Tug‘ruq jarayonida hamshiralik parvarishi - Медицина - Рефераты

Tug‘ruq jarayonida hamshiralik parvarishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

7887.71875 KB

Tug‘ruq jarayonida hamshiralik parvarishi Reja: Ayollarni tug‘ruqqa psixoprofilaktik tayyorlash usuli  Tug‘ruq kuchlari anomaliyalari  Chanoq anomaliyalari (tor chanoqlar)  Homilaning ko‘ndalang va qiyshiq yotishi  Homila pardalarining o‘z vaqtida yirtilmasligi  Platsentaning oldinda yotishi  Normal joylashgan platsentaning barvaqt ko‘chishi.  Yo‘ldosh tushish davrida qon ketishi  Ilk chilla davrida (tug‘ruqdan keyingi dastlabki soatlarda) qon ketishi  Gipotonik va atonik qon ketishiga qarshi kurash choralari 1

Tug‘ruq fiziologik jarayon bo‘lib, unda homila va yo‘ldosh bachadon bo‘shlig‘idan tug‘ruq yo‘llari orqali haydab chiqiladi. Fiziologik tug‘ruq akusherlar hisobida 10 oy (280 kun yoki 40 hafta) davom etgan homiladorlikdan keyin ro‘y beradi, shu vaqtga kelib homila yetiladi va yorug‘ dunyoda yashashga to‘la qodir bo‘lib tug‘iladi. Tug‘ruqning xabarchilari va boshlanishi. Tug‘ruq xabarchilari deganda tug‘ruq yaqinlashganini bildiradigan bir qancha belgilar tushuniladi. Bu quyidagilardan iborat. 1. Homiladorlik oxirida (odatda tug‘ruqqa 1–2 hafta qolganda) bacha don tubi pastga tushadi, shu munosabat bilan diafragmaning qisilishi bar ham topadi, ayol nafas olishi oson bo‘lib qolganini qayd qiladi va ayolning gavda tuzilishi o‘zgaradi. Ayol gerdayib yurishi ko‘zga tashlanadi. 2. Homilaning oldinda yotgan qismi pastga tushadi; birinchi marta homilador bo‘lgan ayollarda homila boshi chanoq kirish qismiga zich taqalib turadi yoki hatto unga kichik segmenti bilan suqiladi. 3. Tug‘ruq oldidan bachadon bo‘yni «yetukligi» ning belgilari yaxshi bilinib turadi: bachadon bo‘yni chanoq o‘qi bo‘ylab joylashgan, juda yumshagan, sal kalta tortgan bo‘ladi, ilgari tuqqan ayollarda servikal kanaldan barmoq o‘tadigan bo‘lib qoladi. Tug‘ruq vaqtida yana kalta tortib, tekislanadi. 4. Tug‘ruqdan oldin ko‘pincha bachadon bo‘yni bezlarining cho‘zi luvchan shilimshiq sekreti qindan chiqadi. 5. Homiladorlik oxirida ko‘p ayollar bachadon qisqarishlarini seza boshlaydilar, bu qisqarishlar tug‘ruqdan oldin dumg‘aza sohasidagi va qorinning pastki qismidagi tortuvchi og‘riqlar tusini oladi. 6. Ayol vazni tez-tez tortib ko‘rilsa, tug‘ruqdan oldin bir qadar ka mayganini aniqlasa bo‘ladi, bu organizmdan ko‘p suv chiqayotganiga bog‘liq. Bachadonning nomuntazam qisqarishlari va bachadon bo‘yni shilimshig‘ining (shilimshiq probkasining) qindan chiqishi tug‘ruqning eng dastlabki xabarchilari hisoblanadi. 2

Bachadon muskullarining munta- zam qisqarishlari (dard tutis hi) tug‘ruq boshlanganligini bildiradi. Tug‘ruq boshlanganda har 10–15 daqiqada dard 32-rasm. Bachadonning tutib turadi, keyinchalik esa tobora qisqarishlari ta’sirida tez-tez va qattiq dard tutadi. Tug‘ruq qog’onoq suvlari ichki teshik faoliyati boshlanganini bildiruvchi tomonga intiladi, homila ikkinchi belgi – bachadon bo‘ynining pufagi teshikka suqilib turadi. sekin-asta tekislanishidir. Ayolni dard tuta boshlaganidan tortib to tug‘ruq tamom bo‘lguncha tug‘uvchi ayol deb aytiladi. Tug‘ruq davrlari. Tug‘ruq uch davrga bo‘linadi: birinchisi – bachadon bo‘ynining ochilish davri , ikkinchisi – homilaning tug‘ilish davri , uchinchisi – yo‘ldosh tushish davri . Bachadon bo‘ynining ochilish davri dastlabki muntazam dard tutishidan boshlanib, pirovardida bachadon bo‘yning tashqi teshigi to‘la ochilishi bilan yakunlanadi. Homilaning tug‘ilish davri bachadon bo‘yni tashqi teshigining to‘la ochilgan paytidan boshlanib (to‘lg‘oq tutganidan) homila tug‘ilishi bilan tugaydi. Yo‘ldosh tushish davri esa bola tug‘ilgan paytdan boshlanib, yo‘ldosh tushishi bilan tugaydi. Bachadon bo‘ynining ochilish dav ri. Tug‘ruqning birinchi davrida ba chadon bo‘yni sekin-asta tekislanadi va bo‘yin kanalining tashqi teshigi bachadon bo‘shlig‘idan homila chiqib ketishi uchun etarli darajagacha ochiladi. Dard tutishi tufayli bachadon bo‘yni tekislanib, tashqi teshigi ochiladi. Dard tutgan vaqtda bachadon tanasining muskullarida quyidagi jarayonlar ro‘y beradi: a) muskul tolalari qisqaradi bu jarayon – kontraktsiya deyiladi. b) qisqarayotgan muskul tolalari joyidan siljiydi, ularning o‘zaro joyl ashuvi o‘zgaradi, bir biri bilan chal kashib, qisqarishni kuchaytiradi – retrak tsiya deyiladi. Navbatdagi dard tutishi (bachadon muskullarining qisqarishi) vaqtida muskul tolalarining retraktsiyasi kuchayadi, shunga ko‘ra bachadon devor lari tobora qalin tortadi. Bundan tashqari, retraktsiya tufayli bachadonn ing past ki segmenti 3

cho‘ziladi, bachadon bo‘yni tekislanadi va bo‘yin kanal ining tashqi teshigi ochiladi. Buning sababi shuki, bachadon tanasining qisqarayotgan bo‘ylama muskul tolalari bachadon bo‘ynining doiraviy (sirk ulyar) mus kullarini chetga va yuqoriga tortadi, ayni vaqtda bachadon bo‘ynining kanali dard tutishi sayin ken gayaveradi – bu holat distraktsiya deb ataladi. Qog‘onoq suvlarining bachadon bo‘yni kanali tomonga siljishi ham bac hadon bo‘ynining ochilishiga yordam beradi. Har bir dard tutishida bachadon muskullari homila tuxu miga, asosan qog ‘onoq suvlariga tazyiq ko‘rsatadi. Bacha don tubi va devorlarining bir tekis qisishi (tazyiq ko‘rsatishi) tu fayli bacha don ichi bosimi oshadi va qog‘onoq suvlari bachadon bo‘yni kanalin ing ichki teshigiga, ya’ni qarshi lik yo‘q tomonga intiladi (32-rasm). Qog‘onoq suvlarining tazyiqi ostida qog‘onoq pardasining past ki qutbi bachadon devorlaridan ko‘chib, bachadon bo‘yni kanalining ichki teshigiga ponasimon shaklda kiradi. Homila tuxumi pastki qutbi pardalarining shu qismi qog‘onoq suyuqligi bilan birga bachadon bo‘yni kanaliga kiradi va homila pufagi deb ataladi. Dard tutgan vaqtda homila pufagi taranglanib va bachadon bo‘yni kanaliga tobora chuqur kirib, bu kanalni ichkaridan kengaytira boradi. Shunday qilib, bachadon bo‘ynining teshigi: a) bachadon tanasidagi bo‘ylama muskullar qisqarishi munosabati bilan bachadon bo‘yni doiraviy muskullarining cho‘zilishi (distraksiya) hisobiga, b) taranglangan homila pufagining bo‘yin kanaliga kirib, unga gidravlik pona kabi ta’sir etishi bilan shu kanalni kengaytirishi hisobiga bachadon bo‘yni ochiladi. Bachadon bo‘ynining ochilishiga sabab bo‘ladigan asosiy omil – bachadoninng qisqarishi (dard tutishi) dir; dard tutishi tufayli bachadon bo‘ynining distraksiyasi ham ro‘y beradi, bachadon ichidagi bosim ham ko‘tariladi, natijada homila pufagi taranglanib, bachadon bo‘ynining teshigiga kiradi. Dard tutishi avjiga chiqqach, qisqaruvchi kavak muskul (yuqori segment) bilan bachadonning cho‘zilayotgan pastki segmenti o‘rtasidagi chegara sezila boshlaydi. Bu chegara kontraktsion (yoki chegara ) halqa deb ataladi. Birinchi marta tug‘ayotgan ayollarda bachadon bo‘yni ichki teshigi oldin ochiladi; so‘ngra bachadon bo‘ynining kanali sekin-asta kengayib, pastga tomon 4

torayuvchi voronka shaklini oladi. Bachadon bo‘ynining kanali kengaygan sayin bachadon bo‘yni kaltalanadi va nihoyat, butunlay tekislanadi (yoziladi), faqat tashqi teshik yopiq turaveradi. Keyinchalik tashqi teshik cho‘zilib, chetlari yupqa tortadi, teshik ochila boshlaydi. Takror tug‘ayotgan ayollarda bachadon bo‘ynining tashqi teshigi homiladorlik oxiridayoq picha ochiq turadi, undan barmoq uchi bemalol o‘tadi. Bachadon bo‘ynining ochilish davrida ichki teshikning ochilishi va bachadon bo‘ynining tekislanishi bilan deyarli bir vaqtda tashqi teshik ham ochiladi. Tashqi teshik sekin-asta ochiladi. Dastlab teshik bir barmoq uchini o‘tkazadi, keyin ochiq teshikdan ikkita va undan ortiq barmoq o‘tadi. Teshik ochilgan sayin chetlari tobora yupqa tortadi, ochilish davrining oxiriga yaqin teshik chetlari kambar yupqa jiyak shakliga kiradi. Teshik taxminan 10–12 sm kengaygach, to‘la ochilgan deb hisoblanadi. Teshik shuncha ochilganda yetuk homilaning boshini va tanasini o‘tkazadi. Dard tutishi kuchaygan sayin oldingi suv bilan homila pufagi tobora ko‘p to‘lishadi va ochilish davrining oxiriga yaqinlashganda dard tutmay turgan davrda ham homila pufagining tarangligi susaymaydi, homila pufagi yorilay deb turadi. Normal sharoitda homila pufagi bachadon bo‘ynining tashqi teshigi to‘la yoki deyarli to‘la ochilgach, dard tutayotgan vaqtda yoriladi (qog‘onoq suvining o‘z vaqtida ketishi). Homila pufagi yorilgach, oldingi suv ketadi. Orqa suv, odatda, bola tug‘ilgandan keyin oqib chiqadi. Homila pufagi ba’zan tashqi teshik to‘la ochilmasdan turib yorilsa qog‘onoq suvi barvaqt (erta) ketdi deyishadi, tug‘ruq boshlanmasdan turib suv ketishi muddatidan oldin suv ketishi deb ataladi. Qog‘onoq suvlarining barvaqt va muddatidan oldin ketishi tug‘ruqning kechishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Pardalar haddan tashqari zich bo‘lsa homila pufagi tashqi teshigi to‘la ochilgandan keyin kech yoriladi (homila pufagining kech yorilishi), ba’zan homilaning tug‘ilish davrigacha saqlanib turadi va oldinda yotgan qismning oldida jinsiy yoriqdan do‘ppayib ko‘rinib turadi, bunday hollarda barmoq bilan yoki asbob (Koxer qisqichi) bilan homila pufagi yirtiladi. 5

homilaning tug‘ilish davri. Tashqi teshik to‘la ochilgach, homila bachadon bo‘shlig‘idan ilgarilama harakatlana boshlaydi. Qog‘onoq suvi ketgach, dard tutishi bosiladi, 15–20 daqiqa o‘tgach, bachadon muskullari kichraygan hajmga moslashib, yana dard tuta boshlaydi. Suv ketgach, bachadon devorlari qalin tortadi. Bachadon muskullarining qisqarish kuchi oshadi. Homilaning pastga tushayotgan boshi asab chigallarini homila pufagidan ko‘ra ko‘proq bosadi. Shu sababli bachadonning qisqarishlar kuchi va muddati oshib, dard tutishlar orasidagi davr (pauza) tobora kaltalanadi. Dard tutayotgan vaqtda bachadon juda ham taranglanib, zichlashib, qorin devorini do‘ppaytiradi («bachadon tikka turadi»). Bachadonning qisqarishlariga tez orada to‘lg‘oq ham qo‘shiladi. To‘lg‘oq refleks yo‘li bilan kelib chiqadi. Tug‘uvchi ayol nafasini to‘xtatib turadi, qo‘l-oyoqlarini tug‘ruq krovatiga tiraydi va qorin muskullarini taranglab, qattiq kuchanadi. Dard tutish va to‘lg‘oq ta’sirida homila boshi kichik chanoq bo‘shl ig‘iga tushadi, chanoq bo‘shlig‘idan o‘tib, chiqish teshigiga yaqinl ashadi. Homila boshi chanoq tubiga yetib, tobora ko‘proq tazyiq ko‘rsata boshlagach, to‘lg‘oqni qaytarib bo‘lmaydi, to‘lg‘oq juda ham qattiq va tez-tez tutadi; to‘lg‘oqlar o‘rtasidagi davr (pauza) qisqarib, 2–3 daqiqaga qisqaradi. Homila boshi chanoqdan chiqish teshigiga yaqinlashgach, oraliq bo‘rta boshlaydi, oraliq avvaliga faqat to‘lg‘oq vaqtida do‘ppaygan bo‘lsa keyin pauzalarda ham do‘ppayaveradi. Oraliq do‘ppaygan vaqtda orqa chiqaruv teshigi kengayib va ochilib turadi. Tug‘ruqdan oldin to‘g‘ri ichak tozalanmagan bo‘lsa, to‘lg‘oq vaqtida beixtiyor axlat chiqadi. Shuning uchun tug‘ruqqa kelgan har bir ayolning ichaklari tozalovchi huqna yordamida tozalanadi. Homila boshining keyingi ilgarilanma harakatlarida jinsiy yoriq ochila boshlaydi. To‘lg‘oq tutgan vaqtda homila boshining kichkina bir qismi ochilayotgan jinsiy yoriqdan ko‘rinib turadi. To‘lg‘oq tutib bo‘lgach, homila boshining ilgarilanma harakati to‘xtaydi, homila boshi ko‘zdan yo‘qolib, jinsiy yoriq yumilib qoladi. Navbatdagi to‘lg‘oq tutganda homila boshining kattaroq bir qismi do‘ppayib turadi, lekin pauzada (to‘lg‘oqlar orasidagi davrda) homila boshi yana ko‘zdan yo‘qoladi. To‘lg‘oq tutgan vaqtda homila boshining jinsiy yoriqdan ko‘rinishi homila 6

boshining suqilib kirishi deb ataladi (33-rasm, a ). Yana to‘lg‘oq tutavergach homilaning suqilib kirayotgan boshi tobora ko‘proq oldinga turtib chiqadi, endi u to‘lg‘oq to‘xtagandan keyin ham ko‘zdan yo‘qolmaydi, jinsiy yoriq yumilmay, baralla ochiq turadi. Ho mila boshi ancha oldinga surilib, to‘lg‘oq to‘xtagandan keyin ham ko‘zdan yo‘qolmasa, homila boshi yorib chiqdi deb aytishadi (33-rasm, b ). a ) b ) 33-rasm. homila boshining suqilib kirishi va yorib chiqishi. a – boshning suqilib kirishi; b – boshning yorib chiqishi. Homilaning dastlab ensa qismi yorib chiqadi, keyinchalik tepa do‘mboqlari jinsiy yoriqdan ko‘rinadi; shu payt oraliqning taranglanishi nihoyasiga yetadi. Ensa va tepa do‘mboqlar yorib chiqqach, qattiq to‘lg‘oq vaqtida homilaning peshanasi va yuzi ham tug‘ruq yo‘llaridan chiqadi. Homila boshi tashqariga chiqqach, to‘lg‘oq qisqa vaqt to‘xtaydi. Homilaning tug‘ilgan boshi yuzi bilan orqaga qaragan bo‘ladi (34rasm, a ). Yuzi ko‘karadi, og‘iz-burnidan shilimshiq keladi. Homila boshi tug‘ilgach, yangidan boshlangan to‘lg‘oqda homila tanasi buri ladi, natijada homilaning bir yelkasi simfizga, ikkinchi yelkasi dumg‘azaga qarab turadi. Homila tanasining burilishi tufayli tug‘ilgan boshi yuzini onasining o‘ng yoki chap soniga qaraydigan qilib buradi (34-rasm, b ). Homila yuzi birinchi pozitsiyada onaning o‘ng soniga, ikkinchi pozitsiyada chap soniga buriladi. 7

a ) b ) 34-rasm. homila boshining tug‘ilishi. a – chiqqan bosh yuzi orqaga qaragan; b – bosh yuzi bilan ona soniga qaraydigan bo‘lib burilgan. Homilaning yelkalari tug‘ruq yo‘llaridan quyidagicha chiqadi: oldinga yelkasi simfiz ostida ushlanib qoladi (35-rasm, a ) orqadagi yelkasi oraliq ustidan sirg‘anib chiqadi (35-rasm, b ), so‘ngra butun yelka kamari tashqariga chiqadi. Homilaning boshi va yelka kamari chiqqach, tanasi va oyoqlari bemalol chiqadi. Picha loyqa orqa suvlar oqib ketadi, ularda homilaning pishloqsimon moy zarralari bor. Ba’zan tug‘ruq yo‘llarining yumshoq to‘qimalari ozgina chaqalanishi sababli orqa suvlarga qon aralashgan bo‘ladi. Yorug‘ dunyoga chiqqan bola nafas ola boshlaydi, baralla chinqiradi, oyoqlarini aktiv qimirlatadi, terisi qizaradi. Ona qattiq charchaganligini his qiladi, orom oladi, tez-tez urayotgan tomiri asliga keladi (pulsi baravarlashadi). Tug‘uvchi ayol ko‘zi yorigandan keyin ko‘pincha qaltiraydi. Buning sababi shuki, qattiq to‘lg‘oq tutgan vaqtda ayol ko‘p haroratini yo‘qotadi. Yo‘ldosh tushish davri. Homila tug‘ilgandan keyin tug‘ruqning uchinchi davri – yo‘ldosh tushish davri boshlanadi. Bu davrda: 1) platsenta va pardalar bachadon devorlaridan ko‘chadi, 2) ko‘chgan yo‘ldosh tug‘ruq yo‘llari orqali chiqib ketadi. a ) b ) 8

35-rasm. homila yelkalarining tug‘ilishi. a – oldingi yelkasi simfiz ostida ushlanib qoladi; b – orqadagi yelkasi oraliq ustidan sirpanib chiqadi. Yo‘ldosh tushish davridagi dard tutishi platsentaning ko‘chishiga yordam beradigan asosiy shartdir; ko‘chgan yo‘ldoshning haydalib chiqishida qorin pressi ishtirok etadi. Bola tug‘ilgach, bachadon qisqarib, yumaloq shaklga kiradi; bachadon tubi kindik ro‘parasida joylashadi; bir necha daqiqadan keyin bachadon muskullari ritm bilan qisqara boshlaydi – yo‘ldosh tushish davridagi dard tutishi boshlanadi. Yo‘ldosh tushish davrida dard tutganda bachadonning hamma muskul lari, shu jumladan platsenta yopishgan soha (platsentar maydon cha) muskul lari ham qisqaradi. Platsenta esa qisqara olmaydi, shuning uchun u yopishgan joyning torayayotgan qismidan siljiydi. Har gal dard tutganda platsentar maydoncha kichrayadi, platsenta burmalanadi, bu burmalar bachadon bo‘shlig‘iga do‘ppayib chiqadi, nihoyat, bachadon devoridan ko‘chib ketadi. Platsenta bachadon devoridan ko‘chayotganda platsentaning ko‘chgan qismi sohasidagi bachadon-platsenta tomirlari uziladi. Tomir lardan chiqqan qon bachadon devori bilan platsenta oralig‘ida to‘planib, platsentaning yopishgan joyidan yanada ko‘proq, ko‘chishiga yordam beradi (36-rasm). Yo‘ldosh tushish davrida platsentaning ko‘chishi natijasida uzilgan qon tomirlari (bachadon platsenta tomirlari)dan qon chiqadi. Yo‘ldosh tushish davri normal o‘tganda 250–300 ml (o‘rta hisob bilan 250 ml) qon ketadi. Bu qon yo‘qotish fiziologik hodisa bo‘lib, ayol organizmiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. 9

a ) b ) 36-rasm. Yo‘ldosh ko‘chishi va tushishining turli usul va bosqichlari. a – platsenta markazidan ko‘chib tushishi; b – platsenta chetidan ko‘chib tushishi. Yo‘ldosh tushgandan keyin bachadon uzoq qisqarish holatiga keladi. Qisqargan muskul tolalari ochilgan tomirlar teshigini qisib qo‘yadi, shunga ko‘ra qon ketishi to‘xtaydi. Yo‘ldosh tushishi bilan tug‘ruq tugab, chilla davri (tug‘ruqdan keyingi davr) boshlanadi. Ayolni tug‘ruq tugagan paytdan boshlab tug‘uvchi ayol deb emas, balki tuqqan (ko‘zi yorigan) ayol deb atashadi. Tug‘ruqlarni olib borishning zamonaviy tamoyillari. Onalar va perinatal davri kasalliklari va o‘limini kamaytirish maqsa dida 1987- yilda JSST, YuNISEF, YuNFPA va Jahon Banki Bexatar Onalik tashabbusi bilan chiqdilar. Bexatar onalik faqat onalar kasalliklari va o‘limini oldini olishdan iborat bo‘lib qolmasdan, balki ona va bola to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish ni xam ko‘zda tutadi. Bu tushunchaga tug‘ruqqacha, tug‘ish vaqtida va tuqqandan keyingi davrda ayolning jismoniy, aqliy va ijtimoiy farovonligi kiradi hamda bular esa sog‘lom bola tug‘ilishi va sog‘lom bolalikni ta’minlashi lozim. Stasionarga kelib tushganda ayol va uni kuzatib kelgan yaqinlari ushbu muassasaning tutgan siyosati, o‘tkaziladigan barcha choratadbirlar va mavjud qoidalar bilan tanishtirilishi lozim. Shuningdek, ayol va uning yaqinlariga kelib tushgan vaqtdagi umumiy holati to‘g‘risida to‘liq axborot taqdim qilinishi kerak. Tug‘ruq vaqtida hamkorning ishtiroki tug‘ayotgan ayolning yaqinlaridan birontasini bo‘lishi ham muhim ahamiyat kasb qiladi. Kim ishtirok etishini, odatda, bo‘lg‘usi onaning o‘zi hal qiladi. Tibbiyot xodimi xamkorni tug‘ayotgan ayolni kuzatib turish va unga yordam ko‘rsatish ko‘nikmalariga o‘rgatishi lozim. Tug‘ish vaqtida tug‘ayotgan ayolni hech qachon yolg‘iz qoldirish kerak emas. Tug‘ruqlarni olib borishning asosiy tamoyillari: – me’yorda kechayotgan homiladorlikda dori-darmonsiz akusherlik yordami ko‘rsatish; 10

– tug‘ruq vaqtida jismoniy va psixoemosional qo‘llab-quvvatlashni ta’minlash; – tug‘ruq jarayonida tik turishni afzalliklarini tushuntirgan holda ayolni erkin turushini ta’minlash; – tug‘ruq rejasiga ayolni faol jalb qilish; – ayol va uning hamkoriga istagan axborotni taqdim qilish; – sir saqlanishi maqsadida ayolni boshqalardan ajratib qo‘yish imko niyatini ta’minlash; – partogrammadan foydalanish; – tug‘ruq vaqtida toza muhitni ta’minlash; – ayollar va yangi tug‘ilgan chaqaloqlar tomonidan o‘zlarining kiyimlaridan foydalanish. Tug‘ruqning birinchi davrini olib borish tamoyillari. Tug‘ruqning birinchi davrini olib borishning asosiy prinsiplari tug‘ruq jarayonini kuzatib borish va kechish me’yorlaridan cheklanishlarni o‘z vaqtida aniqlashdir. Ayolga erkin harakat qilish huquqi, o‘ziga qulay vaziyat egallash (tik turgan, o‘tirgan, yurgan, cho‘k tushgan va boshqa holatlar) imkoniyati berilishi lozim. Tug‘ruqlar vaqtida tana holatini erkin tanlashi onaga og‘riqni yengishni yengillashtirishga yordam beradi. Agar birinchi davrda ayol orqasi bilan yotishni ma’qul ko‘rsa, pastki kovak vena sindromidan saqlanish uchun unga chap biqinga burilib yotishni tavsiya qilishni unutmang. Tug‘ruqlarni og‘riqsizlantirish. Tug‘ruqlar vaqtida ayol sezayot gan og‘riq darajasi, ko‘pincha uning emotsional holati va xabardorligiga bog‘liq bo‘ladi. Agar ayol tinch holatda bo‘lsa, qo‘rquv his qilmasa va nafaqat o‘zin ing hamkori, balki tug‘ruq qabul qilayotgan tibbiyot xodimi tomonidan xam doimiy g‘amxo‘rona qo‘llab-quvvatlash bo‘lib tursa, u og‘riqni kam sezadi. Og‘riqni yo‘qotishni alternativ ayniqsa, dori-darmonsiz usullari eng ma’qul usullardir. Birinchi navbatda, ayolga o‘zi istagan tana vaziyatini egallash imkoniyatini berish lozim. Bu degani ayniqsa, tug‘ruqlarning birinchi davri davomida uning harakatlari chegaralanib qolmasligi lozim, demakdir. Ayrim ayollar 11

iliq dush yoki vanna qabul qilgach, uqalash yoki yelkasini silagandan keyin yengillik topadilar. Nafas olish mashqlari va ayol diqqatini chalg‘itadigan relaksatsiya (og‘riqni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishi) ham xuddi shunday samara beradi. Bunday amallar zararsizdir va keng tavsiya etilishi mumkin. Tug‘ruqqa yordam beruvchi muassasa xodimi ayol kechirayotgan og‘riq sezgisini iloji boricha kamaytirishga harakat qilishi zarur. Buning uchun tug‘adigan ayolni avaylab, o‘ziga xos yondashuv, hurmat bilan va ogohlantirib, tekshirib ko‘rish lozim. Ijobiy kayfiyat baxsh etish, ayolni tinchlantirish unda endogen endorfinlar ishlab chiqarishga sharoit yaratadi va bu esa og‘riqsizlantiruvchi samara beradi. Tug‘ruqning ikkinchi davrini olib borish. Tug‘ruq faoliyatining ravojlanishini baholash. Ona va bolaning umumiy holati doimiy ravishda kuzatilib turilganda ma’lum vaqt oralig‘ida hayotiy muhim alomatlarni qayd qilib borish lozim. Shuningdek, bir xil vaqt oralig‘ida muntazam ravishda tug‘ruq to‘lg‘oqlarining kuchi va sonini ham yozib qo‘yish kerak. Tug‘ruq jarayonining grafik yozuvi misoli bo‘lib tug‘ruqni kechishi va rivojlanishining barcha xususiyatlari ko‘rgazmali, grafik shaklda ifodalangan partogramma hisoblanadi. Partogramma yuzaga keladigan muammoni mumkin qadar oldindan bilish va aniqlab olishga imkon beradigan tarzda tuziladi. Shu sababli tibbiyot xodimi uchun partogramma qimmatli qurol hisoblanadi. Ilmiy ma’lumotlar, partogrammadan to‘g‘ri foydalanilganda patologik tug‘ruqlar sonini keskin kamayishini ko‘rsatadi. Partogramma keyin emas, balki faqat tug‘ruq jarayonida to‘lg‘aziladi. Tug‘ruqlar birinchi davrining rivojlanishi bachadon og‘zining ochilish dinamikasiga qarab belgilanadi (oxirgi ma’lumotlar bo‘yicha soati 0,5 sm). Bachadon bo‘ynining to‘liq ochilishi deganda (umumiy andozalar bo‘yicha), uni 10 sm. ga ochilishi tushuniladi. Bachadon bo‘ynini ochilishini baxolash uchun u qin orqali tekshirib ko‘riladi. Esda tuting, infektsiya kirishi oldini olish uchun ehtiyotlik choralari saqlanishi zarur. Tekshirishdan oldin antiseptika va aseptika qoidalariga rioya qilingan holda qo‘llarni yaxshilab yuvish, tekshirishda esa steril rezina qo‘lqoplardan foydalanish lozim. Qoida bo‘yicha qin orqali tekshirishni to‘lg‘oq 12

vaqtida o‘tkazish yaramaydi. Qin orqali tekshirish faqat tegishli tibbiy ko‘rsatmalar asosida bajarilishi kerak. partogramma Partogramma – hozirgi kunda tug‘ruqlarni olib borishda eng oddiy va samarali vosita bo‘lib hisoblanadi. Partogrammaning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: Bu – bachadon bo‘yni ochilishini uzluksiz grafik holda aks ettirish usulidir, shu bilan bir vaqtning o‘zida; Bu – ona, bola ahvolining, tug‘ruq kechishining boshqa ko‘p xusu siyatlarini; – grafik holda aks ettirish usulidir. Xususiyatlarni bunday birgalikda namoyon bo‘lishi partogrammani yanada ahamiyatli qiladi. Partogramma – tibbiy yordam ko‘rsatishning barcha sharoitlarida samarali: oddiy va eng murakkab jihozlarga ega bo‘lg anda ham, tibbiy muassasalarning hamma darajalarida, barcha tug‘ruqlarda qo‘llanilishi lozim. Partogrammadagi yozuvlar – yuqori qismida quyidagi ma’lumotlar yoziladi: Ayol: – ismi; – akusherlik ma’lumotlar (anamnezidagi tug‘ruqlar, homiladorliklar soni); – ro‘yxat raqami; – qabul qilingan sana; – qabul qilingan vaqt nolga hisoblanadi. Kunning haqiqiy vaqtivaqt chizig‘i ostida ko‘rsatiladi. – qog‘onoq pardasining yirtilish vaqti homila: – yurak qisqarishi tezligi; – homila suvi: tiniq(S), qon bilan bo‘yalgan (V) yoki mekoniy bilan bo‘yalgan (M) yoki qog‘onoq pardasi butun (I) – bachadon bo‘yni: ochilishi sm. larda, diagrammada «X» belgisi bilan belgilanadi. 13

– Homila boshi harakati: (homila boshining keluvchi sathi), besh barmoq bilan qorin qismida paypaslash bilan aniqlanadi, diagrammada 0 belgisi bilan belgilanadi, qorinni paypaslash har bir qin ko‘ruvidan oldin bajariladi. – Homila boshining shakllanishi: bu jarayon quyidagicha yoziladi: bosh suyaklar biriktiruvchi to‘qimalar bilan ajralib turibdi, buni yengil paypaslash mumkin (0), suyaklar bir-biriga biroz tegib turibdi ( + ); suyaklar bir-birining ustida joylashgan (++); suyaklar bir-birining ustida anchagina joylashgan (+ + +). Bachadon bo‘yni ochilishi: – bu tug‘ruq kechishining eng muhim ko‘rsatkichi. Bachadon bo‘ynini ochilishi jadvalda «X» belgisi bilan belgilanadi. – Qisqarishlar (to‘lg‘oqlar): tezligi (10 daqiqa davomida qisqarishlar soni). Davomiyligi soniyalarda. – Oksitotsin: – Dozasi tug‘ruqning har davriga 1 soatga mo‘ljallanib yoziladi. – Dori-darmonlar va vena tomiri ichiga yuboriladigan suyuqliklar ma’lumotlar uchun joy; – Qon bosimi, harorat va puls: qon bosimi va puls har soatda yoki tezroq yozib borish tavsiya etiladi. – Tana harorati har 3–4 soatda yozib borishi tavsiya etiladi; Siydik: miqdori, tahlili (qon, oqsil va aseton). Har bir peshobdan so‘ng yozib boriladi. Bachadon bo‘yni ochilishi to‘g‘risidagi birinchi belgilar tug‘ruqning faol davrida ogohlik chizig‘ining tegishli nuqtalarida qo‘yiladi. Namu naviy holatlarda tug‘ruq ogohlik chizig‘i bo‘ylab kechadi. Agar tug‘ruq sust kechsa, ochilish vaqtiga qarab, chizig‘imiz harakat chizig‘i tomonga ko‘chadi. Harakat chizig‘i partogrammada ogohlik chizig‘idan o‘ngga 4 soatga surilgan bo‘ladi. Agar belgilanayotgan chiziq, harakat chizig‘ini kesib o‘tsa, tegishli aralashuvlar to‘g‘risida o‘ylash lozim. Tekshirish soniga nisbatan tekshirish usullari ko‘proq ahamiyatga egadir. Homila yurak qisqarishlari tezligini haqqoniy ko‘rsatish uchun homila yuragini auskultasiya 14

qilish vaqti juda ahamiyatli ekanligi partogrammada yaqqol ko‘rinadi. Bu holat, yurak qisqarishlari variantlari misolida tasvirlanadi (juda qisqa), vaqti-vaqti bilan auskultasiya qilish – ma’qulroq va afzalroq. Partogrammadan maqsad – ona va bola holatini umumlashtirilgan holatda aks ettirishdir va shuning uchun, har tomonlama nazorat zarur. Partogrammaning yana bir ahamiyatli qismi bachadon bo‘ynini vaqt davomida ochilishini hamda homilaning oldinda joylashgan qismining (odatda boshi) siljishini kuzatishdir. Ta’kidlab o‘tish zarurki, tug‘ruq vaqtidagi qin orqali tekshiruvlar homila joylashgan qismining holatini kuzatish bilan barobar olib borilishi kerak, yana shuni aytib o‘tish kerakki, tug‘ruq olib borishdagi ko‘pgina xatoliklar aynan shunday kuzatuv bo‘lmagani uchun ro‘y beradi. Harakat chiziqlari va ogohlik chizig‘ini ahamiyati va xususiyati,tik chizig‘i shunday chiziqki, undan tashqarida bachadon bo‘yni ochilishi tezligi «istalgan» tezlikdan 1 soatda 1 sm. dan kam bo‘ladi. Kuzatuv olib boriladi, lekin harakat talab etilmaydi. Bunga qarama-qarshi, harakat chizig‘i – bu shunday chiziqki, shu chiziqdan tashqarida bachadon bo‘yni ochilishi tezligini istalgan darajagacha tiklash uchun talab qilinadigan harakatlar to‘g‘risida o‘ylashni taqozo etadi. Bu chiziqlar ahamiyati shundaki, ular shifokorlarga, tug‘ruq kechishidagi o‘zgarishlarni so‘z bilan tasvirlashdan (jadvalga nisbatan) ko‘ra, erta aniqlashga yordam beradi. Undan tashqari, ular ham bir tug‘ruqqa yordam berish muassasasi bo‘limlar, ham turli darajadagi akusherlik xizmatlari orasida harakat birligini ta’minlashga yordam beradi. Agar ayolni qin orqali ko‘ruv, ogohlik chizig‘ida bajarilgan bo‘lsa, keyingi tekshiruv 4 soat o‘tgandan so‘ng (agar erta ko‘ruv uchun klinik ko‘rsatmalar bo‘lmasa) bajarilishi kerak. Agar ko‘ruvgacha tug‘ruqning sust kechishi, kuzatilgan bo‘lsa va jadvaldagi nuqtamiz ogohlik va harakat chiziqlari orasida joylashsa, unda aniqki, keyingi tekshiruvni ertaroq bajarish lozim. Partogrammani o‘z vaqtida to‘ldirish, tug‘ruq kechishining me’yor dan tashqariga o‘zgarishlarni o‘z vaqtida aniqlash va asossiz aralas huvlardan qochish imkonini beradi. 15

Tug‘ruq vaqtida ayolni ovqatlantirish. Tug‘ruqlar quvvat sarflashni talab qiladi. Tug‘ruq qancha vaqt davom etishini oldindan aytish mumkin bo‘lmaganligi tufayli kuch-quvvat manbai doimo to‘ldirilib turilishi zarur. Ovqatlanishni keskin chegaralanishi tug‘ruq vaqtida suvsizlanish va asidozga olib keladi, ularni tug‘ruq davrida suyuqliklar ichish va yengil ovqat qabul qilish yo‘li bilan oldini olish mumkin. Zamonaviy yondoshuvlar fiziologik tug‘ruqlar vaqtida ovqat va ichimlik qabul qilish to‘g‘risidagi masalani ayolning o‘zi hal qilishiga qo‘yib beradi. Hamkorlik guruhlari. Hamkorlik tug‘ruqlari o‘tkazilganda doya hamshiraning vazifasi nafaqat barcha muhim klinik belgilarni qayd qilish, balki bugun tug‘ruq, davomida ayolni jismonan va emosional qo‘llab-quvvatlab turishdan ham iborat bo‘ladi. Tug‘ruqlarda ishtirok etayotgan doya o‘tkazilayotgan barcha muolajalar va tibbiy tekshiruv natijalarini ayolga tushuntirishi kerak. Tug‘ruq faoliyatining kechishi va bolaning kutilayotgan tug‘ilish vaqti to‘g‘risida ayolni xabardor qilishi lozim. Tug‘ruq zalida ayolning yaqin odamlaridan birontasini bo‘lishi (doya bilan birlikda) tug‘ruqlarni rivojlanishi va natijasi onaning tug‘ruqdan keyingi adaptasiyasi, ona va bolaning o‘zaro munosabati, ko‘krak suti bilan boqish va oilaviy er-xotinlik munosabatlarga sezilarli darajada ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunda tug‘ruqlar davomliligi va kesar kesishlarning soni sezilarli qisqaradi, og‘riqsizlantirish vositalarini qo‘llanish kamayadi, yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga zudlik bilan tibbiy yordam ko‘rsatishga ham ehtiyoj kam bo‘ladi. Shuningdek, ko‘krak suti bilan boqish va yangi tug‘ilgan chaqaloqni yaxshi holatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tug‘ruqning uchinchi davrini olib borish. Tug‘ruqning uchinchi davri (yo‘ldosh davri) bola tug‘ilgandan to yo‘ldoshni bachadondan ajralishi va uni chiqishigacha bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga oladi va odatda 15–20 daqiqani egallaydi. Bola tug‘ilgandan so‘ng bachadon qisqaradi va yo‘ldoshning ajralishi yuz beradi. Bu – qon ajralmalarini boshlanishidan hamda kindikning tashqi qismini uzayishidan bilinadi. 16

Tug‘ruq fiziologik olib borilganda yo‘ldosh faqat onaning kuchi yordamida ajralib chiqariladi. Yo‘ldosh va homila pardalarini ularning butunligini sinchiklab tekshirish lozim. Agar yo‘ldosh ajralgandan keyin bachadon gipotoniyasi tufayli qon oqishi davom etsa, aylanma harakatlar bilan bachadonning yuqori qismini uqalashni boshlash lozim (lekin uning tubini siqish kerak emas), bunda bachadondagi qon quyqalari chiqib ketadi. Yengil uqalashdan keyin bachadon qisqarishi va qattiq bo‘lib qolishi kerak. Bachadonni qisqartirish uchun muzdan foydalanish tavsiya qilinmaydi. Yo‘ldosh ajralgandan keyin faqat bachadon butunligini tekshirish va qon oqishiga gumon qilingandagina jarrohlik gemostazini ta’minlash uchun yumshoq, tug‘ruq yo‘llari ko‘zdan kechiriladi. Tug‘ruqdan keyin vaqti-vaqti bilan puls va arterial qon bosimini nazorat qilish, yaxshi qisqarganligiga ishonch hosil qilish va kamida 24 soat davomida qindan qon oqmayotganligiga guvox bo‘lish uchun bachadon holatini tekshirib turish zarur (JSST tasnifiga binoan tug‘ruqdan keyingi qon ketish birlamchi va ikkilamchi deb ta’riflanadi: birlamchi – tug‘ruqdan keyingi 24 soat davomida, ikkilamchi – tug‘ruqdan 24 soat keyingi vaqt ichida). AYOLLARNI TUG‘RUQQA PSIXOPROFILAKTIK TAYYORLASH USULI Ayollarni tug‘ruqqa tayyorlashning bu usuli tug‘ruq og‘riqlarining kelib chiqish sabablarini o‘rganishga asoslangan. Psixoprofilaktik tayyorgarlikdan maqsad – ayolning markaziy asab tizimiga ta’sir ko‘rsatib, og‘riqni bartaraf qilishdir. Tug‘ruq vaqtida bachadondagi va tug‘ruq yo‘llarining boshqa qism laridagi nerv oxirlari (interoreseptorlar), tolalari va chigallari ta’sirlanadigan sharoit vujudga keladi. Ayollarni tug‘ruqqa psixoprofilaktik tayyorlashdan maqsad tug‘ruq og‘riqlarining psixogen komponentini bartaraf qilish, tug‘ruqda og‘riq sezi lishi muqarrar degan tasavvurni, ruhan ezadigan qo‘rquv hissini yo‘qo tish va tug‘ruq eson-omon o‘tadigan fiziologik jarayon bo‘lib, unda hamisha og‘riq sezilavermaydi, degan yangi tasavvurni hosil qilishga yordam beradi. Psixoprofilaktik tayyorgarlik 17

jarayonida bosh miya po‘stlog‘iga ta’sir ko‘rsatish og‘riq sezgilarini kamaytirish yoki butunlay bartaraf qilishga yordam beradi. Tug‘uvchi ayol o‘zini to‘g‘ri tutgandagina tug‘ruq og‘riqsiz o‘tishi mumkinligini unga uqtirish kerak. Psixoprofilaktik tayyorgarlik jarayonida ayol o‘zini osoyishta tutishga va tug‘ruq vaqtida faol harakat qilishga o‘rgatadi. Tug‘ruq fiziologiyasi va uning klinik o‘tishi haqida ayolga aso siy ma’lumotlar beriladi, shuningdek, tug‘ruqning turli davrlarida kelib chiqadigan sezgilar tushuntiriladi, hamma vaqt ham og‘riq sezilavermasligi ta’kidlanadi. Ayol tug‘ayotgan paytda o‘zini to‘g‘ri tutishi kerakligi aytiladi, psixo profilaktik tayyorgarlik jarayonida o‘rgatilgan muayyan usullarni bajarilishi natijasida tug‘ruqning og‘riqsiz o‘tishi tushuntiriladi. Tug‘ruqqa psixoprofilaktik tayyorgarlik homiladorlik boshidan, ayniqsa tug‘ruqqa 4 hafta qolganda va tug‘ruq vaqtida o‘tkaziladigan bir talay tadbirlar tizimidir. Birinchi mashg‘ulotda ayol jinsiy a’zolarining anatomik tuzilishi homiladorlik munosabati bilan organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlar haqida qisqacha ma’lumotlar beriladi bularning hammasi tug‘ruqning normal o‘tishini ta’minlaydi, deb uqtiriladi. Tug‘ruq normal fiziologik hodisa deb tushuntiriladi, tug‘ruqning uch davri haqida ma’lumot beriladi. Ikkinchi mashg‘ulotda ayol dard tutgan vaqtida va tug‘ruqning birinchi davrida o‘zini qanday tutishi kerakligi ko‘rsatiladi. Tug‘ruqning to‘g‘ri o‘tishiga va og‘riq sezgilarining kamayishiga yordam beradigan quyidagi maxsus jismoniy amallar homilador ayollarga o‘rgatiladi. uchinchi mashg‘ulotda homilador ayollar tug‘ruqning ikkinchi va uchinchi davrlari qanday o‘tishi, bu davrlardagi sezgilar xarakteri bilan ta nishtiriladi. Homila tug‘iladigan davrning boshida va oxirida qanday vazi yatda yotish ma’qulligi tavsiya etiladi. To‘lg‘oq tutganda nafasni to‘xtatib turish mashqlari o‘rgatiladi. To‘lg‘oq ta’sirini oshirish uchun chuqur nafas olgandan keyin nafasni 10–15 sekund to‘xtatib turish kerakligi tushuntiriladi. 18

To‘rtinchi mashg‘ulot. Avvalgi mashg‘ulotlarda berilgan hamma bilim va mashqlar to‘rtinchi mashg‘ulotda qisqacha takrorlanadi, yuqo rida ko‘rsatilgan usullarni ayollar qanchalik o‘zlashtirganligi tekshiriladi. Psixoprofilaktik tayyorgarlik samarasi tug‘ruq kompleksida ishning tashkil etilishiga, meditsina xodimlarining xulq-atvoriga anchagina bog‘liq. Tug‘ruq kompleksida saranjom-sarishtalik, osoyishta vaziyat hukm surishi, tug‘uvchi ayollarga xushmuomalada bo‘lish kerak. Akusher tug‘uvchi ayolni doimo kuzatib, tetiklantirib turadi. Og‘riq sizlantirish usullarini eslatadi, tug‘ruqni eson-omon o‘tishiga ishontiradi. Tug‘uvchi ayolni tekshirganda, tug‘ruqni boshqarganda, hamma muolaja larni amalga oshirganda hovliqmaslik, osoyishta ish tutish kerak. Tug‘ruq tamom bo‘lgach, hamshira psixoprofilaktik tayyorgarlik samarasini baholaydi. Ayni vaqtda: a) ayolning tug‘ruq vaqtida o‘zini qanday tutganligi, b) tug‘uvchi ayolning kayfiyati va sezgilari haqida aytganlari hisobga olinadi. Yuqorida ko‘rsatilgan ma’lumotlarga asos lanib, psixoprofilaktik tayyorgarlik samarasining «to‘la samara», «qisman samara», berganligi yoki «samarasi yo‘q» degan baholaridan biri qo‘yiladi. TUG‘RUQ KUCHLARI ANOMALIYALARI Tug‘ruq kuchlarining anomaliyalari zamonaviy akusherlikning aktual muammolaridan biri hisoblanadi. Ushbu patologiya hamma tug‘ruqning 15–17% tashkil etadi. Bu asorat tug‘ruqdan keyin patologik qon ketishi, tug‘ruq travmatizmi va homilaning o‘lik tug‘ilishi hamda chaqaloqlar o‘limi ko‘payishiga olib keladi. Tug‘ruq kuchlarining birlamchi sustligi. Tug‘ruq kuchlarining birl amchi sustligiga olib keluvchi asosiy sabablar: ayolning bolalik va o‘smirl ik davrida rivojlanishdan orqada qolishi, surunkali infeksion kasalliklar, modda almashinuvining o‘zgarishi, salbiy hissiyotlar, bacha donning neyrotrofik o‘zgarishi, ichki sekretsiya bezlarining o‘zgarishi, yassi qog‘onoq pufagi, gipergidroamnion, egiz homiladorlik, homilan ing ko‘ndalang yotishi, bachadon bo‘ynidagi o‘zgarishlar va hokazo. 19

Tug‘ruq kuchlarining birlamchi sustligida quyidagi asoratlar ro‘y berishi mumkin: homila asfiksiyasi, yo‘ldosh tushish davrida va ilk chilla davrida patologik qon ketishi, platsenta va uning bo‘laklarining bachadonda ushlanib qolishi, chilla davrida septik kasalliklari. Diagnoz qo‘yishda Venkel usulidan, gisterograf apparati ma’lumotlariga va klinik manzarani kuzatish ma’lumotlariga tayaniladi. Agar birinchi marta tug‘uvchilarda tug‘ruq boshlangandan 6 soat, qayta tug‘uvchilarda 3 soat o‘tgach, bachadon bo‘yni 2–3 santimetr ochilmasa, dard zaif va kalta, dard tutishlar orasidagi pauza davomiy bo‘lsa, bunday holda tug‘ruq kuchlarning birlamchi sustligi diagnozini qo‘yish mumkin. Gisterograf apparati yordam ida tekshirilganda 1–2 soat davomida diagnoz qo‘yish mumkin. Davolash murakkab vazifa bo‘lib, asosiy sababni aniqlash va uni bartaraf etishga qaratilgan bo‘ladi. Tug‘ruq kuchlarining sustligiga qarshi kurashda umumiy choralar: siydik pufagini o‘z vaqtida bo‘shatish, ichak funktsiyasini tartibga solish, tug‘uvchi ayolning ruhiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishning ahamiyati katta. Dard sustiligida bachadon bo‘yni 2–3 barmoq eni ochilishi bilan qog‘onoq pufagini yorish tavsiya etiladi. Dardni kuchaytirishning xilma-xil usullaridan foydalaniladi: Tug‘ruq kuchlarining ikkilamchi sustligi. Odatda homilaning tug‘i lish davrida yoki bachadon bo‘yni ochiladigan davrning oxirida tuzikkina dard tutgandan keyin tug‘ruq kuchlarining ikkilamchi sustiligi boshlanadi. Tug‘ruq kuchlarining ikkilamchi sustligiga olib keluvchi asosiy sabablar: homila boshi o‘lchamlarining onaning chanoq o‘lchamlariga mos kelmasligi, tor chanoq, bachadon bo‘ynining rigidligi, homila pufagi kechikib yorilganda, bachadonning cho‘zilib ketishi, egiz homiladorlik, muddatidan o‘tgan homiladorlik, salbiy hissiyotlar, tug‘uvchi ayolning charchab qolishi. Dard tutishi susayganda yoki to‘xtab qolganda tug‘ruq yo‘llarining yumshoq to‘qimalari, qovuq, uretra va to‘g‘ri ichak homila boshi bilan chanoq devorlari orasida uzoq qisilib qoladi. Shuning natijasida qon aylanishi buziladi, oqibatda 20

to‘qimalar nekrozga uchraydi va qovuq bilan qin o‘rtasida yoki to‘g‘ri ichak bilan qin o‘rtasida oqma paydo bo‘lishi mumkin. Tug‘ruq kuchlarining ikkilamchi sustligida homila asfiksiyasiga qarshi kurash olib boriladi, tug‘ruq kuchlarini kuchaytirish choralari ko‘riladi. Tug‘ruq kuchlari homila pufagining kechikib yorilishi sababli susaygan bo‘lsa, qog‘onoq pardalarini yirtish kerak. Bachadon bo‘yni to‘la ochilgan, homila boshi chanoq bo‘shlig‘ida yoki chanoqning chiqish tekisligida turgan bo‘lsa, teri ostiga pitutrin yoki oksitosin yuborish mumkin, bular dard tutishini tezlashtiradi. Tug‘uvchi ayol charchab qolganda va tug‘ruqni tez tugallash zarurati bo‘lmaganda, ayolga dam berish zarur. Tug‘ruq kuchlarining sustligiga barham berish uchun qovuq va to‘g‘ri ichakni o‘z vaqtida bo‘shatishning ahamiyati katta. CHANOQ ANOMALIYALARI (TOR CHANOQLAR) Ayollardagi chanoq anomaliyasi tug‘ruqning fiziologik kechishini izidan chiqaruvchi, ona va bola hayotiga xavf soluvchi og‘ir sabablardan biri hisoblanadi va homila boshining chanoqqa mos kelmasligiga sabab bo‘ladi. O‘zining shakli va o‘lchami bilan normal chanoqdan ancha farq qiladigan chanoq – noto‘g‘ri chanoq deyiladi. O‘lchamlari kichrayib toraygan chanoq homilaning tug‘ruq yo‘llaridan o‘tishiga to‘siq bo‘lishi mumkin. Tor chanoq. Agar ayol chanog‘i etilgan homilaning, ayniqsa, homila boshining o‘tishiga to‘sqinlik qilish darajasida toraygan bo‘lsa, bunday chanoq tor chanoq deyiladi. Tor chanoqlar ikki turga ajratiladi: 1. anatomik tor chanoqlar deb uning hamma yoki asosiy o‘lchamlaridan biri kamida 1,5–2 sm qisqarishiga aytiladi. Anatomik toraygan chanoq tug‘uvchi ayollar orasida o‘rtacha 2,5–3,5% ni tashkil etadi. 2. Funktsional (klinik) tor chanoqlar deb tug‘ruq paytida homila boshi o‘lchamlarining homilador ayol chanog‘i o‘lchamlariga mos kelmaslik holatlariga aytiladi. Funksional tor chanoq yoki klinik tor chanoq faqat tug‘ruq paytida yuzaga keladi va umumiy tug‘ruqlarga nisbatan 1,5–2,5% hollarda uchraydi. anatomik tor chanoqlardan ko‘pincha umumiy tekis toray- 21

gan chanoq uchraydi, uning xarakterli belgisi shuki, hamma (to‘g‘ri, ko‘ndalang va qiyshiq) o‘lchamlari baravar qisqargan, aksari 1,5–2 sm qisqargan (37-rasm). Umumiy tekis toraygan chanoq past bo‘yli, infantilizm belgilari (sut bezlari kichik, qovuq sohasidagi junlar siyrak, tashqi jinsiy a’zolar etilmagan va hokazo) bo‘lgan ayollarda uchraydi. Bundan tashqari yassi (yapaloq) chanoqlar ham akusherlik amaliyotida uchrab turadi va homila boshining chanoqga mos kelmasligiga asosiy sabablardan biri bo‘lib hisoblanadi. Tor chanoqni aniqlash. Tor chanoq o‘z vaqtida aniqlansa tug‘ruq vaqtida ba’zan esa homiladorlik oxirida ham ro‘y beradigan ko‘ngilsiz hodisalarning oldi olinadi. Chanoq keskin darajada torayganda esa kesar-kesish operatsiyasi haqida ogohlantiriladi. Tor chanoqni aniqlash uchun anamnez bilan tanishiladi, ayol tanasi ko‘zdan kechiriladi, chanog‘i o‘lchanadi, qin orqali tekshirish o‘tkaziladi. Ayol tanasi ko‘zdan kechirilganda chanoqning torligini ko‘rsatuvchi muhim ma’lumotlar olinadi. Ayolning past bo‘yligi, infantilizm belgilari, skeletning raxitik o‘zgarishlari, chanoq-son bo‘g‘imining ankilozlari, son suyagi chiqqanligi chanoq tor deb taxmin qilinishiga imkon beradi. 37-rasm. umumiy tekis toraygan chanoq. 38-rasm. oddiy yassi chanoq. Tor chanoqni aniqlash uchun Mixaelis rombining shakli ahamiyatli. Normal chanoqda romb to‘g‘ri shaklda, yassi raxitik chanoqda rombning yuqori yarmi pastki yarmidan kichikroq bo‘ladi, chanoq raxitda anchagina deformatsiyalangan bo‘lsa, romb deyarli uchburchak shaklida bo‘ladi. Umumiy tekis toraygan chanoqda romb uzunasiga cho‘zilgan: yuqori va pastki burchaklari o‘tkir, yon burchaklari o‘tmas bo‘ladi (39-rasm). 22

39-rasm. Normal chanoq bilan tor chanoqlarda Mixaelis rombi. 1 – normal chanoq; 2 – yapaloq raxitik chanoq; 3 – umumiy tekis toraygan chanoq; 4 – qiyshiq toraygan chanoq. Chanoq ro‘y-rost tor bo‘lsa, homilador ayol homiladorlik oxirida homila boshi chanoq og‘ziga kira olmay, tug‘ruq boshlanguncha ancha yuqorida turadi, shu sababli homiladorlik oxirida bachadon tubi pastga tushmaydi. O‘sayotgan bachadon qorin bo‘shlig‘iga sig‘may qoladi (ayol bo‘yi past bo‘lsa bachadon kaltalangan bo‘la di) va qovurg‘alar ostidan yuqoriga hamda oldinga buriladi. Birin chi marta homilador bo‘lgan ayollarning qorin devori elastik bo‘lganidan qorin o‘tkir uchli bo‘ladi (40-rasm), ko‘p tuqqan ayol larning qorni osilib tushadi (41-rasm). Ayol ko‘zdan kechirilganda suyakning yo‘g‘onligiga e’tibor beriladi, bu esa chanoq suyaklarining yo‘g‘onligi haqida fikr yuritish imkonini beradi. Shu maqsadda bilak kaft usti bo‘g‘imining hajmi ya’ni Solovev indeksi o‘lchanadi. Shu bo‘g‘imning hajmi 14 sm dan ortiq ekanligi skelet suyak larining, shu jumladan chanoq suyaklarining qalinligini ko‘rsatadi. 40-rasm. o‘tkir uchli qorin. 41-rasm. osilib tushgan qorin. Chanoqni o‘lchashning alohida ahamiyati bor. Katta chanoq o‘lchamlari kichik chanoq o‘lchamlari haqida muayyan tasavvur beradi. Diagonal konyugata chanoqning torayish darajasini aniqroq ko‘rsatadi. Shuni nazarda tutib, hamma 23 1 2 3 4

homiladorlar va tug‘uvchi ayollarning diagonal konyugatasi albatta o‘lchanadi. Shu maqsadda qin orqali tekshirish o‘tkazilib, dumg‘aza yassilanganligi va chanoqning boshqa deformatsiyalari bor-yo‘qligi bilinadi, chanoqning sig‘imi taxminan aniqlanadi, dumg‘aza burni paypaslab topiladi va uni barmoq bilan paypaslab bo‘lsa, diagonal konyugata o‘lchanadi. Chanoqdan chiqish teshigi toraygan degan gumon tug‘ilsa, bu teshikning to‘g‘ri va ko‘ndalang o‘lchamlari o‘lchanadi. Chanoq o‘lchamlarinigina emas, qorindagi homilaning kattaligini ham bilish tug‘ruq uchun zarur. Shu maqsadda homilaning uzunligi va boshining peshona-ensa o‘lchami, qorin devori orqali tazomer bilan o‘lchanadi. Tor chanoqda homiladorlikning kechishi. Tor chanoqda homilad orlikni birinchi yarmi bemalol o‘tadi, ikkinchi yarmida esa kech gestozl ar ko‘proq kuzatiladi. Homiladorlik oxirida homila boshi chanoqning tor og‘ziga suqilmaydi, bachadon tubi balandda bo‘lib, diafragmani yuqoriga surib yuboradi. Shu sababli homilador ayol ko‘pincha halloslaydi, yurak urishi tezlashadi, tez charchaydi. Homila boshi chanoq og‘ziga kira olmaganidan homila ortiqroq hara katchan bo‘ladi. Homilaning ko‘ndalang va qiyshiq vaziyatlari, chanoq tomon ining oldinda yotishi normal chanoqdagiga nisbatan tor chanoqda ko‘proq uchrashiga sabab shu. Homila boshi harakatchan bo‘lganidan, yozilib oldinda yotadi: homila boshi tepasining, yuzining va peshonaning oldinda kelishi normal chanoqdagiga nisbatan tor chanoqda ko‘proq uchraydi. Homila boshining asinklitik suqilishi kuzatiladi, bunga qorinning osilib tushganligi ham sabab bo‘ladi. Homila boshi harakatchan bo‘lsa, tegish belbog‘i vujudga kelmaydi, oldingi va orqa suvlar bir biridan chegaralanmaydi, qog‘onoq suvi homilan ing pastki qutbiga intiladi. Shu sababli tor chanoqda qog‘onoq suvlari ko‘pincha barvaqt ketadi. Chanog‘i tor homiladorlar ayollar maslahatxonasida maxsus hisobga olinib, sinchiklab kuzatib turiladi. Homiladorlikning ikkinchi yarmida bandaj tutish shart. Homiladorlik yaxshi o‘tganda ayol tug‘ishdan 2–3 hafta oldin tug‘ruqxonaga yuboriladi. 24

Tor chanoqda tug‘ruqning kechishi. Chanoq torayishinning 3–4 darajalarida yetuk tirik homilaning tug‘ilishi mumkin emas. O‘z vaqtida yordam ko‘rsatilmasa, bachadon yorilib, septik infektsiya yoki boshqa ko‘ngilsiz hodisalar ro‘y berib, ona va homila nobud bo‘ladi. Chanoq birinchi va ikkinchi daraja tor bo‘lganida, homilaning o‘rtacha kattalikda bo‘lishi, homila va uning oldinda keluvchi qismi ning to‘g‘ri joylashgan bo‘lishi, homila boshining yaxshi konfiguratsiyalana olishi katta ahamiyatga egadir. Homilaning oldinda keluvchi qismi to‘g‘ri joylashsa, tug‘ruq normal o‘tadi va hech qanday og‘ir holat ro‘y bermaydi. Yuqorida aytib o‘tilgan qulay sharoitlardan birontasi bo‘lmay, chanoq sal toraygan bo‘lsa ham, tug‘ruqning normal kechishi izidan chiqishi, tug‘ruq vaqtida turli og‘ir holatlar ro‘y berib, uning patologik holatga aylanishi, ona va homila hayoti uchun xatarli bo‘lishi mumkin. Tor chanoqda tug‘ruqni boshqarish. Chanoq tor bo‘lganda tug‘ruqni boshqarish akusherlikda eng qiyin va asosiy masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Tug‘ish jarayonida operatsiya yo‘li bilan tamomlashni talab qiladigan turli va juda ko‘p og‘ir holatlarni uchratish mumkin binobarin, homiladorning chanog‘i anotomik jihatdan tor bo‘lsa, albatta uni tug‘ishdan 10–15 kun ilgari vrach nazorati uchun statsionarga yotqizish kerak. Funktsional (klinik) tor chanoq. Funksional tor chanoq deb, tug‘ruq paytida homila boshi o‘lchamlarining homilador ayol chanog‘i o‘lchaml ariga mos kelmaslik holatlariga aytiladi. Tug‘ruqning o‘zo‘zidan kechishi yoki jarrohlik aralashuvlar yordamida kechishidan qat’iy nazar, homila o‘lchamlariga to‘g‘ri kelmaydigan har bir holat funksional jihatdan tor chanoq hisoblanadi. Funktsional tor chanoqlar aniqlanganda tug‘ruq kesar-kesish operatsiyasi yo‘li bilan amalga oshiriladi. HOMILANING KO‘NDALANG VA QIYSHIQ YOTISHI Homilaning noto‘g‘ri yotishi deb shunday klinik holatga aytiladiki, bunda homilaning bo‘ylama o‘qi bachadonning bo‘ylama o‘qi bilan kesishib, to‘g‘ri yoki o‘tkir burchak hosil qilgan bo‘ladi. Bunday holatlarga homilaning ko‘ndalang va 25

qiyshiq joylashishlari kiradi va ular barcha tug‘ruqlarning 0,5–0,7% ini tashkil qiladi. Homilaning ko‘ndalang yotishi deb (situs trasversus) shunday holatga aytiladiki, bunda homilaning bo‘ylama o‘qi bachadonning bo‘ylama o‘qi bilan kesishib, to‘g‘ri burchak hosil qiladi, homilaning qiyshiq joylashishi (situs obliqvus) esa homila o‘qi bachadon o‘qi bilan o‘tkir burchak ostida kesishadi. Homila ko‘ndalang va qiyshiq yotganda pozitsiyasi boshiga qarab aniqlanadi: boshi chapga qaragan bo‘lsa – birinchi pozitsiya, o‘ngga qaragan bo‘lsa – ikkinchi pozisiya (43-rasm) deb hisoblanadi. Turi homilaning orqa siga qarab aniqlanadi: ko‘ndalang (qiyshiq) yotishning oldingi turida – homilaning orqasi bachadonning oldingi, orqa turida – orqa devoriga qarab turadi. homilaning ko‘ndalang (qiyshiq) yotishining sabablari har xil: 1. Bachadon bo‘shlig‘ida homilaning harakatchanligini osonlashtiradigan hamma sharoitlar homilaning ko‘ndalang (qiyshiq) yotishiga sabab bo‘ladi. Qog‘onoq suvining ko‘pligi, qorin devorining bo‘shashganligi, egiz homiladorlik (ayniqsa qog‘onoq suvining ko‘pligi bilan birga) shunday sharoitlarga kiradi. 42- расм . homilaning ko‘ndalang 43- расм . homilaning ko‘ndalang yotishi, birinchi pozitsiya, oldingi turi. yotishi, ikkinchi pozitsiya, orqa turi. 2. Chanoq tor bo‘lganda, platsenta oldinda yotganda, bachadonning pastki segmentida o‘smalar paydo bo‘lganda va homila boshining bachadon pastki segmentiga tushishiga va chanoq og‘ziga taqalishiga halaqit beruvchi barcha sharoitlar bo‘lganda homila ko‘ndalang (qiyshiq) yotishi mumkin. 3. Bachadonning noto‘g‘ri shakli, masalan, egarsimon bachadonda ham homilaning ko‘ndalang yotishi kuzatilishi mumkin. 26

homilaning ko‘ndalang (qiyshiq) yotishini aniqlash. Odatda uncha qiyin bo‘lmaydi. Avvalo tashqaridan bachadon shaklini aniqlash yo‘li bilan homilaning qanday yotganini bilish mumkin. Ko‘pincha homilador ayolning qornini ko‘rish bilanoq uni aniqlasa bo‘ladi. Bachadonni qorin devori orqali tekshirganda uning uzunasiga cho‘zilmay ko‘ndalang joylashgan bo‘lishi juda muhimdir. Bachadon tubi uning shu muddatdagi bo‘ylama yotishdagi holatidan ancha pastda bo‘ladi. Homilaning boshi va dumbasi ona qorni yon devorlarini paypaslab ko‘rib, aniqlanadi (Leopold-Lazarevich usuli). Homilaning yurak urishi kindik ro‘parasida, homila boshi qaysi tomonda yotgan bo‘lsa, o‘sha tomon yaqinidan eshitiladi. homiladorlik va tug‘ruqni boshqarish. Agar homilaning ko‘n- dalang joylashganligi homiladorlikning 28–34 haftalarida aniqlansa uni bo‘ylama holatga keltirishga imkoniyat bor. Buning uchun homilaning pastda yotgan yirik qismi ayolning qaysi yonida bo‘lsa, o‘sha yon bilan yotish tavsiya etiladi. Agar homila noto‘g‘ri joylashishi homiladorlikning 35–36 haftalarida ham saqlanib qolsa, bunda ayol to tuqquncha tug‘ruqxonaga yotqiziladi. Tug‘ruqxonada homilani ko‘ndalang (qiyshiq) vaziyatdan bo‘ylama vaziyatga burishga tashqi usullar bilan urinib ko‘rish mumkin. Tug‘ruqni boshqarishda quyidagi holatlarga e’tibor berish kerak: 1. Homila noto‘g‘ri joylashishida tug‘ruq o‘z holicha tugamaydi, (homila burilishi va aylanishi) juda kam kuzatiladi. 2. Tabiiy tug‘ruq yo‘llari orqali tug‘ishga ruxsat berish (homilani aylantirib oyog‘idan tortib olish) juda murakkab bo‘lib, bunda aksariyat homilaning o‘lik tug‘ilishi kuzatiladi. Shularni hisobga olib homilani ko‘ndalang joylashishida tug‘ruq ko‘pincha kesar-kesish operatsiyasi orqali amalga oshiriladi. HOMILA PARDALARINING O‘Z VAQTIDA YIRTILMASLIGI Tug‘ruq normal o‘tganda bachadon bo‘yni teshigi to‘la yoki deyarli ochilgandan keyin homila pufagi yoriladi. Homila pufagi bachadon bo‘ynining tekislashishiga va teshikning ochilishiga yordam beradi; homila pufagining o‘z vaqtida yorilishi tug‘ruqning o‘tishi va qorindagi homila hayoti uchun foydali. homila pardalarining barvaqt va ilk yirtilishi. Homila parda- 27

larining tug‘ruq boshlanguncha yirtilishi barvaqt yirtilish deb, tug‘ruq boshlangan paytdan tortib to bachadon bo‘yni teshigi to‘la (yoki deyarli to‘liq) ochilguncha yirtilishi ilk yirtilish deb ataladi. Homilaning oldinda yotgan qismi kichik chanoq og‘ziga tushmay, tegish belbog‘i bo‘lmaganda, shu tariqa oldingi va orqa suvlar bir biridan ayrilmaganda homila pardalari ko‘pincha barvaqt va ilk yirtiladi (qog‘onoq suvlari barvaqt va ilk ketadi). Chanoq tor bo‘lganda, homila ko‘ndalang va qiyshiq yotganda, chanoq oldinda yotganda, oyoq oldinda yotganda, qog‘onoq suvi ko‘p bo‘lganda homila pardalari barvaqt, ilk yirtiladi. Bachadon bo‘yni yumshamaganda (rigidlik) va yoki elastikligi kam bo‘lganda ham qog‘onoq suvi barvaqt va ilk ketishi mumkin. Qog‘onoq suvi barvaqt ketganda ko‘pincha homila asfiksiyasi kuzatiladi. Qog‘onoq suvlarining barvaqt ketishi ayolni darhol tug‘ruqxonaga jo‘natishga ko‘rsatma hisoblanadi. Tug‘ruqxonada mikrobning tushishini va homila asfiksiyasining oldini olish choralari ko‘riladi. Qog‘onoq suvi ko‘p ketganidan so‘ng dard tug‘ilmasa darhol ba cha don qisqaruvchanligini oshiruvchi dorilar buyuriladi. Dard sust tutsa, bachadonning qisqaruvchanligini kuchaytirish choralari ko‘ri ladi, dard tutish og‘riqli bo‘lsa, og‘riqni qoldiradigan dorilar buyuriladi. homila pardalarining kechikib yirtilishi. Bachadon bo‘ynining tegishli ochilgan holda homila pufagi yorilmay butun tursa va oldingi suv ketmasdan turib homilaning tug‘ilish davri boshlansa, homila pardalari kechikib yirtilishi deyiladi. Homila pardalari haddan tashqari zich bo‘lib o‘z vaqtida yirtilmaganda yoki aksincha, haddan tashqari cho‘ziluvchan bo‘lganda kechikib yirtiladi. Homila pardalarining kechikib yirtilishi ba’zan oldingi suvning kamligiga bog‘liq bo‘ladi. Oldingi suv kam bo‘lganda homila pufagi kam bo‘linadi, pardalar homilaning boshiga yaqin joylashadi va hatto unga taqalib turadi (yassi pufak) . Homila pardalari kechikib yirtilganda tug‘ruq cho‘zilib ketadi, dard tutishi og‘riqli bo‘ladi, homila tug‘iladigan davrda oldinda yotgan qism sekin harakatlanadi. 28

Bachadon bo‘ynining teshigi to‘la ochilgani holda pardalarning butunligi aniqlangan holda ularni sun’iy yo‘l bilan yirtish zarur. Tarang turgan homila pufagi ishora barmog‘ini botirib yoki ikki barmoq orasiga olib yirtiladi. Homila pardalari haddan tashqari zich bo‘lsa, o‘qsimon (pulevoy) qisqich branshasi, uzun pinset yoki kornsang bilan teshish mumkin. Homilaning oldinda yotgan qismi chanoq og‘zining ustida turgan bo‘lsa, qog‘onoq suvi sekin-asta chiqariladi. Homila pufagi jinsiy yoriqdan do‘ppayib chiqib turgan bo‘lsa, barmoq bilan yirtiladi. Odatda shundan keyin homila boshi tez orada suqilib kira boshlaydi. Chaqaloq homila pardalari bilan («ko‘ylakda») tug‘ilgan bo‘lsa, nafas yo‘llarini bo‘shatish uchun birinchi galda yuzidagi pardalarni darhol olish kerak. Aks holda chaqaloq asfiksiyasi ro‘y beradi. PLATSENTANING OLDINDA YOTISHI Platsentaning oldida yotishi (platsenta praevia) homiladorlikning xavfli asorati bo‘lib, platsenta bachadonning pastki segmentiga yopishadi va bachadonning ichki teshigini to‘la yoki qisman berkitib qo‘yadi. Platsenta homilaning oldinda yotgan qismidan pastroqda joylashib, homila tuxumining oldinda yotuvchi (oldinda keluvchi) qismi hisoblanadi. etiologiyasi. Homila tuxumi bachadonning pastki segmentiga payvandlanib olsa, platsenta oldinda yotadi. Bachadon shilliq pardasidagi yallig‘lanish, atrofiya, septik va so‘zak kasalligi, abort ayniqsa takror abort va undan keyin ro‘y bergan yallig‘lanish jarayonlari platsentaning oldinda yotishi uchun qulay sharoit tug‘diradi. Platsenta oldinda yotganda bachadonning pastki segmenti va bo‘ynida qon tomirlari keskin darajada kengayadi, uzayadi, ularda bir talay qon bo‘ladi. Bachadon bo‘ynining to‘qimasi tomirlarga boy (g‘orsimon to‘qi maga o‘xshash), yumshoq bo‘lib, ehtiyotkorlik bilan ish tutilmasa, osongina uziladi. Uzilgan tomirlardan ko‘p qon ketib, ayolning hayoti tahlikada qoladi. platsentaning oldinda yotganini aniqlash: homiladorlikning so‘nggi oylarida va tug‘ruqning birinchi davrida qon ketishining har qanday turi platsentaning 29

oldinda yotishi jihatidan shubhalidir, og‘riq sezilmasdan to‘satdan qon ketishi ko‘pincha platsentaning oldinda yotganidan darak beradi. platsenta oldinda yotganda davo qilish. Homiladorlikning ikkin- chi yarmida qon ketishi homilador ayolni kechiktirmasdan albatta kasalxonaga yotqizish uchun ko‘rsatma hisoblanadi. Hatto juda oz qon ketib, to‘xtab qolganda ham, homilador ayolga akusher qo‘shib, kasalxonaga jo‘natish kerak, qon ketishi istagan paytda boshlanib, tahlikali tus olishi mumkin. Davo usulini tanlashda qon kelishining shiddati va kamqonlik darajasi, operatsiya qilib homilani olishga tug‘ruq yo‘llarining tayyorlanganligi, homilaning yetilganlik darajasi va homilaning ahvoli tirikligi, asfiksiya va hokazolar hisobga olinadi. Ko‘rsatilgan belgilarga qarab ba’zi ayollar esa darhol operatsiya (hatto kesar kesish) qilinadi. NORMAL JOYLASHGAN PLATSENTANING BARVAQT KO‘CHISHI. ( Separatio platsentae normaliter insertae praematura ) Homiladorlik va tug‘ruq normal o‘tayotganda platsenta bachadonning yuqori segmanti devoriga yopishib turadi va tug‘ruqning III davrida ko‘chib tushadi. Ba’zi patologik jarayonlarda normal joylashgan platsenta homila tug‘ilguncha ko‘chadi (platsentaning barvaqt ko‘chishi). Platsenta odatda bachadon bo‘ynining ochil adigan davrida barvaqt ko‘chadi. sabablari. Homiladorlikning kechki gestozlari, nefrit, gipertoniya kasalligi, yurak poroklari, organizmda vitamin C yetishmasligi va boshqalar shunday kasalliklarga kiradi, oqibatda platsenta tomirlarida degenerativ o‘zgarishlar ro‘y beradi. Qon tomirlar sinuvc han bo‘lib qoladi. Qon bosimi ko‘tarilib tushib turishi tomirlar sinishiga olib keladi, platsentaga, bachadon muskullariga qon qo‘yilishiga sabab 44-rasm. Normal yotgan platsentaning barvaqt ko’chishi (ichki va tashqi qon oqishi). bo‘ladi. Bachadon devori bilan platsenta oralig‘iga qon quyilishi sababli platsenta yopishgan joydan ko‘chadi. 30

Platsentaning barvaqt ko‘chishiga kindikning kalta bo‘lishi, shilliq pardaning yallig‘lanishi (endometrit), shilliq parda osti dan o‘sib chiqqan bachadon fibromasi, bachadon devorlari o‘ta taranglashganda (qog‘onoq suvining ko‘p bo‘lishi, egiz homi ladorlik yirik homila) va boshqa hollard a platsenta barvaqt ko‘chishi mumkin. Platsenta barvaqt ko‘chganda kechiktirmasdan malakali yordam berish kerak: 1) tug‘ruqni tezlik bilan avaylab tugllaash; 2) o‘tkir anemiya va shokka qarshi kurash. Platsenta homiladorlik vaqtida yoki 31

bachadon bo‘ynining teshigi ochiladigan davrning boshlarida ko‘chgan bo‘lsa, kesar kesish qilinadi, chunki bunda homilani tabiiy tug‘ruq yo‘llaridan tez olishga shart – sharoit bo‘lmaydi. Bachadon teshigi chala ochilgan, qon kam ketayotgan va ona bilan homilani ahvoli qoniqarli bo‘lsa, homila pufagi yirtiladi, platsentaning yanada ko‘chishi to‘xtab, tug‘ruq normal tugallanishi mumkin. YO‘LDOSH TUSHISH DAVRIDA QON KETISHI Bachadon bo‘yni ochiladigan va homila tug‘iladigan davrlarga nisbatan yo‘ldosh tushish davrida ko‘ngilsiz hodisalar ko‘proq uchraydi. Yo‘ldosh tushish davrida ko‘proq kuzatiladigan va xavfli hodisa – qon ketishidir. Yo‘ldosh tushish davrida hamisha qon ketadi, lekin yo‘ldosh normal ko‘chib tushganda ayol ko‘p deganda 250 ml qon yo‘qotadi. Yo‘ldosh ko‘chgandan keyin bachadon qisqaradi. Natijada: 1) ko‘chgan yo‘ldosh bachadondan tushadi; 2) bachadonning qonayotgan tomirlari qisilib, qon oqishi to‘xtaydi. Bachadonning qisqaruvchanligi yetarli bo‘lmasa, platsentaning ko‘chish jarayoni buziladi: platsenta batamom ko‘chmay, qisman ko‘chadi. Platsenta batamom ko‘chmaguncha bachadon qisqarmaydi, platsenta ko‘chgan joydagi tomirlar ochiq turaverib, ulardan qon oqadi. Platsenta bachadon devoridan ko‘chsa-yu, bachadon bo‘shlig‘ida qola versa ham qon ketadi. Yo‘ldosh bachadon bo‘shlig‘ida turganda muskullar yaxshi qisqarmaydi, bachadon tomirlari etarlicha qisilmaydi, natijada qon ketishi davom etaveradi. Tug‘ruq yo‘llaridagi yumshoq to‘qimalar: bachadon bo‘yni, qin va oraliq to‘qimalarning yirtilishi yo‘ldosh tushadigan davrda qon ketish manbai bo‘lib hisoblanadi. Ammo yo‘ldosh tushadigan davrda qon ketishi ko‘pincha yo‘ldoshning bachadon devoridan ko‘chish va bachadondan chiqish jarayonining buzilishiga aloqador bo‘ladi. Yo‘ldoshning ko‘chishi va bachadondan chiqish jarayoni buzilib qon ketishi bir qancha sabablarga bog‘liq, ularga quyidagilar kiradi. Bachadon tonusi va qisqaruvchanligining pasayishi, yo‘ld osh tushadigan davrning noto‘g‘ri 32

boshqarilishi, platsentaning bachadond a noto‘g‘ri joylashuvi, platsentaning bachadonga soxta va chin yopishishi (placenta adherens et accreata seu increata). Qon ketishini darhol to‘xtatish va kamqonlikka qarshi kurash choralarini ko‘rish kerak. Bachadon bo‘shagandan keyingina qisqarib, qon ketishi to‘xtashi mumkin. Shu sababli yo‘ldoshni bachadon bo‘shlig‘idan ustalik bilan tez chiqarish zarur. Platsenta ko‘chgan bo‘lsa, tashqi amallar bilan chiqariladi. Platsenta ko‘chmagan bo‘lsa, tashqi amallar natija bermasligi mumkin, shu sababli bachadon bo‘shlig‘iga qo‘l suqib yo‘ldoshni ko‘chirishga to‘g‘ri keladi. ILK CHILLA DAVRIDA (TUG‘RUQDAN KEYINGI DASTLABKI SOATLARDA) QON KETISHI Yo‘ldosh tushish davrida qon ketishi kabi, yo‘ldosh tushgandan keyin qon ketishi ham akusherlik patologiyasining ko‘p uchraydigan turiga kiradi. Tug‘ruqdan keyingi dastlabki soatlarda (ilk chilla davrida) qon ketishi quyidagi sabablarga bog‘liq: platsenta qismlarining bachadonda ushlanib qolishi, bachadon gipotoniyasi va atoniyasi, tug‘ruq yo‘llaridagi yumshoq to‘qimalarning yirtilishi, qon ivish tizimining buzilishi va boshqalar. Profilaktikasi. Yo‘ldosh tushish davrini to‘g‘ri boshqarish, tushgan yo‘ldoshni sinchiklab ko‘zdan kechirish va tug‘ruq yo‘llarining yumshoq to‘qimalarini shikast lanishdan saqlash kerak. Akusher gipotonik qon oqish ehtimolini (infantil izm, qog‘onoq suvining ko‘pligi, egiz homiladorlik, fibromioma va hokazo) oldindan 45-pasm. Bachadon bo’shlig’ini qo‘lda tekshirish. ko‘rishi va oqayotgan qonni to‘xtatishga hamda kamqonlikka qarshi kurash uchun zarur narsalarning hammasini oldindan tayyorlab qo‘yish kerak. 33

Davosi. Qon ketishga qarshi kurashning muvaffaqiyati shu dahshatli hodisaning sababini bartaraf etishga bog‘liq. Bachadon bo‘yni, qin yoki tashqi jinsiy organlarning yirtilganligi qon ketish manbai bo‘lsa, yirtiqni choklash kerak. Platsentaning bir qismi bachadonda ushlanib qolgani sababli qon ketayotgan bo‘lsa, bachadon darhol qo‘lda tekshirilib, platsentaning ushlanib qolgan qismi olib tashlanadi. Gipotonik qon ketishda bachadon tonusini va qisqaruvchanligini oshirish choralari ko‘riladi. Platsenta qismlari bachadonda ushlanib qolganda, shuningdek, platsentaning butun ligiga shubha tug‘ilganda bachadon qo‘lda tekshiriladi (45-rasm). GIPOTONIK VA ATONIK QON KETISHIGA QARSHI KURASH CHORALARI 1. Qovuq bo‘shatiladi. bachadon qorin devori orqali uqalanadi; qo‘l bachadon tubiga qo‘yilib, uqalangansimon yengil doiraviy harakatlar qilinadi (qo‘pol harakat qilish natija bermaydi). Uqalash ta’sirida bachadon qisqaradi va konsistensiyasi zich bo‘lib qoladi. Bachadondan qon laxtalari surib chiqariladi. Uqalash bilan barovar 0,05% li ergotal eritmasidan 1 ml yoki 0,02% li metilergometrindan 0,5–1 ml, bu ham bo‘lmasa oksitosin (5–8 birligi 500 ml 5%li glyukoza bilan) venaga yuboriladi. Qorinning pastiga muzli xalta qo‘yiladi. Bachadon gipotoniyasi unchalik rivojlangan bo‘lmasa, qon ketishini to‘xtatish uchun ko‘rilgan choralar kifoya qiladi. 2. Qon ketishi to‘xtamasa bachadonga qon kelishini kamaytirish yoki vaqtincha to‘xtatish usullari qo‘llaniladi. Bachadon qonsizlanishi tufayli qisqaradi. Piskachek usuli. Bachadonning pastki segmenti chap qo‘lda ushlanib qisiladi (bosh barmoq bir tomondan, to‘rt barmoq ikkinchi tomondan qo‘yiladi), shu payt bachadon arteriyalari va venalari qisilib, puchayadi. Ayni vaqtda bachadon tubi o‘ng qo‘lda uqalanadi. Genter usuli. Karavotning bosh tomoni pastga tushiriladi; bachadonning pastki segmenti. Piskachek usulidagi kabi siqiladi, bachadon yuqoriga qattiq tortiladi va shu bilan bir vaqtda bachadonning siqilgan pastki segmenti umurtqa pog‘onasiga 34

taqab bosiladi (46-rasm). Ta’sirni kuchaytirish uchun bachadon bo‘sh qo‘l bilan uqalanadi. Bachadon shu holatda 10–15 daqiqa ushlab turiladi. Shu payt bachadon tomirlari qisiladi, aorta bachadonning pastki segmenti bilan umurtqa pog‘onasiga taqab bosiladi Natijada bachadon qonsizlanib, qisqaradi. 3. Qon ketishi davom etgan taqdirda bachadon qo‘lda tekshiriladi (ilgari tekshirilmagan bo‘lsa) va qon laxtalari, parda va platsenta bo‘laklari (bachadonda bo‘lsa) olib tashlanadi, so‘ngra qo‘lni bachadondan olmay turib, tashqi-ichki uqalanadi. Ichkaridagi qo‘l mushtum qilinadi, tashqaridagi qo‘l esa bachadon tubini qorin devori orqali uqalaydi (47-rasm). 4. Qorin aortasini bosib turish. Ro‘yrost gipotoniya (atoniya) da bacha donni qonsizlantirish maqsadi bilan aortani bosib turish tavsiya etiladi. Tuqqan ayolning yon tomonida turib, musht qilingan o‘ng qo‘l asosiy falangalari- 46-rasm. Bachadonning ning dorzal yuzasi bilan qorin aortasi pastki segmentini umurtqa qopin devori orqali umurtqa pog‘ona- pog’onasiga bosib turish. 47-rasm. Musht bilan bachadonni uqalash. 48-rasm. Qorin aortasini musht bilan bosib turish. siga bosiladi (48-rasm). Qo‘l charchab qolsa, aortani bosib turgan o‘ng qo‘lining bilak-kaft bo‘g‘imini chap qo‘l bilan ushlab, yordam beriladi. Aortani ikkala qo‘l barmoqlari bilan (Biryukov usuli) yoki qattiq bintlanadigan valik bilan (49-rasm, 50-rasm), umurtqa pog‘onasiga taqab bosish mumkin. 35

5. Bachadonni tamponlash (tampo nada). Yuqorida ko‘rsatilgan choralar vaqtincha natija bersa yoki natija bermasa bachadon bo‘shlig‘i keng doka bint bilan tamponada qilinadi. Tampon tomirlarda tromblar hosil bo‘lishiga va bachadon muskullarining qisqarishiga yordam beradi. Tamponning salbiy tomoni shuki, infektsiyakirishi ehtimol. Shu sababli tamponadada aseptika qoidalariga ayniqsa jiddiy rioya qilinadi. Tashqi jinsiy organlar akusherlik operatsiyalari uchun qabul qilingan qoidalarga muvofiq tozalanadi; qinga keng ko‘zgular 49-rasm. aortani valik bilan bosib 50-rasm. valikni mahkam turish. bog‘lab qo‘yish. kiritiladi, bachadon bo‘yni pulevoy qisqich bilan ushlanadi va pastga tortiladi. Bachadon bo‘shlig‘i qayrilgan uzun kornsang yordamida serbar uzun doka bintlar bilan zich tamponlanadi. Bachadon bo‘shlig‘ining hammasini tubi dan tortib bo‘ynigacha ketma-ket tamponlash zarur. So‘ngra pulevoy qis qich olinib, qin tamponlanadi. Tampon bacha donda 8–10 soat turishi mumkin. 6. Atonik qon ketishi yuqorida ko‘rsatilgan choralar bilan to‘xtamasa, qorin devorini yorib (laparo tomiya), bachadon olib tashlanadi yoki bachadon tomirlari bog‘lab qo‘yiladi. 7. Qon ketishi gipo-afibrinog enemiya bilan bog‘liq bo‘lganda yangi- sitratlangan qon quyiladi, venaga fibrinogen, protamin sulfat, epsilon-aminok apronat kislota va qon ivishini tezlashtiruvchi boshqa vositalar yuboriladi. o‘tkir kamqonlikka qarshi kurash. Yo‘ldosh tushish va chilla davrida qon ketishi sababli o‘tkir kamqonlik ro‘y berganda bir qancha eng muhim funktsiyalar (qon aylanishi, nafas olish, modda almas hinishi va hokazo) buziladi, organizmning chidami pasayadi, tuqqan ayol shuning natijasida halok bo‘lishi 36

mumkin, Shu sababli qon oqishini to‘xtatish choralari bilan bir qatorda kamqonlikka qarshi kurash olib boriladi. 1. Karavotning bosh tomoni pastga tushirilib, miyaga qon kelishi yaxshilanadi. Shu maqsadda karavotning oyoq tomoni ko‘tarilib qo‘yiladi. 2. Bemorning hamma tomoniga gryelkalar qo‘yiladi, ensani issiq tutish juda muhim (ensa ostiga ham gryelka qo‘yish lozim). Badanning kuyib qolmasligiga qarab turish kerak. 3. Organizmga ko‘p suyuqliq kiritiladi. Bemorga kofe, vino qo‘shilgan issiq achchiq choy (yoki bir stakan choyga 1 osh qoshik toza spirt qo‘shib) ko‘plab ichiriladi 500–1000 ml (2000 ml gacha) fiziologik eritmaga 0,1 % li adrenalin eritmasi 1 l suyuqliqqa 5–8 tomchi hisobidan qo‘shilib, teri ostiga yuboriladi. Fizilogik eritma o‘rniga 5% li glyukoza eritmasini o‘shancha yuborish ham mumkin. 4. Qon quyishning g‘oyat muhim ahamiyati bor. Quyiladigan qon miqdori anemiya darajasiga qarab belgilanadi. Organizmning buzilgan funktsiyalari qon quyish natijasida tez tiklanadi. 5. Qon ketishi to‘xtatilgach, yurakni quvvatlovchi dorilar (kofein, kamfora) teri ostiga yuboriladi. 6. Tuqqan ayolga kislorod beriladi, kislorod bo‘lmasa fortochka yoki deraza ochib qo‘yiladi. Yo‘ldosh tushish va chilla davrida qon ketganda akusher darhol vrach chaqiradi (qon ketayotganligini ma’lum qiladi va vrach etib kelguncha qon oqishiga qarshi va avj olayotgan kamqonlikka qarshi mustaqil kurash olib boradi). Tug‘ayotib qon yo‘qotgan ayollar ayniqsa sinchiklab parvarish qilinishi kerak. 37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Ya.N. Allayorov. Reproduktiv salomatlik va kontratseptiv texnologiya.– T.: «Istiqlol» nashriyoti, 2005. 2. Я.Н. Аллаёров, М.И. Расулова, Д.У. Юсупова. Патологик акушерлик.– Самарқанд, 2007. 3. Ya.N. Allayorov. Akusherlik.– T.: «O‘zbekiston Milliy entsiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2008. 4. Ya.N. Allayorov, N. I. Zokirova, A. T. Safarov, F. Q. Asqarova. Akusherlikda shoshilinch yordam.– Samarqand, 2009. 5. Р.У. Арзиқулов. Репродуктив саломатлик асослари. – T.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2010. 6. Ю.А. Гуркин, В.И. Грицюк. Гинекология. Справочник семейного врача. Москва – Санкт-Петербург, 2005. 7. В.И. Дуда, В.И. Дуда, И.В. Дуда. Акушерство.– Минск: «Вышэйшая школа», 2004. 8. M.F. Ziyayeva, G.X. Mavlyanova. Ginekologiya. – T.: «O‘qituvchi» nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2007. 9. Н.Е. Кретова, Л.М. Смирнова. Акушерлик ва гинекология. – T.: «Ибн Сино» номидаги нашриёт, 1991. 38

Похожие

Kattalarda hamshiralik parvarishi

Kattalarda hamshiralik parvarishi Testlar

Chilla davrida hamshiralik parvarishi

Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda hamshiralik parvarishi

Jinsiy yetilish davrida hamshiralik parvarishi