Қулоқ физиологияси ва унинг болалардаги хусусиятлари. Эшитиш анализатори - Медицина - Рефераты

Қулоқ физиологияси ва унинг болалардаги хусусиятлари. Эшитиш анализатори

Загружено в:

17.10.2023

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Қулоқ физиологияси ва унинг болалардаги хусусиятлари. Эшитиш анализатори Режа: 1. Қулоқ супраси 2. Ташқи эшитув йўли 3. Ўрта қулоқ . 4. Ноғора парда . 5. Эшитиш найчаси 6. Сўрғичсимон ўсиқ 7. Ички қулоқ.

Эшитиш анализаторининг адекват қўзғатувчиси- товуш ҳисобланади. Эшитиш анализатори 3 қисмдан иборат: 1. Периферик қисм - чиғаноқ. 2. Ўтказувчи қисм - нерв йўллари. 3. Пўстлоқ қисм - бош мия чакка бўлагида жойлашган. Товушни қабул қиладиган рецептор ҳужайралар бош суягининг чуқур жойи, одам скелетининг энг қаттиқ соҳаси - чакка суягининг тош (пирамида) қисмида жойлашган (ҳамма таъсирлардан ҳимояланган). Бундай жойлашувни қулоқ филогенезини ҳисобга олган ҳолда тушунтириш осонроқ. Айрим ҳашаротлар ва балиқларда эшитиш нерв ҳужайралари тананинг юзасида жойлашган ("эшитиш чизиғи" тизма бўйлаб) ва табиийки, осонлик билан ноқулай экзоген (механик, кимёвий, ҳарорат) омиллар таъсирига учрайди. Ҳайвонот дунёсининг филогенетик ривожланиш жараёнида нозик, осон шикастланадиган эшитиш рецептор ҳужайралари аста-секин бош суяги тубига жойлашиб олди; шу билан бир вақтда, товуш қабул қилувчи ҳужайраларга товушнинг бузилмасдан, ҳеч қандай йўқотишларсиз етиб боришини таъминлайдиган аппарат - товушларни ўтказувчи аппарати ривожланди. Қушларда ўрта қулоқнинг баъзи элементлари аллақачон шаклланган бўлади: одамдаги ноғора бўшлиқни эслатувчи кичик бўшлиқ ва колумелла деб номланувчи ягона эшитиш суякчаси (одамда 3 та, қушларда 1 та) мавжуд. Бола туғилганда, унинг товуш ўтказувчи аппарати, катталарникидан айрим қисмларининг ўлчами ва жойлашуви билан фарқ қилишига қарамай, товуш ўтказиш вазифасини тўлиқ бажаради. Товуш ўтказувчи аппарат таркибига қулоқ супраси, ташқи эшитув йўли, ноғора пардаси, ноғора бўшлиғи, эшитиш суяклари ва мушаклари билан, эшитиш найчаси, лабиринт дарчаси, чиғаноқнинг даҳлиз ва ноғора нарвонлари, суюқликлари киради. Ҳар бир қисм ўзига хос функционал вазифага эга, шу сабабли эшитиш қобилиятининг йўқотилиши ва ҳар бир бўлимнинг зарарланиши

характери ўртасида муайян боғлиқлик мавжуд. Товуш ўтказиш аппаратининг ҳар бир бўлимининг функционал вазифаси ҳақида батафсилроқ тўхталамиз. Қулоқ супраси эшитиш ўткирлигига сезиларли таъсир кўрсатмайди. Илгари унинг роли бўрттириб юборилган, шунинг учун қулоғи оғирларга эшитиш шохлари ва найчалари тавсия этилган. Қулоқ супраси маълум даражада товушларни тўпловчи ролини бажаради; шунинг учун қулоғи оғир инсонлар кўпинча кафтини қулоғига олиб бориб, товуш тўлқинларини кўпроқ ушлашга ҳаракат қиладилар. Қулоқ супрасининг ҳаракатчанлиги одамларда сезилмайди (ифодаланмайди), фақат айримларигина уларни ҳаракатлантириши мумкин. Ҳайвонлар, айниқса, кўриш қобилияти паст бўлган ҳайвонлар, қулоқ супраси товуш манбаи томонга бурилиб, хавф манбасини аниқлай олади ("қулоғи динг" ибораси шундан келиб чиққан). Баъзи ҳолларда, ҳақиқатдан ҳам қулоқ супраси рельеф ва асосан баланд товушлар сабабли товуш манбасини аниқлашга ёрдам беради. Шундай бўлса-да, ҳаттоки қулоқ супрасининг тўлиқ бўлмаслигида (анотия) ҳам эшитиш атиги 5-10 дБ га оғирлашади. Тахминан худди шу ҳолат жароҳатлар туфайли қулоқ супрасининг йўқ бўлиши ёки деформацияланишида ҳам кузатилади. Қулоқ супрасининг ўлчами катта бўлган шалпангқулоқ болаларда эшитиш ўткирлигининг бирор - бир ортиқчалиги қайд этилмаган. Ташқи эшитув йўли товуш учун деярли фақат ўтказувчи (узатувчи, трансмиссив) вазифасини бажаради. Унинг узунлиги ва кенглиги товушни кучайиши ёки сусайишига таъсир қилмайди. Масалан, олтингугуртнинг аста-секин тўпланишида, ҳатто кичик тешик қолса ҳам, эшитиш ёмонлашмайди. Аммо, ташқи эшитиш йўлининг тўлиқ обструкциясида эшитиш заифлиги юзага келади. Кўпинча бу чўмилиш ёки бошни ювиш билан боғлиқ, сув таъсирида тиқин шишиб кетади ва бола қулоғи битиб қолганлигидан шикоят қила бошлайди.

Ўрта қулоқ . Товуш тўлқини ташқи эшитув найчасидан ўтиб, ўрта қулоққа етиб боради ва ноғора парда ҳамда эшитиш суякларини ҳаракатга келтиради: болғача, сандонча ва ички қулоқ даҳлизи (лабиринт) дарчасига киритилгандек узангичани ҳаракатга келтиради. Ноғора парда. Ноғора парданинг майдони 65 мм 2 ни ташкил этади, даҳлиз дарчаси (узангича асоси билан) - атиги 3,3 мм 2 (нисбати тахминан 20:1). Ноғора парданинг пастки қисми чиғаноқ дарчаси қаршисида жойлашган бўлади ва гуёки уни товуш тўлқинидан ҳимоя қилади. Ушбу омилларнинг қўшилиши: ноғора парда ва ўзангича асоси майдонларидаги фарқ, ҳамда унинг пастки бўлимларини таъсирдан ҳимояловчи(тўсувчи) таъсири натижасида товуш тахминан 30 дБ кучаяди. Ноғора парда паст товушларни 5 маротобагача кучайтира олади. Тебранувчи эшитиш суякчалари тизими, асосан, товушни узатишни (трансмиссия) таъминлайди, паст товушлар ўтишини 12 маротобагача кучайтиради. Таърифланган механизмнинг бузилиши (масалан, ноғора парданинг йўқлиги ёки эшитиш суяклари занжирининг узилиши) товуш ўтказувчанлигини бузилиши туфайли тахминан 30 дБ га эшитиш қобилиятининг йўқолиши кузатилади. Ноғора пардасининг тешилиш (перфорация) жойи ва ўлчами ҳам эшитиш қобилиятини йўқотиш даражасини белгилайди. Бундан ташқари, эшитиш қобилияти тўсувчи таъсирнинг бузилиши оқибатида перфорациянинг чиғаноқ дарчасига қарама - қарши пастки бўлимларда жойлашганида, шунингдек, эшитиш суяклари занжири узилганида ёки уларнинг ҳаракатсизлигида сезиларли даражада камаяди. Ўрта қулоқда иккита мушак мавжуд: ноғора пардасини таранглаштирувчи (m. tensor tympani ) ва узангисимон суяк мушаги (m. stapedius ). Улар бевосита товуш тўлқинларини ўтказмайдилар, аммо бу жараённи тартибга солувчи иккита функцияни бажарадилар. Ушбу мушаклар товуш ўтказувчи аппаратни товушни оптимал узатиш учун мослаштиради ва кучли товушли таъсиротларда паст ва ўрта частотали

товуш частотаси билан ҳимоялаш вазифасини бажаради, суякларнинг ҳаракатчанлигини пасайтиради ва ички қулоқни кучли товушлардан ҳимоя қилади. Эшитиш найчаси ўрта қулоқда товушни ўтказиш учун жуда муҳим аҳамиятга эга. Эшитиш найчаси вентиляция функциясини бажаради, шунингдек, ноғора бўшлиғидаги босимни ташқи босим билан бир хил даражада ушлаб туришга хизмат қилади. Вентиляция функцияси ютиш ҳаракати билан боғлиқ: юмшоқ танглайни кўтарадиган мушаклар қисқарганда эшитиш найи очилади ва ҳаво ноғора бўшлиғига ҳаво киради. Бундай ҳавонинг алмашинуви доимо аксириш, бурунни қоқиш, унли ҳарфларни талаффуз қилганда ва ҳоказоларда пайдо бўлади. Эшитиш найи вентиляция функциясининг бузилиши оқибатида дастлаб ноғора пардасининг тебранишларида ўзгариш бўлади, паст частотали товушларнинг ўтказилиши ёмонлашади, кейинчалик эса капиллярларнинг ўтқазувчанлиги ортиши натижасида ноғора бўшлиғида суюқлик (трансcудат) йиғила бошлайди. Ушбу жараён давом этиши сабабли босим меъёрлашмаса ёки транссудат ноғора бўшлиғида узоқ вақт туриб қолса, ноғора бўшлиғида ўзгаришлар ривожланади, баъзида парданинг тортилиши ёки шишиб кетиб ёрилишигача бўлган кўринишдаги ўзгаришлар содир бўлади, ноғора бўшлиғида ва сўрғичсимон ўсиқча ҳужайраларида сероз-қонли ажралмалар пайдо бўлади. Эшитиш найчасида димоғдан ноғора бўшлиғига инфекция тушишига тўсқинлик қилувчи бир қатор ҳимоя механизмлари мавжуд. Найчанинг шиллиқ пардаси киприкчали эпителий билан қопланган, унинг кирпиклари бурун-халқум йўналишида ҳаракатланади, найчанинг очилиши юмшоқ танглайни кўтарадиган мушак қисқариши билан бир вақтнинг ўзида содир бўлади, натижада бу вақтда бурун-халқум оғиз-халқумдан ажратилади. Эшитиш найчасининг шиллиқ қаватида кўп миқдорда секреция ажаратадиган безлар мавжуд бўлиб, улар микроорганизмларнинг эвакуациясига ёрдам беради. Ушбу механизмлар бузилганида, эшитиш найчаси инфекциянинг ноғора бўшлиғига ўтишида асосий

йўлга айланади, айниқса болаларда, чунки болаларда эшитиш найи анча қисқа, кенг ва горизонтал жойлашади. Сўрғичсимон ўсиқ бола ҳаётининг 3-5 йилига келиб тўлиқ шаклланади. Овозни ўрта қулоқ орқали ўтишидаги унинг иштироки минимал ҳисобланади. Ички қулоқ. Ноғора пардаси ҳамда эшитиш суяклари тизими ёрдамида тахминан 30 дБ кучайтирилган товуш тўлқини даҳлиз дарчасига етиб боради ва унинг тебраниши чиғаноқ даҳлизи нарвонининг перилимфасига узатилади. Бу кучайтириш механизми нима учун зарурлигини изоҳлаб беради: товуш тўлқини ҳаво муҳитидан суюқлик муҳитига ўтганда, товуш энергиясининг сезиларли қисми йўқолади. Мисол учун, сувга боши билан тушган одам қирғоқдаги қичқириқни эшитиши даргумон, чунки товуш кескин заифлашади. Товуш тўлқинининг кейинги йўли чиғаноқ даҳлизи ( scala vestibuli ) нарвонининг перилимфаси бўйлаб унинг тепасигача ўтади. Бу ерда чиғаноқ тешиги ( helicotrema ) орқали тебранишлар ноғора нарвонининг ( scala tympani ) перилимфасига тарқалади, зич парда - иккиламчи ноғора парда (m. tympani secundaria ) билан қопланган чиғаноқ дарчасида тугайди. Натижада, бутун товуш энергияси суяк чиғаноғи девори, суяк спирал қирраси ва базиляр пластинкаси билан чегараланган бўшлиқда (ягона мос келадиган жой) тўпланади. Базиляр пластинканинг ҳаракатлари унда жойлашган спирал (Кортий) аъзоси билан биргаликда рецептор сочли ҳужайраларининг мембранаси билан бевосита алоқа қилишига олиб келади. Бу эшитиш электр биопотенциалининг пайдо бўлиши билан кечадиган мураккаб физик-кимёвий жараён - товуш ўтказувчанлигининг якуни ва товушни қабул қилишнинг бошланиши бўлади. Овоз ўтказишнинг муҳим ва зарурий шарти - лабиринт дарчалари орасидаги перилимфанинг ҳаракатланиши. Ушбу ҳаракат бўлмаса, ҳатто товуш энергиясини ўрта қулоқ орқали узатиш механизми сақланиб қолинган ҳолатда ҳам, эшитиш қобилияти пасаяди. Бу отосклероз касаллигида — узангича ҳаракатсиз бўлиб қолганда бўлади. Қулоқ супраси, ташқи эшитув йўли, ноғора пардаси, эшитиш суякчалари, даҳлиз ва ноғора нарвонлари перилимфалари иштирокида товуш тўлқинини

ўтказишнинг ушбу мураккаб тизими шартли равишда товуш ўтказишнинг ҳаво йўли деб аталади (расм). Келгусида ушбу атамага тез-тез дуч келамиз. Овозни рецептор ҳужайраларга ўтказиш ёки етказиб беришнинг ҳаво йўлидан ташқари товуш ўтказишнинг суяк йўли ҳам мавжуд (расм). Товуш тўлқинлари нафақат ташқи эшитиш йўлига тушади, балки калла суягини ҳам тебранишга олиб келади. Шунингдек, лабиринт дарчаларининг турли хил ҳаракатчанлиги натижасида (даҳлиз дарчаси узангининг суяк пластинкаси билан ёпилган, чиғаноқ дарчаси эса - зич бўлсада парда билан ёпилади) даҳлиз дарчасидан чиғаноқ дарчасига қараб перилимфанинг бироз ҳаракатланиши кузатилади, бу эшитиш суякчалари, асосан узангичанинг сиқилиши ва ҳаракатчанлигига боғлиқ бўлади. Товушнинг суяк орқали ўтказувчанлигида фақат паст тебраниш амплитудасига эга юқори товушлар рецептор ҳужайраларга етиб боради. Товуш узатишнинг иккита йўли ёки варианти мавжуд: ҳаво орқали ва суяк орқали. Эшитишни текшириш ва эшитиш қобилиятини йўқолиши характерини аниқлашда ушбу тушунчаларга доимо дуч келинади. а- товуш тўлқинининг ташқи ва ўрта қулоқ бўйлаб тарқалиши; б - товуш тўлқинининг чиғаноқ суюқликлари бўйлаб тарқалиши (чизиқчалар билан кўрсатилган). Расм Товушнинг ҳаво орқали ўтказилиши (схема).

Расм. Товуш нинг суяк орқали ўтказилиши. 1 - бош ҳаракати, 2 - перилимфа ҳаракати; а - суяк ўтказувчанлиги инерцион механизми (бошнинг ҳаракати чизиқчалар билан кўрсатилган); б - суяк ўтказувчанлигини компрессия механизми. Думалоқ дарча пардасининг силжиши туфайли асосий мембрананинг ноғора нарвони томонга эгилади.

Адабиётлар: 1. Гултекин М, Зайифоглу Караcа М, Куcукйилдиз И, Дундар С, Бозтас Г, Семра Туран Ҳ, эт ал. Инитиал ресулц оф популатион басед cервиcал cанcер сcреенинг програм усинг ҲПВ тестинг ин оне миллион Туркиш wомен. Инт. Ж. Cанcер. 2018; 142:1952–1958. 2. Густафсон КС, Фуртҳ эЕ, Ҳеитжан ДФ, Фанслер ЗБ, Cларк ДП. ДНА метҳйлатион профилинг оф cервиcал сқуамоус интраепитҳелиал лесионс усинг лиқуид-басед cйтологй спеcименс: ан аппроач тҳат утилизес реcеивероператинг чараcтеристиc аналйсис. Cанcер. 2004;102(4):259–268. 3. Гуятт ГҲ, Охман АД, Вист ГЕ, Кунз Р, Фалcк-Йттер Й, Алонсо-Cоелло П, Счунеманн ҲЖ. ГРАДЕ: ан эмергинг cонсенсус он ратинг қуалитй оф эвиденcе анд стренгтҳ оф реcоммендатионс. Бмж. 2008;336(7650):924–926. 4.ҲеалтҳCоунcил. Сcреенинг фор cервиcал cанcер [Сcреенинг оп баармоедерҳалсканкер], Вол 2011/07 (Ҳеалтҳ Cоунcил, Ден Ҳааг, 2011). 5.Ҳесселинк АТ, Ҳеидеман ДА, Стеенберген РД, Cоупе ВМ, Овермеер РМ, Рижкаарт Д, Беркҳоф Ж, Меижер CЖ, Сниждерс ПЖ. Cомбинед промотер метҳйлатион аналйсис оф CАДМ1 анд МАЛ: ан обжеcтиве триаге тоол фор ҳигҳ-риск ҳуман папилломавирус ДНА-поситиве wомен. Cлин Cанcер Рес. 2011;17(8):2459–2465. 6.Ҳонг ЖҲ, Тсаи CС, Лаи Ч, Чанг ТC, Wанг CC, эт ал. Риск стратифиcатион оф патиенц wитҳ адванcед сқуамоус cелл cарcинома оф cервих треатед бй радиотҳерапй алоне. Инт Ж Радиат Онcол Биол Пҳйс. 2005; 63:492–499. дои: 10.1016/ж. ижробп.2005.02.012.

Похожие

Болаларда қулоқ тузилишининг хусусиятлари

Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Овқатланиш физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нафас олиш физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари