Терининг тузилиши ва кимёвий таркиби - Медицина - Рефераты

Терининг тузилиши ва кимёвий таркиби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

326.5 KB

Терининг тузилиши ва кимёвий таркиби Режа: 1. Терининг тузилиши. 2. Дерманинг ҳужайрали элементлари. 3. Дерманинг толали элементлари.

1- расм. Тери тузилиши 1-шохли қават; 2-нишли қават; 3-дерма; 4-ғуддали қават; 5- тўрли қават; 6-тери ости клетчаткаси; 7-ёғ тўпламалари; 8- коллаген толалари боғлами; 9- коллаген толалари боғламининг кўндаланг кесими; 10-тер безлари; 11-мушак; 12-соч халтачаси; 13-ёғ безлари; 14-сочГистологик тузилиши. “Гистология” сўзи грек тилидан олинган бўлиб, тўқималар ҳақидаги таълимотни билдиради. Чарм ва мўйнахом -ашёсининг гистологик тузилиши, чарм ва мўйнаишлаб чиқаришга яроқли ҳисобланган турли хил ҳайвонлар терисининг тузилишини кўриб чиқади. Тери - ҳайвон танасининг ташқи, қоплаб турувчи қавати бўлиб, унинг организмини ташқи таъсирлардан ҳимоя этади, шунингдек моддалар алмашинуви ва атроф муҳитнинг ҳар хил инжиқликларини қабул қилишда иштирок этади. Тери жун қоплами, эпидермис, дерма ва тери ости тўқимасидан ташкил топган (1- расм). Терида шунингдек ҳар хил безлар, қон томирлари, нерв тўқималари ва

мушаклар жойлашган. Ҳайвон териси асосан бирикувчи ва эпителиал тўқималардан иборат бўлиб, шунингдек унда мушак, ёғ ва нерв тўқималари жойлашган. Бирикувчи тўқима ҳайвон танасининг алоҳида органлари ва қисмларини бир – бирига боғлайди, ҳамда дерма ва тери ости клетчаткасини ташкил этади. Эпителиал тўқима тери қопламасининг юқори қисми – эпидермис ва жун қопламини ҳосил қилади. Тери ва унинг асосий ўрта қисми - дерманинг бошқа органлардан фарқ қилувчи муҳим хусусияти ,ундаги ҳужайрали элементларнинг нисбатан кам сони ҳисобланади. Ҳужайрали элементлар учта асосий ҳужайра типларига бўлинади: фибробластлар ва уларнинг турлари, макрофиглар ва булутли ҳужайралар. Ҳужайраларнинг ҳаёт фаолияти, уларнинг ривожланиш ва кўпайиши ҳар бир организм тириклигининг биологик асосини ташкил этади. Одатда ҳужайралар протоплазмага ботган ядродан ташкил топган. Ўз навбатида протоплазма қобиқ билан ўралган. Ҳужайралар бўлиниш йўли билан кўпайиб, ўсишни таъминлайди. Ҳужайраларда шакли ҳар хил ҳужайрасиз структуралар, масалан- толаларнинг ҳосил бўлиши туфайли, бирикувчи тўқима ҳосил бўлади. Терининг толали компонентлари сифатида коллаген, эластин ва кератин толалари муҳим аҳамиятга эга. Замонавий нуқтаи назардан қолган бошқа толали структуралар (ретикулин, элаудин ва бошқалар) ушбу уч асосий тола типларига киритилади. Шундай қилиб, тери қопламасининг ҳужайралараро моддасида фибрилляр элементлар, коллаген ва эластин толалари кўпчиликни ташкил этади. Тери тузилиши ундан ишлаб чиқарилган тери ёки мўйнанинг асосий хоссаларини, унинг қандай максадда ишлатилиши ҳамда унга бирламчи ишлов бериш табиатини белгилайди. Эпидермис – эпителиал тўқималардан ташкил топган бўлиб, тери қопламининг ташқи қавати ҳисобланади. Эпидермис ташқи қавати шохланган, ҳар хил шаклдаги ҳужайраларнинг зич ётқизилган тўпламидан

иборат. Унинг қалинлиги тахминан тери қалинлигининг 0.5-1 % ни ташкил этади. Эпителиал тўқималардаги чегаралари аниқ ифодаланган ҳужайралар бир ёки кўп қаватли эпителийларни ҳосил қилиш қобилиятига эга. Унда қон томирлари бўлмайди. Ҳужайраларнинг озиқланиши ва алмашинув шароитларининг ўзгариши, юқори қаватларнинг шохланишига олиб келади. Эпидермис ҳайвон ҳаётида катта физиологик роль ўйнайди. Намликнинг буғланишини ва қуйи қаватларга бактериялар киришини тўхтади, тананинг иссиқлик беришини бир оз камайтиради. Эпидермис гўё, қуйида ётган қават- дермага соч халтачалари ва ҳар хил безлар, шунингдек дермага ботган кўпсонли ғуддалари билан кириб ўсиб кетгандек. Дерманинг цилиндрсимон ғуддалари ҳам худди шундай эпидермисга кириб кетганлиги туфайли, эпидермис дерма билан зич боғланган. Дерманинг ғуддалари орқали қон томирлари эпидермис ҳужайраларини озиқлантиради. Эпидермисга ботган дерма ғуддаларининг жойланиши, шакли ва катталиги ҳар хил бўлиб, тери турига боғлиқ бўлади. Шунинг учун тайёр терида “мерея” деб аталадиган юза қаватининг ўзига хос тасвири ҳосил бўлади. Эпидермис ҳайвоннинг тури ва терининг топографик қисмларига қараб, тузилиши ва қалинлигининг ўзгарувчанлиги билан фарқланади. Жун қоплами қалин териларда (қуй, эчки) эпидермис юпқа, жуни сийрак териларда (чўчқа) эса анча қалин. Жуни бўлмаган тери қисмларида (оёқ ёстиқчалари, бурун ойначалари) эпидермис қалинлиги, тери умумий қалинлигининг 5 % ни ташкил қилади. Одатда эпидермисда иккита қаватга: ички (нишли ёки малпигий) ва ташқи (шохланган ёки ташқи) қаватларга ажратилади. Ички қават бевосита дермага туташган бўлиб, асосан тирик ҳужайралардан ташкил топган. Ҳужайраларнинг шакли ва ҳолатига қараб уни уч қисмга: асосий (ҳақиқий нишли ёки базал), қилтиқсимон (тўрли) ва донли қаватларга бўлиш мумкин.

Асосий қаватда ҳосил бўлган ҳар бир ҳужайра ўсиш ва қариш жараёнида, ўзининг цилиндрсимон шаклини аста –секин ўзгартириб, қилтиқсимонга айланади, унда дончалар пайдо бўлади. Сўнгра эзилган ҳолатга ўтиб, секин аста шохланади. Ҳужайралар ушбу метаболик ўзгаришлардан ҳар хил тезлик билан ўтадилар, шунинг учун ҳар хил қаватларнинг ҳужайралари бир вақтда ҳосил бўлиши мумкин. Эпидермиснинг асосий қавати (ҳақиқий нишли) остида, кўп қиррали ҳужайралар қаторидан ташкил топган қилтиқсимон қават жойлашган. Бу ҳужайралар ўзаро протоплазматик кўприклар билан боғланган. Ушбу ҳужайраларда ҳали шохланиш белгилари йўқ, аммо улар бўлиниш қобилиятига эга эмас. Қилтиқсимон қават остида янада юпқароқ, икки – уч қатор кўп қиррали эзилган ҳужайралардан ташкил топган донли қават жойлашган. Ушбу қават ҳужайраларининг протоплазмасида майда дончаларнинг ҳосил бўлиши яққол намоён бўлади. Булар шохли тузилмаларнинг (кератогиалин) куртакчаси ҳисобланади. Кейинчалик улардан ва уларнинг плазмасидан шохсимон оқсил модда –кератин ҳосил бўлади. Худди шундай ўзгаришлар дерманинг ёғ, тер ва бошқа безларини ташкил қилувчи эпителиал ҳужайраларнинг плазматик моддасида ҳам рўй беради, аммо уларда кератинланиш ва шохланиш охиригача бормайди, ушбу жараёнларнинг охирги маҳсулоти ёғ моддалари ҳисобланади. Ташқи (шохли) қават ҳужайраларнинг икки: ялтироқ ёки тиниқ қават ва ҳақиқий шохли (шохланган ҳужайраларнинг ташқи қавати) қаватдан ташкил топган. Асосий қаватдан ҳужайраларнинг йўқолиб бориши сайин, ҳужайралар орасидаги чегарани фарқлаш қийинлашади, дончалар ўзгариб, суюқликка айланади ва ялтироқ ёки тиниқ деб юритиладиган қаватни ҳосил қилади. Эпидермиснинг бакувватлироқ қавати - ҳақиқий шохли қават – бўш, шохланган қобиқчалардан ташкил топган тангачалар шаклидаги шохланган ҳужайралардан иборат. Бу бўшлиқлар ҳаво ёки тери ёғи деб юритиладиган модда билан тўлдирилган. Шохли қаватнинг юқори қисмида шохланган

ҳужайралар орасидаги боғ узилиб, улар эпидермисдан осонгина ажралади. Шунинг учун шохланган ҳужайраларнинг ушбу юқори қавати кепакланади . Малпигий қаватида махсус толачаларнинг мавжудлиги, унинг ўзига хос хусусияти ҳисобланади. Нишли қаватнинг плазматик моддаси толали структурага эга. Протоплазманинг ингичка толачалари, ҳужайрадан ҳужайрага ўтиб, каркас ёки гумбаз ҳосил қилади. Ўз навбатида бу гумбаз, нишли қават учун таглик вазифасини ўтайди. Ушбу толачалар афтидан шохланиш табиатига эга. Улар етарлича мустаҳкамликка эга бўлиб, малпигий қавати ҳужайраларининг ядросини эгиб, эпидермис деформацияланганда, уларни шикастланишдан сақлайди. Бундан ташқари ушбу қават ҳужайраларидан дерма томон плазматик ғуддалар бўртиб чиққан бўлиб, улар дерма юза қаватининг толалараро оралиқларига кириб кетади. Ана шундай қилиб, эпидермис дерма сиртида бир неча марталаб маҳкамланади ва шу билан биргаликда тери қопламининг ушбу қаватларида боғланиш амалга ошади. Эпидермиснинг пишиқлигини эътиборга олиб, чарм ва мўйнахом - ашёсига бирламчи ишлов беришнинг қатор жараёнлари (ювиш, қуритиш, ҳўл тузлаш) одатда тери ости тўқимаси томонидан амалга оширилади. Эпидермиснинг нишли қават ҳужайраларини бириктирувчи плазматик толачалар, ўзининг кимёвий таркиби бўйича, дерманинг толали моддаларидан анча кўп фарқ қилади. Бу ҳол тери хом -ашёсини сочсизлантириш жараёнларида соч ва эпимидермиснинг дерма билан боғланишини сусайтириш учун дерма толаларига салбий таъсир кўрсатмасдан ишқор ва ферментларни қўллаш имкониятини яратади. Бундан ташқари эпидермис билан дерма орасидаги боғнинг бузилиш даражасига қараб, бактериал жараёнларнинг биринчи босқичини аниқлаш ва дерманинг келгуси шикастланишлардан ҳимоялаш учун ўз вақтида эхтиёж чоралари кўрилиши мумкин. Дерма - терининг асосий қавати бўлиб, бевосита эпидермис остида жойлашган. У тери қалингининг 95-98 % ни ташкил этади. Дерма аморф

моддага ботган толали ва ҳужайрали структуралардан ташкил топган. Унинг қалинлиги, зичлиги ва мустаҳкамлиги, ҳайвоннинг тури ва ёшига, шунингдек терининг топографик қисмларига қараб ўзгаради. Дермада ўзаро зич боғланган иккита қаватни фарқлаш мумкин. Устки- ғуддали қават (термостатик) қалинлиги каттароқ ва пишиқлиги камроқ, пастки – тўрли қават, анча зич ва мустаҳкамроқ қават. Эпидермисга ёндашган ғуддали қават, тола боғламлари орасида жойлашган соч халтачалари, сочни кўтарувчи мушаклар, ёғ ва тер безларини сақлайди. Ғуддали қават қалинлиги, ҳайвоннинг тури, ёши ва терининг топографик қисмларига қараб, дерма қалинлининг 20-50% ни ташкил этади. Ушбу қават сиртини, юзги қават деб юритиш қабул қилинган, чунки эпидермис бартараф этилгандан сўнг, ғуддали қават юзаси терининг юза томони бўлиб қолади. Бу қават ҳар бир хом -ашё турига хос бўлган расм- мереяга эга. Ғуддали қаватнинг бу қисмида кўп миқдорда эластин толалари мавжуд, улар тармоқланган қалин тўр ҳосил қилиб, эпидермиснинг дерма билан мустаҳкам боғланишини таъминлайди. Ғуддали қаватда коллаген толалари боғламлари дерманинг тўрли қаватига нисбатан анча ингичка. Дерма сиртига яқинлашган сайин, тола боғламлари секин аста ингичкалашади ва зичлашади, терининг юза сиртига нисбатан параллел йўналишни эгаллайди. Дерманинг энг юқори сиртида бирлами толачалар шунчалик майин ва зич ўрилишларни хосил қиладики, қуролланмаган кўз билан кузатганда, дерма сиртини мембрана кўринишидаги қопловчи гомоген масса деган тасаввур ҳосил бўлади. Ғуддали қават толалари ўзининг таркиби бўйича тўрли қават толаларидан фарқ қилмайди. Аммо тери ишлаб чиқариш жараёнида кислота, ишқор, тузлар ва бошқа моддалар таъсири остида улар ўзини ҳар хил тутади. Бу уларни актив сиртининг ҳар хил даражада ривожланганлигига боғлиқ. Худди шу билан, масалан тери юза сиртининг бир қатор кимёвий

реагентларга нисбатан юқори адсорбцион қобилияти ва унинг бактериал жараёнларга янада кўпроқ ифодаланган сезгирлиги изохланади. Толалар орасидаги фарқ чарм ва мўйнахом -ашёсига бирламчи ишлов бериш жараёнларида, шунингдек ишлаб чиқаришнинг кейинги жараёнларида алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Дерманинг юза қавати, хатто бир озгина чирикли жараёнларга учраса ҳам, механик омиллар ёки баъзи реагентларнинг эритмалари таъсирида қаватланиши мумкин, бу эса қайта ишлашнинг биринчи босқичларидаёқ хом -ашёнинг бузилишига олиб келади. Соч ўрнашган даражадаги текислик ғуддали қаватнинг шартли равишда қуйи чегараси ҳисобланади. Икки томонлама соч халтачалари бўлган чўчқа ва бошқа ҳайвон терилари бундан мустасно. Бундай ҳолларда дерма ғуддали ва тўрли қаватларга бўлинмайди, чунки у ўзининг амалий аҳамиятини йўқотади. Дерманинг иккинчи қавати тўрли қават ҳисобланади. Тўрли қават билан ғуддали қават орасида аниқ ўрнатилган чегара йўқ. Ғуддали ва тўрли қават ўртасидаги бўлиниш текислиги шартли деб юритилади, чунки соч халтачаларининг ўрнашиш чуқурлиги ҳар хил ва кўпроқ ҳайвоннинг тури, ёши ва топографик қисмларига боғлиқ бўлади. Масалан, терининг айнан бир қисмида қилтиқ, момиқ ва оралиқ сочлар ўрнашган. Шунга қарамасдан шартли чегарани, дермада сочнинг ўрнашиш чуқурлигининг гистологик вертикал кесимини, шунингдек бир вақтнинг ўзида дерма қалинлигини ўлчаш билан ўрганиш мумкин. Ушбу маълумотлар бўйича ғуддали қават қалинлигининг, дерманинг умумий қалинлигига нисбати фоизларда ҳисобланади. Ғуддали ва тўрли қаватларнинг нисбати тери ва ундан тайёрланган чармнинг аҳамиятли даражада узилишдаги мустаҳкамлигини тавсифлайди. Бу нисбат тери хом -ашёсини саралашда муҳим аҳамиятга эга. Айниқса, қўй териларини, катта хом -ашёнинг арраланган териларини, баъзи эчки турлари териларини, шунингдек ҳамма турдаги териларнинг бўйин ва қорин соҳасидаги териларини ишлов беришда амалий аҳамиятга эга.

Хом -ашёга бирламчи ишлов бериш ҳамда ишлаб чиқариш жараёнларида, ғуддали ва тўрли қаватларнинг бўлиниш соҳасида, қаватлар орасидаги боғни сусайтирувчи ёғ ҳужайралари, безлар, соч безлари, томирлар ва бошқа толали структуралар жамланмаси борлигини эътиборга олиш лозим. Хом -ашёни нотўғри консервалаш ёки унга ишлов бериш технологиясини бузиш (жуда кучли механик ёки кимёвий таъсир) ҳолларида, ғуддали ва тўрли қават чегарасида озми кўпми қаватланиш юз беради. Бу “юза қаватининг ажралиши” деб номланадиган кенг тарқалган тери нуқсонининг ҳосил бўлишида ифодаланади. Тўрли қават терининг энг пишиқ ва бакувват қавати ҳисобланади. Бу хоссалар терининг мустаҳкамлиги, емирилишга чидамлилиги ва истеъмол хоссаларини белгилайди. Толалар боғламининг ўрилиш табиати, уларнинг йўғонлиги ва йўналиши, хом -ашёнинг тури, ҳайвоннинг ёши ва терининг топографик қисмларига боғлиқ. Дерманинг умумий қалинлигига нисбатан тўрли қават қалинлиги турли хил ҳайвонларни янги шилинган терисининг ёпқич соҳасида тахминан бир хил: ҳўкиз терисида 75-80%, сигир терисида 70%, от териларида 60%, эчки териларида 35%, қўй териларида 30-50%. Дерманинг ҳужайрали элементлари. Ҳужайра плазматик мембрана (қобиқ) билан ўралган протоплазма ва унда жойлашган ядродан ташкил топган. Эпидермисдан фарқли дерма нисбатан кўпроқ миқдорда оқсиллар, ёғлар ва углеводларнинг алмашинувини таъминловчи ҳужайраларни сақлайди. Улардан толали структуралар биосинтези кечадиган фибробластлар муҳимроқ аҳамиятга эга. Фибробластлар дермада якка ҳужайралар ёки тўда кўринишида учрайди. Бунда тўда кўринишдагилари кўпроқ қон томирлари, соч пиёзчалари ва бошқа гистологик структуралар яқинида жамланади. Якка ҳужайралар одатда тола боғламлари оралиғида ёки боғламлар ичида алоҳида толачалар орасида жойлашади.

Улар ҳар хил нотўғри шаклларга эга, одатда фибробластларнинг қобиғи бўлмайди ва протоплазма ҳар хил йўналишларда бутоқчаларни ҳосил қилади. Бир ҳужайранинг бутоқчалари, иккинчисининг бутоқчалари билан бирикади ва тармоқланиб, бирикувчи тўқиманинг узун, ўралиб кетувчи толаларини ҳосил қилади. Протоплазма шаклсиз яримоқувчан модда кўринишида бўлиб, у бирикувчи тўқима толалари ва уларнинг боғламлари ботган муҳитни (бўшлиқни) тўлдиради. Ғуддали қаватдаги толалараро модданинг миқдори, тўрли қаватга нисбатане 10 марта кўп. Ҳайвоннинг шикастланмаган дермасида жойлашган ҳужайралар ҳаёт фаолиятини намоён этмайди. Тери қопламаси ҳайвоннинг тириклигида шикастланса (кесик, тирналиш, чақа) ҳосил бўлган яра атрофида ҳужайраларнинг жамланиши юз беради. Улар ярани битиши учун зарур бўлган толали моддаларни ажратиб чиқаради. Яраларнинг битиш механизмини ўрганиш, тери ёки тайёр чармдаги у ёки бу нуқсонларнинг келиб чиқиши ва табиатини аниқлаш имконини беради. Агар теридаги текширилаётган нуқсон, ҳаёт давридаги нуқсон бўлса, унда дерманинг ушбу қисмидан олинган кесимни таҳлил этганда, микроскоп остида ҳужайралар тўдасини кузатиш мумкин. Агар таҳлил этиладиган намунанинг кесимида шикастланиш атрофида ҳужайралар тўдаси кузатилмаса, унда ушбу нуқсон ўлгандан кейинги нуқсон деб хулоса чиқариш мумкин. Ушбу усулдан фойдаланиб, баҳсли ҳолатларда эхтиёж чораларини кўриш мақсадида ялпи шикастланиш (ҳаёт давридаги ёки ўлгандан кейинги хом -ашё нуқсони ёки ишлаб чиқариш нуқсони) табиатини аниқлаш мумкин. Ҳужайрали элементлардан дермада шунингдек макрофаглар, булутли, пигментли ва бошқа ҳужайралар учрайди. Макрофаглар фибробластларга ўхшайди, аммо улар аниқ ифодаланган юлдузсимон ёки урчуқсимон шаклга эга. Макрофаглар тўқималарнинг яллиғланган жойига кўчиши, ўлган ҳужайралар заррачаларини ёки сунъий киритилган моддаларни босиб олиш

ва ҳазм қилиш қобилиятига эга. Улар гўё санитарлар вазифасини бажаради. Булутли ҳужайралар, одатда юмалоқ шаклга эга. Пигментли ҳужайралар дермада нисбатан кам учрайди, тери қопламининг рангини ҳосил бўлишида маълум ўйнайди. Ҳужайрали элементлар бўкади ва хом -ашёга ишлов беришда, айниқса, тери ишлаб чиқаришнинг тайёрлов жараёнларида қисман бузилади. Ҳужайралараро модда гелга ўхшаш структурасиз масса кўринишида бўлиб, баъзан уни асосий ёки цементловчи модда деб юритилади. Ҳужайралараро модда ҳужайраларида синтез қилинган полипептид занжирлардан коллагеннинг фибриллаларини ҳосил бўлишида маълум ролни бажаради деб тахмин қилинади. Ҳужайралараро модда (ривожланишнинг биринчи босқичида суюқ) вақт ўтган сайин янада қуюқлашиб, қисман қотади. Шу билан толали элементларнинг бирикишига гўёки иштирок этади. Ҳужайралараро модда таркибига қуйи молекуляр моддалар, полисахаридлар ва оқсиллар шунингдек оқсилларнинг полисахаридлар билан комплекс бирикмалари киради. Дерманинг толали элементлари. Дерманинг асосини толали тузилмаларнинг мураккаб ўрилиши ташкил қилади. Дерманинг ҳамма қимматли хоссаларини (юқори мустаҳкамлик, чўзилувчанлик, эластинлик ва бошқалар) одатда толаларнинг хоссалари белгилайди. Морфологик ва гистологик тузилиши ҳамда кимёвий хоссаларига кўра дерманинг толали қисмида, толаларнинг уч асосий тоифалари фарқланади: коллагенли, ретикулинли ва эластинли. Коллаген толаларининг оқсиллари масса жиҳатидан дерма қуруқ қолдиғининг 90 % ини эгаллайди ва хом -ашёдан тери, мўйна, желатин, елим ишлаб чиқаришда асосий компонент ҳисобланади. Коллаген толалари ҳар хил қалинликка эга: дерманинг юза қаватида жойлашган ингичка толачалардан тортиб, тўрли қаватдаги бақувват толалар боғламигача. Дерманинг толали тузилмалари қулфланган яхлитликни намоён этувчи жуда мураккаб ўрилишларни ҳосил қилади. Ҳақиқатан ҳам яқин вақтгача ушбу

ўрилишларни, ушбу қулфланган яхлитлик ва мураккаб боғни сунъий равишда бузмасдан туриб, толаларнинг табиий учини топишга эришилмаган. Якка толани ёки толалар боғламининг дермадаги босиб ўтган йўлини кузатишнинг амалда имкони йўқ, чунки айнан бир толанинг ўзи қаерда жойлашганлиги ва уни ташкил этувчи толачалар сонига қараб, бир қалинлашади, бир майинлашади. Толалар дерманинг бутун қалинлиги орқали ҳар хил йўналишлардан ўтади, якка толачаларгача ёки хатто дерманинг юза қаватида фибриллаларгача ингичкалашиб, сўнгра тўрли қаватга яна қайтиб, қалинлашади деб тахмин қилинади. Ғуддали қаватда толалар ўзаро кичикроқ бурчак остида ўралади. Дерманинг тўрли қаватида толаларнинг бакувват боғламлари ҳамма йўналишларда ҳар хил бурчаклар остида жойлашади. Толалар йўналиши қанча турли туман бўлса, уларнинг ўрилиши шунча кўп такомиллашган ва дерманинг бирикувчи тўқимаси шунча мустаҳкам ва пишиқ бўлади. Тери ва мўйнанинг мустаҳкамлик, қайишқоқлик, чўзилувчанлик, ишқаланишга чидамлилик каби физик ҳамда механик хоссалари, дерма толаларининг ҳар хил қалинлиги, шунингдек улар ўрилишининг мураккаблиги ва табиатига боғлиқ. Бундан ташқари дерманинг толалар ўрилишидан ҳосил бўлган табиий структураси тери ва мўйнанинг буғ ва ҳаво ўтказувчанлик, намлик сиғими ва намлик бериш, сувга чидамлилик, термик барқарорлик ва бошқа муҳим истеъмол хоссаларига аҳамиятли таъсир кўрсатади. Коллаген толалари цилиндрга яқин шаклга эга, баъзи жойларда локал босим остида улар деформацияланган бўлиши мумкин. Ҳар бир тола қалинлиги микрометр келадиган параллел жойлашган кўпсонли “югуриб ўтувчи” толачалардан ташкил топган. Толалар боғлами ва толалар орасида сифат жиҳатдан фарқ йўқ, улар фақат параллел жойлашган толачаларнинг сони билан фарқ қилади. Толачаларнинг сони уларнинг йўғонлигини белгилайди. Толалар боғлами бир йўналишдан эмас, балки уларнинг қўшилиши ёки бирга жойлашишидан ҳосил бўлади. Майин толалар бир якка толага (ёки толалар боғламига), бир бошқасига тегишли бўлиши

мумкин. Шу туфайли, дермага катта мустаҳкамлик берувчи, толаларнинг гўёки тўри ҳосил бўлади. Коллаген толалари ҳеч қачон тармоқланиб кетмайди ёки бири иккинчиси билан ўсиб кетмайди, бу уларнинг юқори механик мустаҳкамлиги билан бир қаторда, ўзига хос хусусияти ҳисобланади. Коллаген толаларининг табиий ҳолатда кимёвий реагентлар ва протеолитик ферментларнинг таъсирига чидамлилиги, уларнинг яна бир фарқли хусусияти ҳисобланади. Афтидан бу хусусиятлар ушбу оқсилнинг маълум кислотали таркиби ва структурасига боғлиқ бўлиб, хом -ашёга бирламчи ишлов бериш ва сақлаш, шунингдек чарм ва мўйнаишлаб чиқаришнинг технологик жараёнларида катта роль ўйнайди Хом -ашёни консервалашнинг турли - туман усуллари, уни сақлашнинг ҳар хил шароитлари, технологик ишлов беришнинг кўпгина жараёнлари (ивитиш, куллаш, пикеллаш, юмшатиш ва бошқалар) терига айнан бир, баъзан эса тескари йўналишларда таъсир этади. Тери навбатма- навбат иссиқлик, паст ҳарорат, ҳўлланиш, қуритиш, кислоталар, ишқорлар, ферментлар ва бактериялар, шунингдек ҳар хил табиатли механик деформациялар таъсирига учрайди. Коллаген толаларининг қатор хусусиятлари туфайли, тери бундай таъсирларга бардош беради. Бундан фойдаланиб, ишлаб чиқариш жараёнларида кимёвий ва механик ишлов бериш йўли билан дермани фибрилляр бўлмаган оқсиллар ва бошқа компонентлардан тозалаш мумкин. Шундай қилиб, терига бирламчи ишлов бериш ҳамда чарм ва мўйнаишлаб чиқариш жараёнида дерманинг табиий толали ўрилишларини, йўлдош компонентлардан тозалаш олиб борилади. Ушбу жараёнларда толалар янада майинроқ толали элементларга бўлинади ва эришилган ҳолат фиксацияланади. Бу тозалаш эластиклик, қайишқоқлик ва нам ҳолатда мустаҳкамлигини ошириш, шунингдек, буғ ва ҳаво ўтказувчанликни ҳамда табиий тери ва мўйнага хос қатор қимматли товар хоссаларининг ошишини таъминлайди. Чарм ва соч хоссалари шунингдек, дерма толалари боғламининг ўрилиш бурчагига ҳам боғлиқ. Ушбу бурчак

2 - расм. Коллаген толаларининг кўндаланг чизғилари.нафақат дерма қаватлари бўйича, балки терини топографик қисмларига боғлиқ равишда ўзгаради. Одатда, терининг ёпқич қисмида жойлашган толалар боғлами энг катта ўрилиш бурчагига эга; ёқа қисмида ўрилиш бурчаги анча кичик бўлиб, қўлтиқ ости ва этакларда толалар юза қаватига деярли параллел жойлашган. Коллагенга хос фарқли хусусиятларидан бири, унинг сувда киздирганда желатин ёки елимга ўтиш қобилияти ҳисобланади, шундан “коллаген”, оқсилининг номи келиб чиққан (грекчадан holla- елим, genos – насл, яъни “елим берувчи”). Коллаген организмда дастлаб алоҳида полипептид занжирлар кўринишида синтез қилинади, сўнгра улар бирлашиб, юқори асимметрик таёқчасимон макромолекулалар – тропоколлагенни ҳосил қилади. Ўз навбатида тропоколла-генлардан поликонденсацияланиш жараёнида етук коллагеннинг ҳар хил структурали шакллари ҳосил бўлади. Тропоколлагенли мономер, узунлиги 280 нм ва диаметри 14 нм бўлган узайган заррача кўринишида бўлади. Ривожланиш жараёнида, тропоколлагенли заррачалар кетма–кет параллел қаторларда жойлашади. Тропоколлагенли мономерлардан ташкил топган чизиқли полимер протофибрилла деб номланади.

Протофибриллалар боғлами фибриллани ҳосил қилади. Ўз навбатида фибрилла дерма ва ундан тайёрланган чарм ва мўйнанинг механик функциялари ва хоссаларини белгиловчи структура элементи ҳисобланади. Коллаген фибриллалари кўндаланг чизиқларга эга. У тропоколлаген заррачаларининг жойланиши, шунингдек тропоколлагенли макромолекулалар бўйлаб, зарядларнинг тақсимланишини изохлайди (2- расм). Коллагеннинг табиий толалари – фибриллалари ип кўринишида бўлиб, унинг диаметри 50-200 нм (0.5-2 мкм) атрофида бўлади ҳамда ҳайвоннинг ёшига боғлиқ бўлади. Фибриллаларнинг параллел равишда тўпланишидан толалар ва уларнинг боғламлари ҳосил бўлади. Ўз навбатида толалар ва уларнинг боғламлари уч ўлчамли ўрилишларни ҳосил қилади. Юза томон яқинлашган сари толаларнинг параллел жойланиши яққол ифодаланади. Дерманинг эпидермисга ёндашган юза қавати ёки бошқача қилиб айтганда “юза мембранаси” майин толачалардан ҳосил бўлган мустаҳкам ва пишиқ тўқимани намоён этади. Худди шундай пишиқ қобиқ соч пиёзчалари, тер ва ёғ безларини ўраб олган. Дерманинг кейинги, ғуддали қаватида тола боғламлари анча саёз, чунки улар орасида нисбатан катта миқдорда ҳужайрали элементлар ўрнашган. Ҳужайрали элементлар эпидермиал тузилмалар (соч илдизлари, соч халтачалари, тер ва ёғ безлари) билан биргаликда хом -ашёни нотўғри консервалаш ва сақлаш шароитларида микробларнинг ривожланиши учун жуда қулай муҳитни намоён этади. Коллаген толаларининг энг қалин боғламлари дерманинг тўрли қаватида жойлашган. У ерда улар уч ўлчамли зич ўрилишларни ҳосил қилади. Аммо тери ости клетчаткасига ёндашган соҳаларида, толалар яна ингичкалашади, уларнинг ўрилиш бурчаги камаяди ва улар тери ости клетчаткасининг текислигига деярли параллел жойлашади. Маълумки, тери ва мўйнанинг физик ҳамда механик хоссалари аҳамиятли даражада хом -ашёнинг структурасига боғлиқ. Шу билан бирга хом -ашё микроструктурасининг энг муҳим мезонлари, дерма коллаген

толалари боғламларининг бурчаги, ҳамда улар жойланишининг тартиблилиги ва зичлиги ҳисобланади. Толаларнинг ўрилиш табиатига кўра, тўрли қаватда қорамол териларида энг кўп учрайдиган қуйидаги толалар тўқилишининг типлари фарқланади: ромбсимон тўқилишни – тери юзасига нисбатан диоганал йўналишда борувчи, коллаген толаларининг нисбатан йўғон боғламлари ҳосил қилади. Бу тўқилиш анча мураккаб тузилишга эга бўлиб, яхши ривожланган дерманинг тўрли қаватига хос. Толалар боғлами, бир - бири билан катта бурчак остида кесишиб,шакли ромбга ўхшаш ҳалқаларни ҳосил қилади; ҳалқасимон тўқилишни коллаген толаларининг ингичкароқ боғламлари ҳосил қилади. Улар дерма юзасига нисбатан ҳам диоганал, ҳам параллел йўналишларда жойлашган. Турли йўналишларга борувчи бу боғламлар ҳалқалар ҳамда ҳар хил шаклдаги тармоқланишлар ва эгилишларни ҳосил қилади. Аммо ромб кўринишидаги шакллар одатда бу ерда учрамайди; горизонтал - тўлқинли тўқилиш энг оддий ўрилиш билан тавсифланади. Коллаген толалари боғламлари ҳар хил йўналишларда, лекин асосан тери юзасига параллел текисликда тўлқинсимон ўрилишларни ҳосил қилади. Горизонтал тўлқинли тўқилиш, одатда юпқалиги ва бўш жойланиши билан ажралиб туради. Ушбу тўқилиш дерманинг юпқа ва бўш қисмларига хос. Толалар ўрилишининг табиатига кўра, коллагенли тўқилиш зичлигининг уч даражасини фарқлаш тавсия этилган. Зич тўқилиш ёки жойланиш, тўрли қават коллаген толалари боғламларининг таранг ўрилиши ва нисбатан тиғиз жойланишини намоён тади. Толалари зич тўқилган дерманинг тўрли қавати кўндаланг кесимини микроскоп остида кузатганда, оралиқларни пайқашнинг имкони йўқ. Ўртача зичликдаги тўқилиш, коллаген толалари боғламларининг унчалик текис бўлмаган ва бўлинган ўрилишларини намоён этади. Кўндаланг кесимини микроскоп остида кўриб чиққанда, толалар орасида кичикроқ оралиқлар яққол кўринади. Бу оралиқлар юмшоқ тўқима ёки ҳужайралараро модда билан тўлдирилган.

Бўш тўқилиш коллаген толалари боғламлари орсида аҳамиятли оралиқлари билан тавсифланади. Оралиқлар дерма структурасининг умумий бўшлигини изохлайди. Дерма коллаген толалари боғламининг бурчаги, тартиблилиги ва тўқилиш зичлиги, ҳайвоннинг тури, унинг ёши ва терининг топографик қисмларига қараб ўзгаради. Сут эмизувчиларнинг кўпчилик бирикувчи тўқималари ўз таркибида озроқ миқдорда эластин толалари сақлайди. Ўзининг кимёвий таркиби, хоссалари ва функциялари бўйича дерманинг ушбу толали тузилмалари коллагендан анча кўп фарқ қилади. Эластин толалари тармоқланишга мойил бўлиб, кенг тармоқланган майин толали тўр ҳосил қилади. Эластин толаларининг юпқа, зич тўри асосан дерманинг юқоридаги юза қаватида, шунингдек соч халтачалари, мушаклар ва қон томирлари атрофида ва улар бўйлаб жойлашган. Тармоқланиш жараёнида битта эластин толасининг бир нечтага бўлиниши натижасида, нафақат унинг босиб ўтган йўлини кузатиш, шунингдек унинг коллаген толалари орасида ётган эркин учларини ҳам кўриш мумкин. Эластин толалари бутун дермага ҳар хил йўналишларда сингиб, коллаген толалари ва уларнинг тўқилиши учун гўёки ўқларни ҳосил қилади. Эластин резинага ўхшаш бўйлама эластиклик қобилиятига эга. Бу ушбу толани номлаш учун асос бўлган. Ҳайвон тери қопламининг у ёки бу жойи босим ёки зарба таъсирида махаллий деформацияга учраса, эластинли “скелет” нинг мавжудлиги туфайли, тўқима дастлабки ҳолатга қайтишга интилади. Коллаген толаларидан фарқли, эластин толалари гомоген ва бир жинсли. Ҳатто электрон микроскопда бир неча марта катталаштириб кўрилганда ҳам аниқ ифодаланган структуралар кузатилмаган. Афтидан, улар жуда майин структура элементларидан ташкил топган. Эластин толаларининг фарқли хусусиятларидан бири, уларнинг резорцин – фуксин билан қора рангга бўялиш (Вейгерт бўйича) қобилияти ҳисобланади. Бир томондан ушбу толалар қайноқ сув, кучсиз кислота ва ишқорлар таъсирига анча чидамли ва сувда кам бўкади, бошқа томондан –

протеолитик ферментлар таъсирига жуда чидамсиз ва осонгина хазм қилинади. Табиий ҳолатда улар сарғиш тусга эга бўлиб, осон чўзиладиган ва жуда эластик бўлади. Эластин толалари катта шохли мол териси дермасининг юза қаватида 2,28 %, ўрта қаватида 0,72 %, қуйи қаватда 1,7 % атрофида бўлади. Эчки териларининг дермасида эластин толаларининг миқдори 5% дан ошмайди. Дерма толали тузилмаларининг умумий улушида ретикулин толалари жуда кам қисмни ташкил этади. Улар жуда майин толаларни намоён этади, боғламларни ҳосил қилмайди, аммо кучли тармоқланади ва қайта битиб кетади. Ретикулин толалари бутун дермага сингиб, майин ўрилишлар ва тўрларни ҳосил қилади. Нисбатан оз миқдорда бўлишига қарамасдан, ушбу толали оқсил, тўқимали структураларнинг шаклланишида маълум ролни ўйнайди. Дерма юза қаватининг ҳар хил таъсирларга чидамлилиги, унда анча кўп миқдорда ретикулиннинг борлиги туфайли деб тахмин қилинади. Ретикулин толалари кумуш тузлари билан ишлов берилганда, осонгина қора рангга бўялади. Шу муносабат билан улар кўпроқ аргирофил (кумушнисевувчи) толалар деб номланади. Кимёвий ва электрон – микроскопик тадқиқотлар уларнинг коллаген толалари билан бир хиллигини кўрсатади, шунинг учун баъзи тадқиқотчилар уларни коллаген толаларига киритадилар.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. М.И. Темирова, Т.Ж. Қодиров “Чарм ва технологияси”. Тошкент, Турон – Иқбол, 2005. 255 б. 2. И.П.Страхов и др “Химия и технология кожи и меха”. Москва, Легпромб ы тиздат, 1985. 495с. 3. А.Ф. Кост ы лев, С.А.Каспарянц, Ю.Г. Шкутов “Товароведение и технология первичной обработки кожевенного с ы рья” Москва, Легпромб ы тиздат, 198 8 . 396 с 4. Г.И.Никифиров «Загатовки и товароведение кожевенного сырья, шубных и меховых овчи н » . Москва, Экономика, 1982. 166 стр 5. М.Ж.Зокиров, Ф.Ш.Шарофиддинов, Д.Ю.Ҳамроқулов “Қоракўлшунослик” Тошкент, Ўқитувчи, 1976. 215 б. 6. А.Д.Переверзева, “Товародение пушно – мехового сырь я” Москва, Экономика, 1982. 286 с . 7. Я.С.Эткин “Товародение пушно – мехового сырь я и готовой продукции ” Москва, Легпромб ы тиздат, 19 90 . 364 с. 8. Е.В. Гаевой «Обработка кожевенного сырь я, меховой и шубной овчины на м я сокомбинатах» Москва , Пищев ая промышленност ь , 1977.194 с . 9. С.П.Бондаренко «Выделка и изготовление изделий из шкур овец и коз» Москва «Аст - Сталкер», 2003. 233 с . 10. А.А. Головтеева «Лаб о ратор н ый практикум по химии и технологии кожи и меха» Москва, Легпромб ы тиздат, 198 7 . 310 с.

Похожие

Мускул ва нерв тузилиши

Вегетатив нерв тизимининг тузилиши ва физиологияси

Вулва ва қин анатомияси ва физиологияси

Ирсият ва ривожланиш

Цитология хужайра тузилиши ва физик-химиявий хоссалари