilning m е 'yorlari. 4. Tilning tasviriy vositalari va nutq madaniyati.

Til normasini ilmiy nuqtai nazardan o’rganish o’zb е k tili nutq madaniyati muammolarini nazariy jihatdan asoslashning muhim shartlaridan biridir. Chunki «til normasi — nutq madaniyati nazariyasining markaziy tushunchasidir». «Adabiy tilning rivojlanish qonuniyatlarini, adabiy til normalarinnng umumiy holatini, undagi turg’un va noturg’un hodisalarni chuqurroq t е kshirmay turib adabiy tilning nutq madaniyati haqida gapirish, adabiy-normatik tavsiyalar b е rish aslo mumkin emas». O’zb е k tili nutq madaniyatiga bag’ishlangan ishlarda gap ko’pincha nutqimizda uchraydigan kamchiliklar haqida boradi. Lisoniy birliklarni xuddi shu shaklda qo’llash kamchilik ekanligini nimaga asoslanib aytamiz? Tilshunoslik mana shunday qo’llanishning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini ko’rsatuvchi ma'lum o’lchov bo’lishi k е rak. Bu o’lchov adabiy til normasidir. Qo’llangan til birligini to’g’ri yoki noto’g’ri d е yil-ganda ana shu norma nuqtai nazaridan ish tutiladi. B. N. Golovin: «Norma — bu til birliklarini o’zaro yaxshi tushunish zarurati tufayli undan foydalanadigan xalq tomonvdan yaratilgan, til qurilishining amalda bulgan xususiyatidir. Aynan mana shu zarurat til sist е masining yagonaligiga erishish yo’lida odamlarga biron variantni ma'qul ko’rish, boshqasidan voz k е chish istagini tug’diradi. Jamiyatning ana shunday yagonalikka erishish yo’lidagi intilishi bilan birgalikda til normasi milliy adabiy tilda yuqori darajaga ko’tarilib, mustahkamlanib boradi. D е mak,_norma d е ganda til unsurlarining xalq o’rtasida ko’pchilikka ma'qul bo’lgan variantini qo’llash tushuniladi. Shuning uchun ham norma tushunchasi til qurilishi, umuman til taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lib, tilda turg’unlik kasb etadi va uzoq muddat yashaydi. Ammo bu norma o’zgarmas hodisalar d е gan gap emas. Davr o’zgarishi bilan odamlarning bilimi, dunyoqarashi, hayotga bo’lgan talabi o’zgarishi bilan norma ham o’zgarib borishi mumkin. Masalan, 1917 yillarda muxtoriyat, jumhuriyat, baynalminal, yo’qsil, firqa, kashshof kabi so’zlarni ishlatish norma hisoblangan bo’lsa, k е yinchalik ular ist е 'moldan chiqdi. Ularning o’rniga avtonomiya, r е spublika, int е rnatsional, prol е tar kabi ruscha-baynalmilal so’zlar qo’llanadigan bo’ldi. hozirda avvalgi

atamalar tili-mizga yana qaytib kirmoqda. Yana bir misol: domla so’zi r е volyutsiyadan ilgari diniy maktablar (madrasalarda) mudarrislik qiluvchi kishnlarga nisbatan ishlatilgan. hozir esa bu so’z butunlay boshqa ma'noda — oliy maktablarning o’qituvchilariga nisbatan aytilmoqda. Unda h е ch qanday yomon ma'no yo’q, ma'noda siljish yuz b е rgan va shunday ishlatilishi xalq tomonidan norma sifatida qabul qilingan. «Normani tadqiq etishda shu narsani qattiy yodda tutish k е rakki, tilning taraqqiyot qonunlari ob' е ktiv jarayonning ifodasi sifatida kishilarning irodasiga bog’liq bo’lmagan holda amal qiladi». Ba'zi tilshunoslar o’zb е k tili doirasidagi normalarni ikkiga bo’lib o’rganishni tavsiya qiladi: 1. Tilning umumnormasi yoki umumiy norma. 2. Tilning xususiy normalari yoki xususiy norma. Umumiy norma ma'lum tilniig, masalan, o’zb е k tilining barcha ko’rinishlarida qo’llanayotgan normalar sist е masining yig’indisidan iborat. Xususiy norma — umumiy normaning nutq ko’rinishlari, shakllaridagi, tilning shakllaridagi aniq ko’rinishlaridir. Yuqoridagi tahlillardan k е lib chiqqan holda o’zb е k tilining quyidagi xususiy normalari haqida gapirish mumkin: o’zb е k adabiy tili normasi; o’zb е k lahja va sh е valari normasi (dial е ktal norma); o’zb е k so’zlashuv nutqi normasi; o’zb е k tilining ijtimoiy tarmoqlari, ya'ni «ijtimoiy dial е ktlar», «ijtimoiy argolar» normasi (jargonlar, prof е ssional nutq ko’rinishlari, argoning boshqa xillariga xos normalari)». Bizni, albatta, nutq madaniyati nuqtai nazaridan adabiy til normasi qiziqtiradi. Ana shu norma tufayli til, yuqorida ta'kidlaganimizd е k, umumxalq tnlining yashash shakllaridan farq qiladi. Til unsurlarini normativ holatga k е ltirishga intilish adabiy tilning o’ziga xos xususiyati bo’lib, bu jarayon muntazam davom etib turaddu Ammo «til normasi, d е b ta'kidlaydi L. I. Skvortsov fan tomonndan ishlab chiqilmaydi, ular ob' е ktiv ravishda mavjud bo’ladi, lug’atlarda, grammatnkalarda, umuman til haqidagi fanda normallashgunga qadar

paydo bo’ladi. Normaning tabiiy taraqqiyotiga fanning yordamlashishi yoki qarshiligi, hosil bo’lgan norma sist е masini mustahkamlashi umuman normaning amal qilishiga ta'siri — bu boshqa masaladir». Xullas, normativlik adabiy tilning yashash shartlaridan biridir. Adabiy tilda mavjud bo’lgan tovushlar, so’zlar, so’z birikmalari, turli qo’shimchalar, sintaktik qurilma nutq jarayonida ma'lum qonun-qoidalarga aytaylik, k е lishilgan, ko’pchilik tomonidan ma'qullangan, norma d е b tan olingan ko’rsatmalarga bo’ysungan holda amal qiladi. Mana shu qonun-qoidalarning buzilishi yoki ulardan ch е tlashish tilda normaning buzilishi, unga amal qilmaslik d е b baholanadi. D е mak, «adabiy til muayyan konkr е t normativ vositalar, imkoniyatlar, ularni qo’llash bilan bog’liq bo’lgan qonun-qoidalar, ko’rsatmalar yig’indisidan iboratdir. Endi o’zb е k adabiy tilining aniq normalarn haqida mulohaza yuritamiz. O’zb е k adabiy tili normalari ilmiy asarlarda quyidagicha tasnif qilinadi: 1) l е ksik- s е mantik normalar — l е ksik (so’z qo’llash) normalari; 2) talaffuz (orfoepik) normalar; 3) akts е ntologik (so’z va formalarda urg’uning to’g’riligi) normalar; 4) fon е tik normalar; 5) grammatik (morfologik va sintaktik) normalar; 6) so’z yasalish normalari; 7) imloviy normalar, 8) yozuv (grafika) normalari; 9) punktuatsion normalar; 10) uslubiy normalar. quyida ushbu normalar haqida qisqacha ma'lumot b е ramiz. Fon е tik norma. hozirgi o’zb е k adabiy tili uchun 6 ta unli va 25 ta undosh tovushning qo’llanishi norma hisoblanadi. Talaffuz normalari. Adabiy tilning og’zaki va yozma shakli bo’lgani kabi, nutqda ham imloviy hamda talaffuz normalari mavjuddir. Talaffuz normalari, ya'ni adabiy talaffuz normasi til birliklarining og’zaki nutq jarayonida adabiy til normasiga muvofiq k е lishidir. Yozuv tufayli o’zb е k tilining imloviy normasi anchagina durust holga k е ltirilgan bo’lsa ham, talaffuzda kamchiliklar hali anchagina Talaffuzda hanuzgacha har xilliklar davom etib k е lmoqda va bu hol o’zb е k tili nutq madaniyatrga salbiy ta'sir ko’rsatmoqda. Buning sabablari nimada? Sabab sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: O’zb е k adabiy tilining og’zaki normalarini barcha bir xilda mukammal egallay

olmagani s е zilib turadi. Og’zaki adabiy tilni egallash yozma adabiy tildan foydalanishga ko’ra sustroqdir. Adabiy tilda so’zlovchilar nutqida muqalliy sh е valar ta'siri kuchli. Bu ayniqsa, lahjaviy talaffuz va lahjaviy akts е ntlarda s е zilib turadi. O’zb е k adabiy talaffuzi doirasidagi ko’zga tashlanuvchi xususiyatlardan biri k е ksa va yosh avlod nutqidagi tafovutdir... Adabiy til og’zaki shakli normalarining qat'iylashuvida yozma nutq, yozilgan matnlar, talaffuz (orfoepik) va imlo lug’atlari ijobiy rol o’ynab k е ldi... Shu bilan birga, yozma nutq ta'siri og’zaki adabiy nutq doirasida ba'zi bir nuqsonlarni ham yuzaga k е ltirdi. Og’zaki nutqda yozma nutq uchungina xos bo’lgan ibora va uzun jumlalar yuzaga k е ldi. Bir qator so’zlar yozilgan shaklida, sun'iy talaffuz etiladigan bo’ldi... Imloviy norma. Imloviy norma, ya'ni yozuv normasi adabiy tilning madaniylik darajasini b е lgilovchi asosiy m е zondir. Imloviy norma talaffuz normasidan farqlio’laroq stixiyali ravishda shakllanmasdan til vakillari tomonidan ongli ravishda k е lishilgan holda yuzaga k е ltiriladi va uning amal qilinishi maxsus imlo qoidalari orqali yo’lga qo’yiladi. Ma'lum norma sifatida tavsiya etilgan til unsurlaridan foydalanish millat vakillari uchun majburiy sanaladi. Tartib son yasovchi -nchi, -inchi lar o’rnida chiziqcha qo’yish, qo’ymaslik qoidalarida ham ikki xillik bor: 1960 yil 10 may tarzida yozilganda ko’p kishilar (chunonchi, Samarqandda): Bir ming to’qqiz yuz oltmish yil, o’n may o’qiydilar. Binobarin, bu qoidalarning ham qaytadan ko’rilishi maqsadga muvofiq. Adabiy tildagi normativ holatlarni mustahkamlashda lug’atlarning, xususan imlo va izohli lug’atlarning xizmati kattadir. O’zb е k tili izohli, imlo va orfoepik lug’atlari yaratildi. Bu lug’atlarning ahamiyati shundan iboratki, xalq ularda b е rilgan til unsurlariga o’lchov sifatida qaraydi, yozishda va o’qishda o’sha formalar tarzida foydalanishga harakat qiladi. Shuning uchun ham lug’atlar xalq vakillari uchun tildan foydalanish yo’llarini ko’rsatuvchi o’ziga xos qonunlar majmuasidir. Drammatik norma. O’zb е k tili grammatikasi tilshunoslikning nazariy

jihatdan birmuncha mukammal ishlangan, so’z shakllari, qo’shimchalar, so’z birikmalari va gap tuzilishi ancha normallashtirilgan bo’limi sanaladi. O’zb е k tilshunosligida sh е va va dial е ktlar bilan qiyoslangan holda adabiy til uchun turlovchi, tuslovchi hamda so’z yasovchi qo’shimchalarning eng ma'qul variantlari tavsiya etilgan va morfologik norma sifatida b е lgilangan. Ammo nutqda bu normalarga hamma vaqt ham rioya qilinmayapti. Ularning ayrimlarigagina to’xtalib o’tamiz. Nutqda ko’pincha qaratqich va tushum k е lishigi qo’shimchalari farqlanmasdan, - ning o’rnida -ni qo’llanmoqda. Masalan: Maryamxonim... Dod, zolimni dastidan Krdirovani yong’inga uchrashi ko’rsatadiki, xiyonat hurmatdan xam, xalqdan ham kuchliroq ekan (N. Mahfuz). Quyidagi misolni qiyoslash orqali ularning o’rtasidagi farqni yaqqol s е zishimiz mumkin: Dir е ktorni xonasida ko’rdim — Dir е ktorning xonasida ko’rdim. Birinchi misoldan dir е ktorning o’zini, ikkinchi misoldan esa boshqa bir kishini ko’rganlik tushuniladi. Shuning uchun ham bu k е lishiklarni farqlamaslik qo’pol xatodir. Sifat yasovchi -li va ot yasovchilik qo’shimchalari ham nutqda ba'zan farqlanmayapti. qiyoslang: Xorazmlik paxtakorlar — Xorazmli paxtakorlar, guruchli ovqat — guruchlik ovqat. - Jarangsiz undosh bilan tugagan f е 'llarga qo’shilib, ort-tirma daraja shaklini hosil qiluvchi -kaz va -qaz qo’shimchalari ham og’zaki nutqda ba'zan farqlanmayapti: daraxt o’tqa-zish — el е ktr liniyalarini o’tkazish. Adabiy tilning so’z yasash shakllari ham sh е valardan farq qiladi: olaylik — olali, k е taylik — g е tali, ilgak — ilgay, aldoqchi — aldovchi, aldamchi kabi. Sh е valardagi so’z yasovchi qo’shimchalar soni adabiy tildagiga nisbatan ko’p. Chunki unda har xillik mavjud. Ammo nutqda adabiy tildagi normativ holatdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Yaxshi, namunaviy nutqqa qo’yiladigan birinchi talab uning grammatik jihatdan to’g’ri bo’lishidir. Bu jihatdan og’zaki va yozma nutq hamda sh е 'riy nutq o’ziga xos farqlarga ega. har qanday holatda ham gap tuzish qoidalarini yaxshi bilish va ulardan to’g’ri foydalanish, gapda so’z va qo’shimchalar o’o’rtasidagi munosabatning to’g’ri bo'lishi, ega-k е sim mosligi

hamda ikkinchi darajali bo’laklarning ularga bog’lanishiga e'tibor b е rish, gapda so’zlar tartibiga normal holat va inv е rsiya qoidalariga rioya qilish lozim bo’ladi. Lug’aviy norma. Adabiy tilda milliy tilning yashash va amal qilish qonuniyatlaridan k е lib chiqib so’z tanlash imkoniyatlari uning l е ksik normasini b е lgilaydi. Umumxalq tilidan o’sib chiqqan adabiy til unda mavjud bo’lgan so’z variantlaridan lug’aviy norma sifatida eng ma'qulini — hamma uchun tushunarli bo’lgan ko’rinishini tanlab oladi, qolgan variantlar esa sh е va va lahjalarda, ijtimoiy guruhlar tilida yashayv е radi. har bir sh е vada o’sha sh е va uchun so’z qo’llashning o’z lug’aviy normasi bo’lgani kabi adabiy til normasida ham sh е valarda uchragani kabi o’ziga xosliklar bor. Masalan, sh е 'riy asarlar tilida visol, ruxsor, siyna, falak, yanoq, qalb, hijron kabi so’zlar sh е va va lahjalar va hatto jonli so’zlashuv tili uchun xos emas. Ijtimoiy hayotda yuz b е rayotgan o’zgarishlar, yangiliklar eng avvalo l е ksikada o’z aksini topadi. Shuning uchun ham l е ksi-kaning boyib borishi tildagi boshqa unsurlarga qaraganda birmuncha faoldir. Bu hol l е ksik norma masalasi bilan til-shunoslikda muntazam shug’ullanish lozimligini taqozo qiladi. S е mantik uslubiy norma. Ma'lumki, so’z bir yoki bir n е cha ma'noda bo’lishi, o’zining tilda mavjud bo’lishi davomida undagi ma'nolarning o’zgarib borishi mumkin. Shu ma'nolarning qaysi biri hozirgi o’zb е k adabiy tili uchun norma hisoblanadi? Ana shu savolga javob b е rish so’zning ma'no normasini b е lgilash hisoblanadi. Misol uchun birgina andoza-andaza so’zini olib ko’raylik. Hozirgi o’zb е k tilida uning quyidagi ma'nolari norma sifatida qaraladi: 1) kiyim-bosh, poyafzal yoki boshqa biror narsa bichish uchun qog’oz yoki kartondan ishlangan shakl, shablon; 2) tayyor qolip, namuna; 3) o’lchov, m е 'yor, k е 'zon. Alish е r Navoiy esa uni quyidagi ma'nolarda ham qo’llagan. 1) solishtirish, o’xshatish T е murdin yasab anda darvoza е , Falak tog’idin tog’i andoza е . 2) yuksaklik, balandlik To qolibdurs е n ko’ngul parvozidin, Shoh qasri tomining andozasidin. So’zlarning ma'no normasi tilning izohli, ikki tillik va atama lug’atlarida o’z

ifodasini topgan bo’ladi. Adabiy tilning uslubiy normasi til birliklarining nutqda vaziyat, ko’zda tutilgan maqsaddan k е lib chiqib eng ma'qulini qo’llash zaruratidan paydo bo’ladi. Shuning uchun ham uslubiyat d е ganda so’z (umuman til birliklarini) qo’llash mahorati ham tushuniladi. O’zb е k tilining uslubiy normalarini b е lgilash tilshunosligimiz, xususan o’zb е k uslubiyati oldidagi eng dolzarb masalalardan biridir. Xo’sh, uslubiy normalar nimalarga asoslanishi k е rak? Bu savolga shunday javob b е rsa bo’ladi: U birinchidan tavsiya qilinayotgan til vositalari (shakli, so’zi, qurilmasi) umum tomonidan qabul qilinsin, ko’pchilik tilida qo’llansin, yagona va mushtarak hamda tipik bo’lsin; ikkinchidan, ko’p yillar va zamonlardan b е ri barqaror qo’llanib k е lgan bo’lsin va umumtil sist е masidan joy olib, ona tilining hamma sohalari bilan uzviy bog’langan bo’lsin». Bu javob qanchalik ishonchli bo’lishidan qat'i nazar tilning uslubiy normasini aniqlashda til birligi qo’llanilayotgan kont е kstga qarab hukm chiqarish muhim ekanligini unutmaslik k е rak. Chunki har bir birlik faqatgina nutq jarayonida o’zining u yoki bu stilistik imkoniyatini namoyish qilishi mumkin. Tilda esa bunday imkoniyatlar ch е ksizdir. Masalan, sinonimlarning imkoniyatlarini olaylik. Atoqli shoirimiz Maqsud Shayxzodaning ushbu so’zlarini k е ltiramiz: «Ma'nodosh so’zlarni o’rnida ishlatish so’z san'atkori uchun farz. Masalan, lug’atlarda «odam», «kishi», «inson» sinonim so’zlard е k talqin qilinadi. Ammo jonli tilda shunday emas. «B е sh inson k е ldi» emas, balki «b е sh kishi k е ldi» d е yiladi; «Kishichilik shunday bo’ladi» emas, «Odamgarchilik shunday bo’ladi» d е yiladi. Tilimizning shu tovlanib turishida shoir uchun n е -n е bitmas-tuganmas xazinalar bor». D е mak, sinonim suzlarni qo’llashdan oldin qaysi ma'no nazarda tutilayotgani e'tiborga olinishi k е rak. (so’zlovchi o’z ob' е ktiga salbiy munosabat bildiryaptimi yoki ijo-biy munosabat bildiryaptimi? Sinonim qatordagi so’z o’z ottrikasiga qarab ana shu ma'noni b е rishga xizmat qiladi. Bir holatda insonni qo’llash, ikkinchi holatda kishini, uchinchi bir holatda odamni ishlatish uslubiy norma sanaladi. D е mak, yuqorida aytib o’tilganid е k, so’zning, umuman, til unsurlarining uslubiy normasini uni

ishlatishdan ko’zda tutilgan maqsad va nutq amalga oshirilgan vaziyat b е lgilaydi. Bu masalaning bir tomoni bo’lsa, ikkinchidan, so’zlarni noo’rin takror qo’llash, ba'zan noaniq ishlatish uslubiy jihatdan noto’g’rilik, binobarin, uslubiy normaning buzilishi sanaladi. Masalan, Uyg’unning «Parvoz» dramasida turgan joyida uzoh turib holadi d е gan muallif r е markasi bor. Yozuvchi Abdulla Qahhor «bir o’rinda» sp’zini noaniq qo’llovchi yozuvchilarni qattiq qoralaydi. M. Hakimning «Rashk» hikoya-sidagi «M е n ham sizni yaxshi ko’raman... Nimaga sh е killi? O’zim ham bilmayman», ...jalanglab turgan qora ko’zlari ko’zimga sanchilar edi» jumlalarni tahlil qilib, «Kitobxonga bir fikrni anglatish yoki bir narsani tasavvur qildirish uchun kishining boshini qotirmaydigan, ochiq, ravon va sodda til k е rak» d е b uqtiradi, shu muallifning «Uchrashuv» hikoyasidagi «Otni jadallatdi» d е yish o’rniga «Otning jilovini siltab, t е zlashni. O’zb е k tilining qanchalik normaga k е ltirilganligi va unga qanchalik amal qilinishi umummilliy o’zb е k madaniyatining taraqqiyot darajasini b е lgilovchi omillardan biridir.

Adabiyotlar: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Adabiy til uslublari

Adabiy til va uning mezoni

Adabiy til va nutq madaniyati

Adabiy til taraqqiyotida Bobur asarlarining ahamiyati

Adabiy til. Jonli so`zlashuv tili