Odam tanasining tashqi shaklini ta’riflovchi asosiy morfologik belgilar - Медицина - Рефераты

Odam tanasining tashqi shaklini ta’riflovchi asosiy morfologik belgilar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Odam tanasining tashqi shaklini ta’riflovchi asosiy morfologik belgilar Reja : 1. Odam tanasining tashqi shaklining umumiy xarakteristikasi . 2. Odam yoshi haqida tushuncha . Odam tanasining total (umumiy) belgilari.

1. Odam tanasining tashqi shaklining umumiy xarakteristikasi Odam tanasi tashqi shaklini ta‘riflovchi asosiy belgilarga quyidagilar kiradi: 1) Total yoki umumiy razmerlar; 2) Proportsiyalar; 3) Tana tuzilishi; 4) Qomat. Har qanday morfologik belgi o`zgaruvchandir. Turli belgilarning shakli, o`zgaruvchanlik darajasi turlicha bo`ladi va turlicha omillar: odam yoshi, jinsi, sotsial muhit va organizmning bioximik xususiyatlari ta‘siri ostida aniqlanadi. Masalan: tana tuzilishi va mutanosibligi odamning yosh jinsiga bog`liq. Tana tuzilishi esa organizmning bioximik xususiyatlariga bog`liq. 2. Odam yoshi haqida tushuncha . Odamning hayot tsikli turlicha vaqt qismlaridan, boshqacha qilib aytganda yoshdan iborat. Yosh davrlarining klassifikatsiyasi.

Yosh davri Yosh davrining davom etishi Erkaklar Ayollar Chaqaloq (yangi tug`ilgan) 1 – 10 kun 1 – 10 kun Emadigan bolalar 10 kun – 1 yosh 10 kun – 1 yosh Ilk bolalik 1 – 2 yosh 1 – 2 yosh Bolalikning birinchi davri 3 – 7 yosh 3 – 7 yosh Bolalikning ikkinchi davri 8 – 12 yosh 8 – 12 yosh O`smirlik davri 13 – 16 yosh 13 – 15 yosh Yoshlik davri 17 – 21 yosh 16 – 19 yosh O`rtacha yosh: Birinchi davri 22 – 35 yosh 20 – 35 yosh Ikkinchi davri 36 – 60 yosh 36 – 60 yosh Keksalik 61 – 75 yosh 61 – 75 yosh

Qarilik 76 – 90 yosh 76 – 90 yosh Uzoq yashovchilar 90 yoshdan yuqori 90 yoshdan yuqori Xronologik (kalendar yoki pasport yoshi) va morfologik yoki biologik yosh mavjud. Pasport yoshi tug`ilgan vaqt bilan aniqlanadi. Morfologik (biologik yosh organizmdagi biologik o`zgarishlarga bog`liq qilib olinadi). Pasport yoshi o`z ichiga bir yildan oshmaydigan vaqt oraliqlarini oladi. Morfologik yosh o`z ichiga bir qancha yilni olishi mumkin, shu yillar davomida organizm morfologik o`zgarishlarga duch keladi. Agar jadvalni ko`rib chiqsak, bolalikning birinchi davri neytral ekanligini ko`rish mumkin, chunki bu yoshda o`g`il bolalar ham, qiz bolalar ham teng bo`ladilar. Ikkinchi davrda esa jinsning tana shakliga va razmeriga ta‘siri kuzatiladi. Bu davr shuningdek o`smirlik davri (jinsiy yetilishi) va yoshlik davri qizlarda o`g`il bolalarga qaraganda ertaroq boshlanadi va erta tugaydi. Jismoniy rivojlanish haqida tushuncha. Fizik rivoj – bu razmerlar, tana formasi va hayot davomida organizm funktsiyasining o`zgarish jarayonidir. Jismoniy rivojlanishni o`rganish uchun quyidagi asosiy ko`rsatkichlarning o`lchamlari bilan foydalaniladi:

a) tana uzunligi (bo`y); b) ko`krak qafasining aylanasi (razmer); v) tana massasi. Jismoniy rivojlanish – qator ketma-ket davrlarni o`tadi va u odam yoshi bilan bog`liq. Organizm tiklanishi davrida hamma belgilarning o`sishi kuzatiladi. Qarilik boshlanishi bilan qator belgilarning qiymatlari o`zgaradi. Shu yuz yillik davomida bolalar va o`smirlarning jismoniy rivojlanishi templarini tezlashuvi belgilanadi, boshqacha qilib aytganda bu akseleratsiyadir. Bu termin bolalarning rivojlanishi va bo`yi o`sishining tezlanishi, shuningdek, katta yoshdagi aholining tana razmerlarining kattayishi hodisasini xarakterlaydi. Odam tanasining total (umumiy) belgilari. Bu belgilarga nihoyatda katta bo`lgan antropometrik belgilar kiradi: 1. Tana uzunligi (bo`y); 2. Ko`krak aylanasining o`lchovi (razmer); Massa. Bu belgilar odam tanasining tashqi formasiga ta‘sir ko`rsatadi va jismoniy rivojlanganlikning asosiy belgilari bo`lib hisoblanadi. Tana uzunligi.

Odam tanasining tashqi formasini aniqlovchi asosiy belgilardan biri tana uzunligidir. Boshqa belgilar bilan birgalikda tana uzunligi odam tanasining tashqi formasini belgilaydi. Qadim zamonlardan beri tana uzunligi ko`p mutaxassislarni o`ziga jalb qilib kelmoqda: antropologlarni, vrachlarni, rassomlarni, skulptorlarni. Tana uzunligiga tikuvchilik sanoatida katta e‘tibor beriladi. Ko`krak aylanasining o`lchovi bilan birgalikda tana uzunligi normal tipik qomatni aniqlashda yetakchi belgi bo`lib hisoblanadi, bundan tashqari tana uzunligi konstruktsiyani ishlab chiqishda asosiy belgi bo`lib hisoblanadi. Yoshga qarab tana uzunligining dinamikasi. Chaqaloqlarda tana uzunligi o`rtacha: o`g`il bolalarda – 51,5 sm., qizlarda – 51 sm. Tana o`sishi umrning birinchi yilida keskinlashadi (25 sm.). So`ngra o`sish tempi sekinlashadi. 10-12 yoshgacha qizlar o`g`il bolalarga qaraganda tezroq o`sadi, 13 yoshga kelib qizlar bilan o`g`il bolalarning tana uzunligi tenglashadi, so`ng o`g`il bolalar tezroq o`sadi. Qizlarning 10-12 yoshdagi tana uzunligining kattaligi ularning jinsiy yetilganligi bilan tushuntiriladi. Tana uzunligi oxiriga yetishi qizlarda 16-17 yoshlarda, o`g`il bolalarda esa 18-19 yoshlarda o`sishdan to`xtaydi. Doimiy (o`zgarmas) tana uzunligining davri 16-19 yoshdan 55 yoshgacha kuzatiladi. Tana uzunligining qisqarishi umurtqa pog`onalarining zichlashishi va umurtqaning qiyshayishi (bo`qrlik) bilan xarakterlanadi. Bu hodisalar qarilik natijasidir. Shuningdek tana uzunligining kun davomida o`zgarishi belgilanadi. Og`irlik ta‘siri ostida tog`aylar zichlashadi va tana uzunligi 1-3 sm.ga qisqaradi. Uyqudan keyin, ertalab bo`y tiklanadi (o`z holatiga keladi), bu hodisa umurtqa tog`aylarining elastikligi hisobiga sodir bo`ladi.

Ayollarda o`rta tana uzunligi erkaklarga qaraganda 11-12 sm. kichikroq bo`ladi. Planetamiz aholisining o`rtacha tana uzunligi erkaklarda – 165 sm., ayollarda – 154 sm.. SNG bo`yicha erkaklar – 170 sm., ayollar – 158 sm.. O`rtacha uzunlikning katta o`lchamlari erkaklar uchun – 170 dan yuqori bo`lgan o`lchamlar hisoblanadi. Kichik, o`rta kattaliklar bilan Yevropaning chekka shimoli, Osiyo, Amerika, janubi-sharqiy Osiyo (Vetnam, Yaponlar) xarakterlanadi. O`rta uzunlikning eng kichik kattaliklari pigmeylar bilan xarakterlanadi. Bular karliklar, ular Kongo daryosining basseynida istiqomat qiladilar (erkaklar – 140-141 sm.). Shimoliy Yevropa va Skandinaviya mamlaqatlari (Shotlandiya, Norvegiya, Shveytsariya) aholisi esa katta, o`rta qiymatga ega (baland bo`yli), bundan tashqari Bolgarlar, Yugoslavlar, Ablanlar, Greklar. O`rta kattalikning yuqori ko`rsatkichi kuzatiladi (erkaklar – 182 sm.). Aholi o`rtasida eng baland bo`yli Estonlardir (erkaklar – 172 sm., ayollar – 162 sm.). Eng past bo`ylilar Yakutlardir (erkaklar – 162 sm.). Tana uzunligining 125 sm.dan pasti va 2 metrdan yuqorisi patologik qategoriyalarga kiradi. Bular karliklar va haddan tashqari baland (velikan) odamlar hisoblanadi. Bo`yning uzunligi bo`yicha eng kattasi, ilmiy adabiyotda belgilanishicha ikkita erkak (80 yilgacha) belgilangan, ularning bo`yi 278 sm. va 255 sm., ayollar orasida esa nemis ayoli – 253 sm. Tana uzunligini ko`rib chiqar ekanmiz, tikuvchilik sanoatida oltita bo`y borligini aytib o`tish lozim, ular bir-birlaridan 6 sm.ga farq qiladi. Bu esa bo`ylararo intervaldir. Ko`krak aylanasi.

Odam tanasining bo`yi singari, ko`krak aylanasi ham tana tuzilishini klassifikatsiyalashda asosiy ko`rsatkich hisoblanadi. Yengil sanoatda odam bo`yidan ko`ra ko`krak aylanasi muhim rol o`ynaydi. Ko`krak aylanasiga qarab kiyim nomerini yoki razmerini bilish mumkin. Bir necha yillar oldin odam razmerini bilish uchun odam bo`yi razmerini loyihalashga kiritilgan edi. Bizning vaqtimizda asosiy razmer qilib ko`krak aylanasi razmeri olingan. Antropometriyada ko`krak aylanasi hech qanday kiyimsiz o`lchanadi. Kiyimni konstruktsiyalash uchun esa kiyim bilan o`lchanadi. Antropometriyada antropometrik ko`krak aylana chuqurroq o`rganilgan. U ko`krak qafasining asosiy parametrini aniqlash uchun yordam beradi. Ko`krak aylanasida befarqlik 4 sm. deb kiritilgan. Lekin kim va qachon adabiyotga kiritganligi belgilanmagan. Antropologlarning mulohazalari bo`yicha, o`tgan asr ko`krak aylanasining befarqlik intervali 4 sm. deb kiritish eski odat bo`lib hisoblangan. Antropologlar taxmin qilishicha bu befarqlik intervali kiyim nomerining oralig`i inqilobgacha Rossiyada ham metrik sistema bo`lmagan vaqtda oraliq yoki interval qilib 1 vershok olingan (1 vershok – 4,1 sm.). Praktiqada bu usul uncha qo`lay emas edi, shuning uchun taxminan 4 sm. deb olingan. Shunday qilib 4 sm.ga teng. Yarim aylanasi esa 2 sm.ga teng. Katta yoshdagi odamlarda eng ko`p tarqalgan razmer – 48-razmer hisoblanadi. U 96 sm. ko`krak aylanasiga ta‘luqli. Keyingi razmer – 50. Bunga 100 sm. ko`krak aylanasiga teng o`lcham kiradi. Iqtisodiy o`zaro yordam mamlaqatlarida katta yoshli erkaklarda ko`krak aylanasining o`rtacha qiymati – 97,07 sm.ni tashkil etadi. Ularda ayollarga qaraganda bir oz kattaroq – 96,33 sm.. Albatta berilgan bunday razmerlar ishlatilmaydi. Shuning uchun taxminan qilib olinadi.

Ko`krak aylanasini ko`rib chiqib, shuni aytish kerakki, odamni yashash davrida ko`krak aylanasi kattalashadi va keksalik davrida kichrayadi. Yangi tug`ilgan chaqaloqning ko`krak aylanasi bo`yicha va kalla aylanasiga qarab chaqaloqning muhim fizik rivojlanish ko`rsatkichi hisoblanadi. Yosh chaqaloqning ko`krak aylanasi bo`yining yarmidan 100 sm.ga kattaroq bo`lishi kerak. Agar kalla aylanasi ko`krak aylanasidan kichik bo`lsa, chaqaloqning qandaydir kasali borligini bildiradi. Birinchi yashash davrida bu belgilar tenglashadi va o`g`il bolalarda yashash davrining birinchi yilida ko`krak aylanasi 49 sm.ga teng. Ko`krak aylanasining kattalashishi yiliga notekis o`zgaradi. 3-4 yildan keyin odam bo`yi ko`krak aylanasiga ko`ra tezroq o`sa boshlaydi., 8-9 yildan keyin ko`krak aylanasi bo`y uzunligining yarmiga teng bo`lib qoladi. Qiz bolaning maksimum ko`krak aylanasining o`sish davri 11-12 yoshda 5-6 sm.ga yetadi. O`g`il bolalarda 12-14 yoshda 4-4,5 sm. o`sadi. Lekin 18-19 yoshda ko`krak aylanasi yana bo`y uzunligi yarmidan katta bo`ladi. Katta yoshdagi odamlarda (50-59) o`rta yoshli bolalarga qaraganda (18-29) o`rtacha ko`krak aylanasi 6-7 sm. katta bo`ladi. Odamning og’irligi . Yer yuzida katta yoshdagi erkaklarning o`rtacha massasi – 64 kg., ayollarniki – 56 kg. Iqtisodiy o`zaro yordam mamlaqatlarida (SEV) erkaklarning massasi – 71,5 kg., ayollarniki – 64 kg. Juda ham ko`p hollarda odamning massasi tezda normal massadan yo oshib, yo kamayib ketish hollari uchraydi. Bu esa odamda ichki sekretsiya bezlarini funktsiyasini buzilganligi, ya‘ni odamda qandaydir kasallik borligini bildiradi. Ba‘zi hollarda odam tanasining vazni 150 kg. yoki undan ham ortiq bo`lishi mumkin.

Odam massasining o`zgarish dinamikasi. Chaqaloq massasining oshib ketishi uning birinchi yilidayok seziladi. Yangi tug`ilgan o`g`il chaqaloqlarning o`rtacha massasi – 3,5 kg., qizlarniki – 3,4 kg. bo`lishi kerak. Birinchi yashash yilida tana massasi uch marta ortadi. Bir yoshdan yetti yoshgacha qo`shimcha yillik massasi ortib borishi seziladi. Qizlarning 12-15 yoshida, o`g`il bolalarning 14-17 yoshida yillik massasi yiliga maksimum 4-5 kg. ortadi. 17 yoshdan keyin massasining ortib borishi davri yana kamaya boradi va bu davr ayollardan 20 yoshgacha, erkaklarda esa 25 yoshgacha davom etadi. Bo`y o`sish davri tugagandan keyin yog` ajralish bilan tana og`irligi ortib boradi. Yog` qatlamining ajralishi bo`y o`sish tugagandan keyin tana og`irligi ortishiga sabab bo`ladi. Bunda ovqatlanish sharoitlari va organizmning ahvoli bilan tig`iz aloqada bo`lgan katta tebranishlar kuzatiladi. Tana massasining boshqa morfologik belgilar bilan aloqasi. Uzoq vaqtlargacha har bir tana uzunligining qiymatiga faqat bittagina normal massa qiymati to`g`ri keladi degan mulohazalar mavjud edi. Norma massasini aniqlash uchun hisobning turli usullari taklif etilgan edi. Vazn va bo`y uzunligi ko`rsatkichi keng qo`llanmaga ega bo`ldi. Bunga asosan tananing normal massasi tana uzunligi – 100 ga teng. Lekin hozirgi vaqtda indekslar gruppasi tanqidga uchraydi, chunki bu gruppa odamlarining individual alohidaliklarini hisobga olmaydi. Jinsi, yoshi, uzunligi va nihoyatda ko`p

uchraydigan tana tuzilishi tiplari shu faktorlar orqali tananing normal massasi aniqlanadi. A.A.Pokrovskiy bu ilmiy nazariyasiga hozirgi vaqtda asoslanilmoqda. Ko`krak aylanasi, tana uzunligi va tana massasining majmui odam tanasining tashqi formasi haqida aniq bir taasurot ko`rsatadi. Ammo odam tanasining tashqi formasi haqida to`la tasavvurga ega bo`lish uchun mutanosibligi, tana tuzilishi va jussasini o`rganib chiqish zarurdir. Adabiyotlar: 1.Дунаевская Г.Н., Коблякова В.Б. , Ивлева Г.С .Размерная типология населения с основами анатомии и морфологии , Москва, Легкая индустрия, 1975. 2. Синельников Р.Д. Учение о костях, суставах, связках и мыщцах. Атлас анатомии человека. , Москва, Госмедиздат, 1978 ;

3. Babayeva R . X “ Amaliy antropologiya asoslari va biomexaniqa ” fanidan darslik T . “ Voris - nashriyot ”2009

Похожие

“Amaliy antrapologiya asoslari va biomеxanika” fanining maqsad va vazifalari. Odam harakat apparatining anatomik tuzilishi

Inson tanasining kinestatik sezgisi

Tana tuzilishi. Qomat

Odam gavdasi antropometriyasi

Odam askaridasi