Nerv to’qimasi. Umurtqasiz va umurtqali hayvonlar nerv sistemasi tuzilishi. Neyronlar tuzilishi va tiplari - Медицина - Рефераты

Nerv to’qimasi. Umurtqasiz va umurtqali hayvonlar nerv sistemasi tuzilishi. Neyronlar tuzilishi va tiplari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40 KB

Nerv to’qimasi. Umurtqasiz va umurtqali hayvonlar nerv sistemasi tuzilishi. Neyronlar tuzilishi va tiplari REJA 1. Reseptorlar haqida tushuncha 2. Nerv hujayrasining tuzilishi va ahamiyati 3. Unipolyar, biopolyar, multipolyar neyronlar haqida tushuncha 4. Nerv hujayrasining morfologik tuzilishi

Nerv to’qimalari jami bir butun bo’lib, organizmda yuqori darajada ixtisoslashgan va takomillashgan murakkab nerv sistemasini tashkil etadi. bu sistema har qanday tashqi va ichki ta'sirni qabul qilib, markaziy nerv sistemasiga etkazib berish va u erda analiz-sintez jarayonida hosil bo’lgan javob impulsini (reaksiyasini) harakat organlariga etkazib berish kabi o’ta murakkab vazifani bajaradi. Demak, nerv sistemasi orqali organizmda doimo tashqi va ichki muhit bilan uzluksiz bolanish bo’lib turadi. Ma'lumki, organizmning tashqi va ichki organlarida har xil ta'sirni qabul qiluvchi appartlar-reseptorlar joylashgan. tashqi ta'-sirni qabul qiluvchi reseptorlar eksteroreseptorlar, ichki ta'sirni qabul qiluvchi reseptorlar interoreseptorlar deyiladi. Yuqorida aytib o’tilganidek, tashqi va ichki reseptorlar qabul qilgan ta'sir impuls tariqasida markazga intiluvchi nerv (afferent) hujayralari (neyronlar) orqali tezda markaziy nerv sistemasiga (MNS) etkazila-di. U erda analiz-sintez qilinib, javob impulsi harakat neyronlari, ya'ni markazdan qochuvchi (efferent) neyronlar orqali harakat organlariga (muskul yoki bezlarga) etkaziladi. Shundan keyin bu organlar qisqaradi yoki bo’shashadi, bezlari esa mahsulot (sekret) ishlab chiqaradi. Hayvonlar tashqaridan qabul qiladigan impulslarning analiz-sintezi bilan atrof-muhitda o’zining turgan joyi va yo’nalishini aniqlab oladilar. Odam esa dunyo sirlarini chuqur o’rganib chiqib, o’rgangan narsa-hodisalarni amalda qo’llaydi. Nerv to’qimasi tarkibida faqat sezuvchi (markazga intiluvchi) va harakat (markazdan qochuvchi) nervlari uchrab qolmay, balki uchinchi guruh-oraliq (assositiv) neyronlar ham uchraydi. Ular bir neyrondan ikkinchi neyronga impuls o’tkazish vazifasini bajaradi. Masalan, impulsni ular afferent neyrondan efferent neyronga o’tkazishi mumkin. Umuman olganda, nerv to’qimasi ikkita katta tarkibdan: o’ziga xos vazifani bajaruvchi nerv hujayralaridan (1) va to’qimada tayanch, trofik, sekretor, himoya vazifalarini bajaruvchi bir necha xil neyrogliyadan (2) tashkil topgan. Bular

hammasi bir butun holda organizmda morfologik va funksional jihatdan yaxlit nerv sistemasini tashkil etadi. Nerv hujayrasi (neyrosit yoki neyron) nihoyatda ixtisoslashgan murakkab morfologik tuzilishga ega bo’lib, har xil tashqi va ichki ta'sirni qabul qilib, uni impulsga aylantirish va hujayra o’simtalari orqali uzatib berish xususiyatiga ega. Neyron sitoplazma va yadro qismlarini tashkil etuvchi tanasi, ya'ni perikariondan hamda bir nechta o’simtalardan tarkib topgan. Ayniqsa uning o’simtalari juda ko’p bo’lib, ulardan bittasi uzun bo’ladi, mana shu uzuni akson yoki neyrit deyiladi. Neyrit orqali hujayra tanasidan boshqa nerv o’simtasiga yoki harakat organlariga impuls o’tkaziladi. Aksonning uzunligi bir nechp mikrondan 1-1,5 metrgacha bo’lishi mumkin. Uning yo’on-ingichkaligi butun uzunligi bo’ylab bir xil. ayrim vaqtlarda u yon tomonlarga o’simtalar chiqaradi, ularga yon kollateral o’simtalar deyiladi. Neyronning qolgan qsimtalari kalta bo’lib, ular dendritlar deyiladi. Dendritlr, odatda, hujayra tanasidan yo’on bo’lib chiqib, uchiga tomon ingichkalashib boradi. Ular ikkinchi nerv hujayrasi o’simtalari bilan tutashib, sinapslar hosil qiladi. Sinaps ikkita neyron o’simtalarining bir-biri bilan tutashgan qismidir. Ular impulsni bir neyrondan ikkinchi neyronga o’tkazish funksiyasini bajaradi. Ayrim vaqtlarda dendritning uchlari ta'sirni qabul qiladigan reseptorga aylanib, ta'sirni qabul qilishda ishtirok etadi. 1. Odam va hayvonlar organizmida uchraydigan neyronlar o’zidan chiqaradigan o’simtalarning soniga qarab quyidagilarga bo’linadi: 2. Unipolyar (lotincha unus-bir degani)-bir qutbli, ya'ni bir o’simtali neyronlar. 3. Bipolyar (lotincha bi-ikki degani)-ikki qutbli, ya'ni ikki o’simtali neyronlar. Multipolyar (lotincha mulfum-ko’p degani)-ko’p qutbli, ya'ni ko’m o’simtali neyronlar. Unipolyar neyronlarning tanasidan, odatda, bitta o’simta chiqadi. Ular qatoriga dendrit o’simtalari paydo bo’lmaydigan neyroblast hujayralari kirishi

mumkin. Unipolyar neyronlar asosan umurtqasiz hayvonlar organizmida uchraydi. Odam tanasida esa bunday neyronlar bo’lmaydi. Bipolyar neyronlar qarama-qarshi qutblaridan ikkita o’simta chiqaradi. Bittasi akson, ikkinchisi lenlrit vazifasini bajaradi. Bipolyar neyronlar ham odam organizmida kam uchraydi. Ular faqat ko’zning to’r pardasida, ichki quloqning spiral gengliyasida hamda hid bilish organlarida uchraydi. Bipolyar neyronlar ko’proq hasharotlar terisida bo’ladi. Ayrim adabiyotlarda psevdounipolyar neyronlar qatoriga qo’shib o’rganiladi. Bu yodda tutish kerak. Psevdounipolyar neyronlar tanasidan, odatda, bitta o’simta chiqib, so’ng u «T» harfi singari ikkiga ajraladi. Lekin o’simtaning o’zagi bitta bo’ladi. Shaning uchun ularni psevdounipolyar deyiladi. O’simtalarning bittasi dendrit vazifasini bajarsa, ya'ni ta'sirni qabul qilsa, ikkinchisi akson vazifasini o’taydi, ya'ni ta'sirni markazga etkazib berishda ishtirok etadi. Multipolyar ya'ni ko’p qutbli (tarmoqli) neyronlardan har tomonga qarab bir nechta o’simta chiqadi. Ularning bittasi, odatda, uzun bo’lib, akson vazifasini bajarsa, qolganlari mayda, kalta bo’lib, dendrit rolini o’ynaydi. Multipolyar neyronlarga orqa miyaning barcha harakat neyronlari kiradi. Nerv hujayrasi morfologik tuzilishiga ko’ra, tana, ya'ni perikarion va o’simtalardan tashkil topgan. Tana qismi yadro, sitoplazma, organoidlar va o’ziga xos kiritmalardan iborat. O’simtalari esa akson va dendritlardan iborat. Yadrosi, odatda, yumaloq yoki oval shaklda bo’lib, har bir hujayrada bitta bo’ladi, kamdan- kam ikkita yoki ko’p yadroli nerv hujayralari uchraydi. Masalan, prostata bezining nerv sistemasini tashkil qiluvchi neyronlarda ko’p yadroli nerv hujayralari bor. Ularning soni 15 tagacha etadi. Neyronlarda intensiv ravishda fiziologik jarayonlar kechishi natijasida yadro tarkibida xromatin moddasi kamroq bo’ladi. Bitta yoki ikkita RNK ga boy yadrochaga ega. Sitoplazmasi (neyroplazmasi) tarkibida hamma organoidlar va spesifik hujayra kiritmalari: mitoxondriylar, endoplazmatik to’r, Golji kompleksi (apparati), sentrosoma, lizosoma, neyratubula va neyrofilimantalar, spesifik elementlardan-neyrofibrillalar va tigroid moddalar uchraydi.

ADABIYOTLAR 1 . Qodirov E.Q. Gistologiya. Toshkent. «O’qituvchi». 1994 y. 2. Zufarov K.A. Gistologiya. Toshkent. «Medisina». 1991 y. 3. Zavarzin A.A. Osnova sravnitelnoy gistologii. Uchebnoe posobie. Leningrad. LGU. 1985 g. 4 . Kuznesov S.L., Mushkambarov N.N., Goryachkina V.L., Atlas po gistologii, sitologii i embrionologii. "Medisinaskoe informativnoe agentstvo». Moskva 2002 g. 5. Алимов Д . А . Гистология ва эмбриология . «Ўқитувчи» - 1966. 6. Антипчук Ю.П. Гистология с основами эмбриологии. М. Просвешение, 1983. 7. Афанасьев Ю.И. Гистология. М. «Медицина», 1989. 8. Бадалхўжаев Гистологиядан амалий машғулотлар. (ўқув қўлланма), Андижон-2006.

Похожие

Nerv sistemasi

Nerv tizimi va oliy nerv faoliyati. Analizatorlar

Mezakson haqida tushuncha. Mielinsiz va mielin pardali nerv tolalari. Sinapslar tuzilishi. Makrogliya va mikrogliya. Nerv sistemasining evolyusion taraqqiyoti

Epiteliy to’qimasi. Epiteliy to’qimasining morfologik, fiziologik va genetik klassifikasiyasi

Bezlar to’risida tushuncha. Tashqi va ichki sekresiya bezlari. Bir hujayrali va ko’p hujayrali, oddiy va murakkab morfologik tuzilishiga ega bezlar