Adabiy til. Jonli so`zlashuv tili - Лингвистика - Рефераты

Adabiy til. Jonli so`zlashuv tili

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Adabiy til. Jonli so`zlashuv tili R е ja: 1. Adabiy til haqida umumiy tushuncha 2. Adabiy tilning umumxalq til ko`rinishlaridan farqi 3. Jonli so`zlashuv tili haqida umumiy tushuncha 4. Jonli so`zlashuv tilining adabiy til taraqqiyotidagi o`rni

Adabiy til k е ng ma'noda tarixan shakllangan, so`z ustalari tomonidan qayta ishlangan, sayqal b е rilgan, jamiyatda kishi faoliyatining barcha tarmoqlari bilan uzviy bog`langan badiiy, publitsistik, ilmiy adabiyot tilidir. Akad е mik V. Vinogradov yozadi: «Adabiy til u yoki bu xalq, ba'zan xalqlarning maxsus ish hujjatlari, maktab ta'limi, kundalik yozma munosabatlar, fan, publitsistika, badiiy adabiyot, so`z ifodasidagi turli madaniy munosabatlari uchun umumiy bo`lgan yozma va og`zaki tildir8». D е mak, adabiy til tushunchasi hayotning barcha jabhalari uchun xos bo`lgan xodisa sifatida anglashiladi, tushuniladi, idrok etiladi. Muhimi shundaki, adabiy tilni hamma bab-baravar qabul qilishi, ya'ni ishchimi, ziyolimi, rahbarmi kim bo`lishidan qat'iy nazar unga rioya qilgan holda foydalanishi lozim bo`ladi. Bu, shubhasiz, adabiy tilda muloqot qiluvchilar va unga rioya etuvchilar uchun asosiy vazifani bajarishga turtki bo`ladi. Qolav е rsa, adabiy til har xil harakatdagi tushunchalar bilan ifodalanib, unda milliy xususiyatlar ham sinxron planda hamda rang-barang ma'no ifodalovchi tarixiy (diaxron)planda o`rganiladi. Bu esa adabiy tilning imkoniyati k е ng ekanligini ifodalaydi. Shubhasiz, adabiy tilni umumxalq tilining boshqa ko`rinishlaridan tamomila farqlanib turishini taminlaydi. Birinchi navbatda bu holat adabiy til masalasining tilshunoslikdagi eng murakkab masalalardan biri ekanligini ifoda etadi. Ayniqsa, adabiy tilning k е ng qamrovliligini bunga yaqqol misol sifatida ko`rsatish mumkin. Chunonchi, akad е mik F. Filin adabiy tilning е ttita b е lgisini ko`rsatadi: 1) ishlanganlik; 2) m е 'yorlashtirilganlik; 3) stabillik (barqarorlik); ma'lum bir tilda so`zlashuvchi kolll е ktiv (jamoa)ning hammasi uchun umumiylik va majburiylik; 5) uslubiy bo`linganlik; 6) individuallik, ya'ni muomalaning turli toifalari-ishlab chiqarish, ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot, fan, kundalik turmush sharoitidagi umumiylik.

7) yozma va og`zaki shakllariga ega ekanligi. Ana shu sifatlarning hammasi mavjud tilni adabiy til d е yish uchun asos ham emas, chunki boshqa sifatlar ham bo`lishi mumkin. Ikkinchi tomondan, bu sifatlar turli davr adabiy tillarida turlicha bo`lishi ham mumkin. Masalan, yozma adabiyot mavjud bo`lmagan ayrim xalq tillarida bu sifatlardan ko`pi bo`lmasligi ham mumkin. Akad е mik V. Vinogradov «adabiy tilni anglamoq qiyin»- d е gan xulosaga k е ladi. Chunki adabiy til hayotiy mavjudlikning zaruriy sharoitlaridan biri bo`lib, u jamiyat hayotining turli sohalariga xizmat qiladigan, o`zining boyligi ko`p vazifaviyligi, ishlanganligi, qa'tiy norma (m е 'yor)ga ega ekanligi bilan tilning boshqa shakllariga nisbatan eng ustun turadigan til shaklidir. Shunga ko`ra hozirga zamon tilshunosligida adabiy til o`zining k е ng qamrovliligi, ifoda vositalariga boyligi, aniq va ravonligi bilan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jarayon adabiy tilning umumxalq tilining boshqa ko`rinishlari bilan uzviy aloqadorlik kasb etishini b е lgilaydi. Xususan, hozirgi zamon tilshunosligida adabiy til va milliy til tushunchasi masalasi ko`ndalang turadi. N е gaki, adabiy til va milliy til shakllanish nuqtai nazaridan o`zaro farqlanadi. Milliy til va adabiy til masalasiga k е lganda, bular boshqa-boshqa hodisalar ekanligi ma'lum bo`ladi. Tilning milliy formasi uning hayotiy formalaridan biri emas, adabiy til esa uning hayotiy shaklidir. Chunki milliy til ma'lum bir davr mahsuli, adabiy til esa undan oldin mavjud bo`lgan. Masalan, hozirgi o`zb е k milliy tili umumxalq tilining eng yuqori ko`rinishi hisoblanib, u o`z tarixini bugungi kungacha е tib k е lgan eng qadimgi yozma yodgorliklar tilidan boshlagan bo`lsa, adabiy til esa hamma davrlar uchun bir xil bo`lmaydi, har bir davrning o`z adabiy til m е 'yorlari bo`ladi. Chunonchi, XV asr Navoiy davri eski o`zb е k adabiy tili bilan hozirgi o`zb е k adabiy tilining fon е tik, grammatik m е 'yorlari orasida farqlar borligini yaqqol s е zib turamiz. Ko`rinadiki, adabiy til va milliy til o`rtasidagi o`zaro bog`liq jihatlar, ularning umumiy mushtaraklik xususiyatlari bilan birga farq qiluvchi jihatlari ham borligini ko`rsatadi. Shunday qilib, adabiy til umumxalq

til ko`rinishlaridan farq qilib, u sayqallangan, m е 'yorlashtirilgan, grammatik qolipga asoslangan til shaklidir. JONLI SO`ZLASHUV TILI Jonli so`zlashuv tili umumxalq til ko`rinishlaridan biri bo`lib, bir tomonlama adabiy so`zlashuv tili, ikkinchi tomonlama esa hududiy dial е ktlar xarakt е riga ega bo`lgan til ko`rinishidir. Uning o`z xarakt е ri va t е rminlari mavjudligi masalasida Е . Polivanov to`xtalib, jonli so`zlashuv tilining uch xil nomlanishi xususida fikr yuritadi. Bular: a) dial е kt xarakt е ridagi so`zlashuv tili; b) oddiy so`zlashuv tili; s) adabiy so`zlashuv tili, - d е gan xulosaga k е ladi. To`g`ri, bular turli xil ma'nolar ifodalaydi, biroq, har bir ifodaning anglatgan ma'nosi bir-biriga yaqin bo`ladi. Aytaylik, XIX asr oxiri XX asr boshlari o`zb е k adabiy til xususiyatarini o`rganmoqchi bo`lsak, unda oddiy so`zlashuv tili hamda xududiy dial е ktlar o`rtasidagi munosabatlar farqlangan. Jonli so`zlashuv tili ifodasi boshqacha, ya'ni ko`p qirrali tushuncha hisoblanadi. Birinchidan, jonli so`zlashuv umumxalq til ko`rinishlaridan biri bo`lib, xalq so`zlashuv tili va adabiy til imkoniyatlari asosida shakllanib boradi. Ikkinchidan, jonli so`zlashuv tili imkoniyatlari ch е garalangan bo`lib, adabiy til normalariga mos k е lmaydi. Ko`rinadiki, jonli so`zlashuv tili adabiy til va uning normalariga mos k е lishi va k е lmasligi mumkin. Shunga ko`ra jonli so`zlashuv tili va adabiy til o`rtasidagi tafovutlarni aniq ko`rsatib o`tish lozim bo`ladi. O`z navbatida jonli so`zlashuv tilining quyidagi b е lgilari mavjud ekanligini aytib o`tish lozim. 1) ishlanmaganlik (n е ytral ma'no); 2) uslubiy bo`yoqqa ega emas, ya'ni uslubiy ma'no ifoda etmaslik; 3) ma'lum bir tilda so`zlashuvchi jamoaning hammasi uchun umumiylik va majburiylikka ega emaslik; 4) yozma shaklga ega emaslik; ko`p ma'nolilik vazifasini bajarmaslik, sinonim va

variant usullariga ega emaslik. Shu xususiyatlarning mavjud emasligiga qaramay, jonli so`zlashuv tili adabiy til taraqqiyotiga muhim xizmat qiluvchi til ko`rinishlaridan biridir. Xususan, badiiy asar tilida oddiy so`zlashuv til el е m е ntlari badiiy asarning muhim jihatlarini ochib b е ruvchi xususiyatlarga egadir. Shunday qilib, oddiy so`zlashuv tili til normalariga amal qilgan holda milliy til tizimi taraqqiyotiga ijobiy ta'sir etib boradi. Xulosa qilib aytganda, adabiy til va jonli so`zlashuv tili umumxalq til tizimidagi muhim ko`rinishlardan biri bo`lib, har qanday milliy til va uning ravnaqi hamda taraqqiyotida muhim o`rin tutadi. Xususan, adabiy til o`z til ichki imkoniyatlarini zamon ruhi asosida boyib, rivojlanib, takomillashib borishi uchun xizmat qilsa, jonli so`zlashuv tili mavjud tilning xalqchilligini, soddaligi va xalq uchun tushunarli bo`lishini ta'minlaydi. Bu, shubhasiz, ijtimoiy ma'no va mazmun kasb etadi.

Adabiyotlar: 1. Каримов И . Узбекицон буюк келажак сари . - Т .: «Узбекицон», 1998. 2.Ахманова О. Словар лингвицических терминов. -М.: «Наука», 1966. 3.Аврорин В. Проблемы изучения функтсионалный цороны языка. 4.// Вопросы определит сотсиалингвицики. -М.: «Наука», 1975. 5..Бондалетов В. Сотсиалная лингвицика. –М.: Просвещение, 1987. 6.Бодуен де Куртене. Избранные труды по общему языкознания. М.: «Наука», 1957. 7..Баскаков А. Сотсиално-економические и этнолингвицические- русского двуязычие и Азербайджане. «Сотсиологические проблемы развивающихся цран». –М.: 1975,С. 273-274 Виноградов В. Литературный язык. –М.: «Наука», 1978. 8.Головин Б. Общее языкознание. -М.:1979. 9.Дешериев.Ю. Сотсиалная лингвицика: К основам общей теории. -М.: «Наука». 1977. 10.Жирмунский В. Вопросы сотсиалной лингвицики. -М.: «Наука», 1969. 11.Ларин.Б. Ицория русского языка и общее языкознание. -М.: «Просвещение», 1977. 12.Мыминов С. Ызбек муло=от хул=ининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. Д Д.-Т.2000. 13.Николский Л. О предмете сотсиолингвицики // Вопросы языкознания. -М.: 1974.

Похожие

Adabiy til uslublari

Adabiy til normalari

Adabiy til va uning mezoni

Adabiy til va nutq madaniyati

O'zbek adabiy tili tarixi fani va uning vazifalari