Паразитология асослари - Медицина - Рефераты

Паразитология асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

20.43359375 KB

Паразитология асослари Режа: 1. Паразитология фанининг ривожланиш тарихи. 2. Паразитлар тизими ва паразитизмнинг келиб чиқиши. 3. Паразитларнинг хўжайинлари ва паразитар касалликларни тарқалиши ҳамда улардан келадиган иқтисодий зарарлар. 4. Паразитар касалликларнининг олдини олиш ва уларга қарши курашиш тадбирлари.

Таянч иборалар: Паразитизм, паразит турлари, хўжайинлари, симбиоз, антоганизм, душманлик, иқтисодий зарар, ривожланиш, гельминт турлари, иммунитет, профилактика ва х.к. Паратизмда икки организм ўзаро муносабатда бўлиб, улардан бири вақтинча ёки доимий иккинчиси (хўжайини) ҳисобига яшайди, унинг ширалари ва ҳужайраларини еб, организмга турли даражада шикаст етказади. Паразитлар ҳамиша зарарлидир. Уларнинг айрим турлари жуда ҳам кучли, баъзилари бирмунча кучсиз таъсир қилади. Паразитлар ўзининг ривожланиш даврида заҳарли (метоболит) модда ажратиб ҳайвон организмини заҳарлайди. Уларнинг таъсир кучи улар ёпишган ҳайвон аъзоларининг тузилишига боғлиқ. Ҳайвон қонтомир, бронхларнинг ёрилиб кетишига, ингичка ичакнинг тиқилиб қолишига сабаб бўлади. Паразитлар ҳайвон организмига ва тўқималарига вирусларни олиб киради. Бу микроблар ҳайвон организмини ҳар хил оғир касалликларга олиб келади ва ҳатто ўлимига сабабчи бўлади. Паразитлар кўпинча ёш ҳайвонларнинг ўсиш ва ривожланишини секинлаштириб, уларнинг маҳсулдорлигини камайтиради. Ҳайвонлар ҳамма жойда ҳар хил кўринишдаги гельминтлар, протозоалар, ўргимчаксимонлар ва бошқа паразитларга дуч келади. Аммо улар кўпинча касалликни - инвазияни қўзғай олмайди, чунки касалликнинг пайдо бўлиб ривожланиши учун ташқи муҳитда қулай шароит мавжуд бўлиши керак яъни касаллик пайдо бўлиши ҳайвоннинг ёши, касалликка мойиллиги, семизлик даражаси, парразитларнинг сони, патогенлик хусусияга боғлиқдир. Турли хил паразитлар ҳаётини улар таъсирида пайдо бўладиган касалликларни ҳамда шу касалликларга қарши кураш чораларини ва олдини олиш тадбирларини ўргатадиган фан паразитология дейилади. Академик К. И. Скрябин паразитларнинг келиб чиқиши хусусиятига кўра уларниикки гуруҳга бўлади.

1. Фитопаразитология - бу ўсимлик дунёсидан пайдо бўладиган бактерия, вирус ва бошқа паразитлар ҳамда улар таъсирида содир бўладиган инфекцион касалликларни ўрганади. 2. Зоопаразитология - бу қўзғатувчиси ҳайвонот дунёсидан келиб чиқадиган (протозоолар, гельминтлар, буғимоёқлилар ва бошқа) ва ҳар хил паразитлар таъсиридан пайдо бўладиган касалликлар ҳамда уларга қарши кураш тадбирларни ўрганади. Ҳайвонот дунёсида паразитларнинг 20 дан ортиқ синф вакиллари паразитлик қилиб ҳаёт кечиради. Ҳар бир турдаги ҳайвоннинг ўзига хос паразитлари бор. Инвазион касалликларнинг пайдо бўлиши парзитларнинг хусусиятига, ташқи муҳит шароитига ҳамда микроорганизмларнинг ҳолатига боғлиқ. Инвазия лотинча - ҳужум қилиш, бирор тирик организмга кириш демакдир, қулай шароит мавжуд бўлгандагина паразит хўжайин организмига кириши мумкин. Касаллик қўзғатувчиси паразитлар касалликка мойил организмга тушгандагина ривожланиб инвазион жараённи бошлаб юборади. Паразитлар ўз хўжайини организмида равожланиб, унга ҳар хил даражада патоген таъсир кўрсатади. Паразитлар тизими - ҳайвонот дунёсига хос схемага асосан паразитлар ҳам ўзининг анотомо-морфологик тузилиши ва ривожланишига кўра улар ҳар хил гуруҳларга бўлинади. Энг катта гуруҳ типлар бўлиб, улар ўз навбатида синфларга, туркумларга, оилаларга, авлодларга ва турларга бўлинади. Ветеринария соҳасида паразитларнинг бешта тип вакилларини ўрганиш катта аҳамиятга эга. 1. Ясси гельминтлар - трематода ва цестода синфлари. • Юмалоқ гельминтлар - нематода синфи. • Илмоқ бош (хартумли) гельминтлар - акантоцефала синфи. • Буғимоёқлилар - арахноида, инсекта, кристоцеа синфлари.

• Содда ҳайвонлар - мастигофора, спорозоа, шидаспорида ва цилиата синфлари. Ветеринария паразитологияси - зоология, патологик физиология, клиник диагностика, микробиология, патанатооомия, эпизотологи, хирургия, биохимия ветакушерлик, ветсанитария, зогигиена, озиқлантириш ва бошқа фанлар билан боғлиқ. Ҳайвон ва ўсимликлар ўзларининг эволюцион ривожланиш даврида бир-бирлари билан доимий алоқада бўлиб, табиатга мослашган ҳолда яшайди. Бетараф (индифферент) муносабатда яшайдиган организмлар кўпинча қўшни ёки биргаликда яшаса ҳам тасодифан бўлак - бўлак бўлиб ҳаёт кечиради, бир-бирига фойда ҳам, зарар ҳам келтирмайди. Дустлик муносабатда - симбиозда яшаганда, организмлар бирбирига фойдали ёки фақатгина бири фойдаланиб, иккинчиси бетараф муносабатда (симбиозда) бўлади. Бир-бирига фойдали симбиозда бўлиб яшаш мутализм дейилади. Бир томонлама (симбиоз) муносабатда бўлганда икки организми бирга яшаса ҳам улардан фақат бири фойда кўради. Масалан: ижарада яшаш. Душманлик (антогонистик) муносабатида яшайдиган икки организм бир-бирига зарар келтиради. Буларга йиртқичлик ҳамда паразитизм мисол бўлади. Паразитлик қилиш муддатига кўра вақтинча ва стационар паразитлар бўлиши мумкин. Вақтинча паразитлар - одатда ўз хўжайинига овқатланиш учун ҳужум қилади (сўна, кана) ҳамда ташқи муҳитда яшайди. Стационар паразитлар одатда ўз хўжайини организми ички аъзоларида ёки тери устида узоқ вақт паразитлик қилади, айрим ҳолларда улар ўз хўжайини танасида умрининг охиригача яшайди. Бунга гельминтлар, бўкалар, битлар, қўтир каналлари киради. Стационар паразитлар ўз навбатида доимий ва даврий гуруҳга бўлинади. Доимий паразитлар ривожланишининг ҳамма даврини ўз хўжайини танасида

утказади. Бунга битлар, парҳўрлар, қўтир каналари киради. Даврий паразитлар эса ўз хўжайини танасида личинкалик давридан жинсий вояга етгунча паразитлик қилади. Паразитлар организмда жойлашган ўрнига қараб эндопаразитлар ва эктопаризитлар га бўлинади. Паразитни вақтинча ёки доимий ўз ҳисобига озиқлантирадиган организм паразитнинг хўжайини деб аталади. Одатда дефинитив (ҳақиқий), оралиқ, қўшимча ва резервуар хўжайинлар фарқ қилинади. Ҳайвонот дунёсидан пайдо бўладиган гельминтлар, ўргимчаксимонлар, ҳашаротлар ҳамда протозооалар чақирган касалликлар инваион ёки паразитар касалликлар дейилади. Инвазион касалликларнинг ривожланишида қўзғатувчи паразитлар маълум ҳолдаги патогенлик ҳамда вирулентлик хусусиятига эга бўлиши шарт. Патогенлик - бу паразитнинг ўз хўжайинлари организмида касалликни ривожлантира олиш хусусияти. У паразитнинг турига, хусусиятига, ҳайвоннинг умумий аҳволига ҳамда ташқи муҳитдаги шароитларга боғлиқ бўлади. Инвазион касалликлар номини аташ учун шу касалликни қўзғатидиган паразитлар авлодининг номига "оз" ёки "ёз" қўшимчасини қўшиш керак. Масалан: Haemonchos авлоди вакиллари қўзғайдиган касаллик гемонхоз ёки Fassiola авлоди қўзғайдигани - фасциолёз дейилади ва ҳ.к. Паразитология фанида касаллик қўзғатувчиларнинг қайси синфга, туркумга, кенжа туркумга, оилага киришига кўра инвазион касалликларга умумий ном берилади. Улар кўпликда ишлатилади. Мисол: Трематода синф вакиллари қўзғайдиган касалликларнинг умумий номи трематодозлар, спирурата кенжа туркумлари қўзғайдиганлари спируратозлар дейилади. Инвазион касалликлар ҳамма давлатларда учрайди ва ҳар хил йуллар билан иқтисодий зарар етказади. Моллар қирилиб кетади, касаллик сурункали шаклда ўтганда ҳайвонлар ориқлаб, маҳсулоти камаяди, ўсиш ва ривожланиши пасаяди, ички аъзолар брак қилинади. Касалланган

ҳайвонларнинг тахминан 25-30%; тейлериоз касаллагида 90% дан кўпроғи ҳалок бўлади, маҳсулдорлиги 30-40% камаяди. Паразитар касалликларнинг асосий манбаи - касал ҳайвонлар, одамлар, паразит ташувчи организмлар бўлиб, улар ташқи муҳитга паразитларнинг инвазион элементларини, тухум ва личинкаларини ажратиб туради. Ушбу инвазион элементлар ташқи муҳитдан ҳайвон организмига қўйидаги йуллар билан юқади. Алиментар йул - паразитларнинг тухуми ва личинкалари чорва моллари организмига пассив ҳолатда ем-хашак, сув, оралиқ хўжайин, оғиз, ошқозон ва ичак орқали тушади. Кейинчалик ўзининг махсус эволюцион даврида мослашган тўқима ва аъзоларига ўтиб жойлашади. (гельминтозлар, кокцидиозлар, балантидиозлар). Контакт йул и - паразитлар касал ҳайвондан соғ молларга бирга боқилганда, анжомлар, молбоқарлар орқали ўтади. Кўпинча қўтир, трихомоноз, гематопинозлар билан зарарланади. Перкутан йул - анкилостоматид личинкалари актив ҳолатда ҳайвоннинг терисига кириб зарарлайди. Шунингдек қон сурувчи буғимоёқлилар, пироплазмидийлар, трипанозомлар, онхоцерклар ва ҳоказолар тери орқали юқади. Бурун тешиги ва кўз орқали ҳайвонлар эстроз, ринэстроз, телязиоз ва шу каби бошқа касалликлар қўзғатувчиларини юқтиради. Она қорнида - айрим касалликни қўзғатувчи паразитларнинг личинкалари онадан болага киндик (плацента) орқали ўтади. Трансовариал йул - паразитлар оралиқ хўжайинларининг тухумлари орқали иккинчи буғимга ўтади, улар иксодит каналар танасида яшаб, кана (пироплазмидозларнинг қўзғатувчилари) тухумлари орқали келгуси буғимга ўтади. Сўнгри улардан чиққан личинка ҳайвонларга ҳужум қилиб уларга касалликни юқтиради. Инвазион касалликларнинг тарқалиши табиий шароитга иқлим, тупроқ, ҳаво, сув манбалари, яйлов, умуртқасиз ҳайвонларнинг кўпозлиги, ўсимликлар тури, ҳайвоннинг ёшига, зотига жинсига,

ҳайвонларни боқиш, асраш, озиқланитиришга ва бошқа омилларга боғлиқ. Қўзғатувчилари ҳайвонларга тарқатувчилар (буғимоёқлилар) орқали ўтадиган инфекцион ва инвазион касалликлар трансмисив касалликлар дейилади. Табиий манба шаклида учрайдиган касалликларга каналар тарқатадиган энцефаломиэлит, лейшманиёз, туляримия, трихиниллёз, альвеококкоз касалликлари киради. Улар одам ва қишлоқ хўжалик ҳайвонлари учун хавфли касалликлар бўлиб антропозоонозлар дейилади. Синантроп ўчоқ - деб одамлар ва қишлоқ хўжалик моллари, ҳатто яшаш шароити одам билан боғлиқ бўлган ёввойи ҳайвонлар касаллик манбаи бўлиб касаллик тарқалган қишлоқка айтилади. Табиий касалликлар манбаи буғимоёқлилар иштирокида ривожланганлиги сабабли кўпроқ ёз ойларида яъни каналар билан ҳашоротлар актив ҳаракат қиладиган даврда кенг тарқалади. Табиий манбага одам ёки қишлоқ хўжалиги ҳайвонлари кириб қолса касалликларни тарқатувчи кана ёки қон сурувчи ҳашаротлар хужум қилиб трансмиссив касалликларни юқтиради. Девастация - академик К. И. Скрябиннинг патоген паразитларни йуқотиш гўғрисидаги таълимоти бўлиб, гелминтология соҳасида қилинган катта ишлардан биридир. Девастация - барча хўжаликлар туман, вилоят, ўлка ва республика ҳудудини гельминтлардан, патоген протозооа ва буғимоёқлилардан режали равишда тозалаб, бир вақтнинг ўзида табиатда паразитлар ривожлана олмайдиган шароит яратиш, шунингдек, инвазион касалликларнинг қўзғатувчиларини бутун ривожланиш даврида (тухум ва личинка) механик, физик, кимёвий ва биологик усуллар билан йуқотиш демакдир. Бунда паразитларга қарши ҳайвонларни режали гелминсизлантириш, молхона, тупроқ, сув, яйлов ва тезакни дезинвазия қилиш, касаллик қўзғатувчиларга биологик қарши кураш билан биргаликда чорва молларини зоогигиеник қоидаларига амал қилинган

ҳолда сақлаш, боқиш, туйимли ва сифатли озиқалар билан таъминлашни талаб қилади.

Адабиётлар: 1. Шопўлатов Ж. "Ветеринария асослари" Тошкент 1993 йил. 2. Шопўлатов Ж. Бурхонова Х. Жиянов Я. «Эпизоотология ва микробиология асослари» Тошкент «Мехнат» 1991 й 3. Конопаткин А.А. «Эпизоотология и инфекционные болезни сельхоз животных». Учебник, Москва, изд. «Колос» 1984 г 4. Данилевский В.М. «Внутренние незаразные болезни сельхоз животных». Учебник, Москва «Агропромиздат» 1991 г 5.Ветеринария қонунчилиги. «Ёзувчи» нашриёти. Т. 1998 й

Похожие

Фармакология асослари

Клиник диагностика асослари

Иссиқлик алмашиниш асослари

Юкумли касалликлар фанини бошка фанлар билан богликлиги.

Қуритиш жараёнининг назарий асослари