Adabiy til va uning mezoni - Лингвистика - Рефераты

Adabiy til va uning mezoni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43 KB

Adabiy til va uning mezoni Adabiy til biror millatning tarixiy jihatdan shakllangan umumhalq tiliga asoslanadi. O’zbek adabiy tilining asoschisi buyuk shoirimiz Mir Alisher Navoiydir. Adabiy til u tarqalgan xududda barcha xalq uchun tushunarli bo’ladi. Bu umumxalq tilida shevalarga va kasb –hunarga xos so’zlar ham bo’ladi. Adabiy tilda boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar ham bo’lishi mumkin. Adabiy tilni yozma tildan farqlash zarur. Adabiy til og’zaki va yozma shaklda bo’ladi. Adabiy tilning og’zaki shaklida uning talaffuz normasi o’z ifodasini topadi. Adabiy tilning o’z grammatikasi va leksikasi mavjud. Bular ham o’z adabiy normasiga ega. Adabiy tilda turli sohalarga doir terminlar, dialektizmlar (shevalarga xos so’zlar), kasb- hunar, madaniy – maishiy va boshqa sohalarga tegishli so’zlar mavjud bo’ladi. Adabiy tilning og’zaki shakli yozma shaklidan avval hosil bo’lishi mumkin. Adabiy tilning shakllanishi va rivojlanishida buyuk shoir va adiblarning xizmati juda kattadir. Ular qo’llagan so’z va iboralar va maxsus uslub (stil) adabiy tilning nufuzini ta’minlaydi. Adabiy til milliy tilning asosida shakllanadi. Milliy tilning yozma va og’zaki shakllari unda so’zlanuvchi xalq uchun tushunarli va umumiy bo’lgan mezonlarga agadir. Shu sababli uni davlat tili yoki rasmiy tl sifatida qabul qilinadi. Davlat tili ommaviy axborotda, matbuotda, sud va prokuraturada, barcha davlat tashkilotlari, o’quv maskanlari va boshqa muassasalarda qo’llanadi. Tilni xalq yaratgan va uning adabiy va davlat tili sifatida qo’llovchi ham xalqdir. Davlat tilining erkin rivojlanishini va uning halq xo’jaligining turli sohalarida qo’llanishini taminlash til siyosatining asosiy vazifasi hisoblanadi. Adabiy tilning ma’lum situatsiyada qo’llanuvchi varianti uning funktional stili deb ataladi. Funktsional stillar tilshunoslikning ifodali vositalarini o’rganuvchi bo’limi bo’lmish stilistikada o’rganiladi. Tilning funktsional stillari: rasmiy-ish stili, kundalik og’zaki nutq stili, ilmiy –texnik stil, diniy stil, badiy stil (u poetik (nazmiy) stil, nasriy stilni o’z ichiga oladi). Ba’zan badiy stildga nisbatan neytral stil farqlanadi.

Tillarning o’zaro ta’siri Odatda ma’lum xududda yashovchi ko’pchilik xalqning tili umumiy til deb ataladi. Tarixda yunon tilining Afina attik dialekti umumxalq tili sifatida qabul qilingan. Bunda Afina shahri Gretsiyaning madaniy, siyosiy va iqtisodiy markazi ekani ham hisobga olingan. Bunday umumiy tilni koyne (grekcha koine- dialektos-“umumiy nutq”) deb ataladi. O’zbek tilining Toshkent va Farg’ona shevalari “ tayanch shevalar ” deb ataladi va bu “umumiy til” tushunchasiga ancha yaqin turadi. Kishilar ikki va undan ortiq tillarda so’zlasha oladilar. Shunga ko’ra ikki tilliylik bilingvizm (grekcha bi-ikki, lingua-tildan) va ko’p tilda so’zlashish – polilingvizm (grekcha poly-ko’p, lingua-til) farqlanadi. Ikki tilda so’zlovchilar ayniqsa ko’p. Masalan, O’zbekistonning Namangan viloyatida 9% aholi, O’rta Osiyo xalqlarining 30% (1970 yil aholi ro’yhati natijalariga ko’ra) ikki tilda so’zlashadilar. Tillarning o’zaro ta’siri natijasida ulardan biri, odatda madaniy va iqtisodiy jihatdan yaxshi rivojlangan xalqning tili tasirida ikkinchi tilda ko’pgina so’zlar o’zlashadi. Masalan, Afrika tillarida arab tilidan o’zlashgan so’zlar juda ko’p, Lekin, aksincha, Afrika tillaridan arab tiliga o’tgan so’zlar juda kam topiladi. Bir- biriga o’zaro tasir ko’rsatgan tillarning har ikkisi ham so’zlarning o’zlashishi natijasida boyiydi. Masalan, qadimiy g’arbiy german tillarining lotin tili bilan aloqasi natijasida german tillariga hayotning turli sohalariga tegishli so’zlar kirib keldi: ingliz. street, nemis. Strasse – “ko’cha”, ingliz. cheese, nemis. Kase – “pishloq”, ingliz. toll, nemis pfund- “boj xaqqi”, pound, Pfund “funt” kabi. O’z navbatida german tillaridan ham lotin tiliga qator so’zlar o’zlashgan va ulardan ba’zilari ispan tilida saqlanib qolgan: ispan, espiar “ortidan bormoq”, tregua “kelishuv”, guardar “qo’riqlamoq”, orgullo “fahr” 1 kabi. 1 Шайкевич А.Я., Абдуазизов А.А., Гурджиева Е.А. Введение в языкознание . Т., “ Ўқитувчи ”,1989, с.200-201.

Tillarning o’zaro tasiri ularda so’zlashuvchi xalqlarning yonma-yon yoki yaqin xududda yashashiga bog’liq emas. Ba’zi baynalmilal so’z va terminlarning bir yo’la birnecha tillarda qo’llanilishi bunga misoldir. Ko’pincha tillarning o’zaro tasiri leksika sohasida, xususan, so’z qabul qilish bilan boshlanadi va keyincha u fonetika va grammatikada kuzatiladi. O’zbek tilida arab va fors tillaridan o’zlashgan so’zlar ko’pgina topiladi. Arab tilidan o’zbek tiliga o’zlashgan ba’zi so’zlarda fonetik hodisalar ham mavjud: toat, tal’at, soat, sur’at kabi. Bu so’zlarda arabcha “ayn”ning cho’ziqroq talaffuzi kuzatiladi. O’zbek tilida /ts/ (tsirk, tsirkul), /j’/ (j’yuri, j’urnal) fonemalari grek tilidan kirib kelgan so’zlar bilan birga o’zlashgan. Bir tildan ikkinchi tilga so’z o’zlashuvi natijasida ulardan birining tarkibida katta o’zgarishlar bo’lishi mumkin. Bunday ta’sir tillardan birining yo’qolib ketishiga sabab bo’lishi mumkin. Saqlanib qolgan tilda yoqolgan til unsurlarining bo’lishi substrat (lotincha sub- “yuqori”, stratum- “qatlam”) deb ataladi. Substratning ta’siri ko’proq fonetika sohasida bo’ladi. Masalan, german tillaridagi “yuz” va “ming” sonlari qadimiy ingliz, qadimiy sakson tillarida hund , qadimiy yuqori nemis tilida hunt, boshqa german tillarida hunda shaklida o’zlashgan. Ming so’zi Ђusundi shaklida (qadimiy ingliz tilidaЂusend, qadimiy friz tilida thusend, qadimiy sakson tilida thusundig, thusint kabi) o’zlashgan. Bu so’zlarda fonemalar almashuvi kuzatiladi. Qrimdagi gotlar tilida bu so’zlarga sada “yuz” o’rta osetin tilida sädä, fin-ugor tillardan o’zlashgan sada va hazar “ming” (o’rta fors tilida hazar, venger tilida o’zlashgan ezer shakli mavjud. 2 ). Sintaksisda uchrovchi substratlarga turkiy tillarida gapda so’z tartibining ancha erkin bo’lib qolgani va teskari so’z tartibi ham qo’llanayotgani misol bo’ladi: Masalan: Ozor tilida: Dani ş yr Baky! Bokudan gapiramiz! Yaşasyn sulh! Yashasin tinchlik! Qirg’iz tilida: Berilet usul spravke – Berildi ushbu ma’lumotnoma O’zbek tilida: Ashulani O’lmas Saidjonov ijro etadi. 2 Misollar olingan manb ’ a : Топоров В.Н. Древные германцы в пречерноморъе. Результаты и перспективы.// Балто-славянские исследования. 1982. М.,: Наука, 1983, с.239 2 Baskakov N.A., Sodiqov A.S., Abduazizov A.A. Umumiy tilshunoslik. Toshkent, O’qituvchi, 1979, 170 bet.

Turkman tilida: Mikrofon onunde joldaş Chorijev– mikrofon oldida o’rtoq Choriev. 2 Substrat hodisalarini tilning semantikasida ko’proq uchratish mumkin. Masalan, grek tilidagi “ marble ” so’zi “ marmar ” shaklida o’z ma’nosida o’zbek tiliga o’zlashgan. Bu so’z boshqa tillarda ham mavjud.

Adabiyotlar 1. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского яз ы ков . М., Просвещение, 1989. 2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. М., Высшая школа , 1989. 3. Абдуазизов А.А. Тилшуносликка кириш. I -қисм. Фонетика ва фонология. II - қисм. Лексикология ва семасиология. Грамматика. Тошкент, Университет, 1999. 4. Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992. 5. Абдуазизов А.А., Шереметьева А.Г., Зализняк А.М. О б щ ее яз ы кознание. Т а шкент , Университет, 2004. 6. Ашурова Д.У. Производное слово в свете коммуникативной теории языка. Ташкент, Фан, 1991. 7. Беланин В.П. Психолингвистика. М., Флинта, 2003. 8. Бушуй А.М. Сущность языка как проблема общей лингвистики. Самарканд, 2004.

Похожие

Adabiy til uslublari

Adabiy til normalari

Adabiy til va nutq madaniyati

Til va uning umumiy tavsifi

Adabiy til taraqqiyotida Bobur asarlarining ahamiyati