Nerv sistemasi - Медицина - Рефераты

Nerv sistemasi

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

589.7373046875 KB

Nerv sistemasi Reja: 1. Nerv sistemasining ahamiyati va tuzilishi. Orqa miyaning 2. tuzilishi va funksiyalari. a. Bosh miyaning tuzilishi va funksiyalari. Bosh b. miyaning ustun qismi. Po’stloq osti nerv markazlari.

Nerv sistemasining ahamiyati va tuzilishi. Orqa miyaning tuzilishi va funksiyalari. Odam organizmi kabi murakkab sistemaning turli qismlarining kelishib ishlashini ta’minlash uchun, bu murakkab sistemaga mos bo’lgan uyg’unlashtiruvchi sistema zarur. Bu vazifani endokrin va nerv sistemasi bajaradi. Fiziologik jarayonlarning nerv regulyatsiyasi – bu nerv sistemasining hujayra, to’qima va organlarning faoliyatini, organizmning ehtiyojlariga ko’ra va tashqi muhit ta’sirlariga mos ravishda boshqarishdan iborat. Organizm funksiyalarini nerv va gumoral boshqarish usullari bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Nerv sistemasi organizmning barcha hayotiy jarayonlarini boshqaradi va organizmning tashqi muhit bilan aloqasini ta’minlaydi. Nerv sistemasining organizm organ va sistemalarning faoliyatini kelishib ishlashini ta’minlashini Pavlov nerv sistemasining quyi funksiyasi deb atagan. Nerv sistemasining quyi funksiyasini bosh miyaning quyi qismlari va orqa miyada joylashgan nerv markazlari bajaradi. Nerv sistemasining organizmni tashqi muhit bilan aloqasini ta’minlashi, nerv sistemasining oliy funksiyasidir . Nerv sistemasining oliy funksiyasini, bosh miya katta yarim sharlari va uning po’stlog’ida joylashgan nerv markazlari bajaradi. Nerv sistemasining tuzilishi. Funksional jihatdan nerv sistemasi bir butun yaxlit bo’lib, uni o’rganish qulay bo’lishi uchun anatomik jihatdan 2 qismga ajratiladi (101-rasm). 1. Markaziy nerv sistemasi. Bunga bosh va orqa miya kiradi. 2. Periferik nerv sistemasi. Bunga periferik nerv tugunlari, bosh va orqa miyadan chiqadigan nervlar kiradi. Nerv sistemasining struktur-funksional birligi neyron hisoblanadi. Funksional jihatdan neyronlarning 3 tipi farq qilinadi: 1. Sezuvchi neyronlar 2. Oraliq neyronlar 3. Harakat neyronlari

Oraliq neyronlar miyaning kulrang moddasining asosiy massasini tashkil qiladi. Oraliq neyronlar sezuvchi va harakat neyronlari orasida joylashib, ularning aloqasini ta’minlaydi. Harakat neyronlarida javob impulslari shakllanadi va u mushaklar va bezlarga uzatiladi. Markaziy nerv sistemasi ikki asosiy: 1. reflektor va 2. o’tkazuvchanlik funksiyalarni bajaradi. 101-rasm. Nerv sistemasining tuzilishi. 1 – bosh miya; 2 – orqa miya; 3 – nervlar; 4 – nerv tugunlari. Refleks haqida tushuncha. Nerv sistemasining funksiyasi reflekslar tarzida namoyon bo’ladi. Refleks – lotincha so’z bo’lib, qayta his etish degan ma’noni bildiradi. Refleks bu organizmning, har qanday ta’sirga nerv sistemasi

orqali ko’rsatadigan javob reaksiyasidir. Reflekslar nerv sistemasida mavjud bo’lgan reflektor yoy orqali yuzaga chiqadi. Oddiy reflektor yoyi sezuvchi, oraliq va harakat neyronlaridan iborat. Tizza refleksi sodda refleksga misol bo’ladi. (102- rasm) Murakkab refleks bosh miya yarim sharlari po’stlog’i orqali amalga oshadi va po’stloqdagi analiz-sintezdan so’ng mazkur refleks yuzaga chiqadi yoki chiqmaydi. 102-rasm. Tizza refleksi. 1 – bosh miyadan kelayotgan nerv tolasi; 2 – orqa miya; 3 – harakat neyron; 4 – harakat nervi; 5 – sezuvchi nerv; 6 – mushaklar; 7 – nay; 8 – tizza bo’g’imi; 9 – oyoqning dastlabki holati; 10 – refleks yuzaga chiqqanda oyoqning holati. Nerv sistemasida nerv tuguni, kulrang modda, markaz, tana, yadro, po’stloq tushunchalari mavjud bo’lib, bu tushunchalar neyron tanalarining birgalikda

to’plangan joyini anglatadi. Oq modda tushunchasi esa nerv hujayralari o’simtalaridan ya’ni nerv tolalari tutamlaridan iborat tuzilmalarni bildiradi. Orqa miya. Orqa miya umurtqa pog’onasining kanalida joylashgan bo’lib, uzunligi 40-45 sm, og’irligi 30-40 gr, atrofida diametri esa 1 sm keladi. Orqa miyaning yuqori qismi 1-umurtqasining yuqori yuzasiga to’g’ri keladi va uzunchoq miya bilan tutashgan. Pastki qismi esa 1-2 bel umurtqalari sohasida konus shaklida tugaydi. Undan pastga orqa miya ot dumi deb ataladigan ip shaklida davom etadi. Ipning yuqori qismida nerv hujayralari bo’lib, ipning uchi umurtqa pog’onasining dum qismida tugaydi. Orqa miyaning oldingi va orqa tomonlarida chuqur egatlar bo’lib, ular orqa miyani ikkita simmetrik bo’laklarga bo’ladi. Orqa miyaning ko’ndalang kesimida oq va kulrang moddalar farq qilinadi (103-rasm). 103-rasm. Orqa miyaning tuzilishi. 1 – kulrang modda; 2 – oq modda; 3 – orqa miya tuguni; 4 – orqa ildiz; 5 – oldingi ildiz; 6 – bo’ylama egat; 7 – nerv tuguni; 8 – markaziy kanal. Oq modda orqa miyaning tashqi tomonida joylashib, kulrang moddani o’rab turadi. Oq modda miyelinli nerv tolalaridan iborat bo’lib, ular orqa miyaning turli

segmentlarining nerv hujayralarini bir-biri bilan va ularni bosh miya nerv hujayralari bilan bog’laydi. Oq moddaning nerv tolalari orqa va bosh miya nerv markazlaridan impulslarni bir-biriga o’tkazish vazifasini bajaradi. Orqa miyaning kulrang moddasi oq moddaning markazida kapalak shaklida joylashgan. Kulrang moddada 13 mln dan ortiq nerv hujayralari bo’ladi. Nerv hujayralarining tanasi 0,1 mm dan oshmaydi. Lekin ular tolasining uzunligi 1,5 metrga yetadi. Kulrang moddada 1 juft oldingi, 1 juft orqa va 1 juft yon shoxlar bo’ladi. Oldingi shoxlarda harakatlantiruvchi neyronlar, orqa shoxlarda va markaziy kanalning atrofida oraliq (qo’shimcha) neyronlar joylashgan. Yon shoxlarda esa vegetativ funksiyalarni boshqaruvchi neyronlar joylashgan. Ulardan sezuvchi harakatlantiruvchi vegetativ nerv tolalari chiqib, ichki a’zolarga boradi. Yon shoxlar ayniqsa, I-ko’krak va II-III bel segmentlari sohasida yaxshi rivojlangan. Orqa miya 3 qavat pardalar bilan o’ralgan: 1. tashqi-qattiq; 2. o’rta-o’rgimchak- to’rsimon parda; 3. ichki-yumshoq parda. Bu pardalarni “ meninges ” deyiladi va ularning yallig’lanishi “meningit” deyiladi. Orqa miyaning yumshoq pardasi orqa miya moddasiga bevosita tegib turadi. Pardalar orasidagi bo’shliqlarda orqa miya suyuqliklari bo’ladi. Kulrang moddaning markazida, markaziy kanal bo’lib, unda orqa miya suyuqligi oqadi. Bu kanal uzunchoq miya kanali orqali, bosh miyaning qorinchalari bilan tutashgan. Bu qorinchalarda ham miya suyuqligi oqadi. Bu suyuqlik qorinchalar va orqa miyaning markaziy nayining devorida joylashgan neyrogliya hujayralarining bir turi – ependimoglial hujayralar tomonidan ishlab chiqariladi. Suyuqlik tarkibining o’zgarishi, bosh va orqa miya kasalliklari haqida ma’lumot berishi mumkin. Orqa miyaning segmentlari. Orqa miyadan 31 juft nerv chiqadi. Orqa miya nervlarining qarshisidagi har bir qismi, orqa miya segmentlari deb ataladi. Orqa miya 31 segmentdan iborat. Bu segmentlar quyidagicha taqsimlangan: 1. Bo’yin segmenti - 8 ta 2. Ko’krak segmenti - 12 ta 3. Bel segmenti - 5 ta

4. Dumg’aza segmenti - 5 ta 5. Dum – segmenti – 1 ta. Orqa miyaning har bir segmentida joylashgan nerv markazlari, tananing turli sohalaridagi to’qima va organlarning faoliyatini boshqaradi. Orqa miyaning bo’yin segmentida joylashgan nerv markazlari tananing bosh sohasidan to ko’krakning 5qovurg’asi sohasigacha, qo’lning tashqi yuzasi kaft va barmoqlarning terisi hamda mushaklarning sezish va harakatlanish funksiyalarini ta’minlaydi. Orqa miyaning ko’krak segmentida joylashgan nerv markazlari, ko’krak qafasining 5-qovurg’a sohasidan boshlab, to qovuqqacha bo’lgan sohada joylashgan ichki a’zolarning va qo’lning ichki yuzasi, teri va mushaklarning sezish va harakatlanishini ta’minlaydi. Orqa miyaning bel segmentida joylashgan nerv markazlari, tananing qovuq sohasidan boshlab, to oyoq barmoqlarigacha bo’lgan sohada, oyoqlarning oldingi yuzasining, to’qima va organlarning sezish va harakatlanishini boshqaradi. Orqa miyaning qaysi segmentida joylashgan nerv hujayralari va ularning nerv tolalari shikastlansa, shu markazlar boshqaradigan to’qima va organlarning sezish va harakatlanish funksiyasi yo’qoladi (ya’ni falaj bo’ladi). Orqa miya 2 ta asosiy vazifani bajaradi: 1. Orqa miyaning reflektor funksiyasi 2. Orqa miyaning o’tkazuvchi funksiyasi Orqa miyaning reflektor funksiyasi , oddiy harakat reflekslarining yuzaga chiqishini ta’minlashdan iborat. Bu reflekslar qo’l va oyoqlarni bukish, yozish, tizza refleksi, qo’lni tortib olish va boshqa bir qator bosh miya tomonidan nazorat qilinadigan reflekslardan iborat. Misol tariqasida, tizza refleksining yuzaga chiqishini ko’rib chiqamiz: Vrach-nevropatolog bolg’acha bilan sonning 4 boshli mushagining payi (tizza) ga ursa, payning retseptorlarida hosil bo’lgan qo’zg’alish, sezuvchi neyronning dendriti orqali sezuvchi neyronning tanasiga keladi. Undan impuls sezuvchi neyronning aksoni orqali orqa miyaning orqa shoxidan orqa miyaga kiradi. Bu yerda impuls sinapslar orqali oldin oraliq neyronga, undan esa harakat neyronlariga o’tkaziladi. Harakat neyronlari oyoq mushaklariga impuls

yuboradi va oyoq harakatga keladi. Orqa miyaning reflektor yoyi, orqa miyaning o’zida tutashadi. Lekin shu bilan birga bosh miya ham orqa miya refleksi haqida axborot oladi. Bu axborotning bosh miyaga yetib kelishi orqa miyaning o’tkazuvchanlik funksiyasiga bog’liq bo’lib, yuqoriga ko’tariluvchi yo’llar (nerv tolalari) orqali amalga oshiriladi. Bosh miya orqa miyaning reflektor effektini ixtiyoriy ravishda oshirishi yoki pasaytirishi mumkin. Ixtiyoriy harakatlarni bosh miya boshqaradi, lekin tana mushaklarining aniq harakatini orqa miyaning harakat neyronlari yuzaga chiqaradi. Orqa miyaning reflektor funksiyasini bosh miyasi olib tashlangan baqada namoyish qilish mumkin. Buning uchun bosh miyasi shikastlangan baqaning orqasiga, kislotada namlangan qog’oz parchasi yopishtirib qo’yilsa, baqa uni oyog’i bilan olib tashlashga harakat qiladi. Buni necha marta takrorlanganda ham baqa, kislotali qog’ozni olib tashlaydi. Bosh miyasi bo’lgan baqa bu harakatni bir- ikki marta takrorlab, keyin boshqa bir chora topgan bo’lar edi yoki ta’sirdan qochib ketar edi. Refleks yuzaga chiqishi uchun reflektor yoyning barcha qismlari butun va sog’lom bo’lishi kerak, aks holda refleks yuzaga chiqmaydi. Orqa miyaning o’tkazuvchanlik funksiyasi. Orqa miyaning oq moddasini hosil qiluvchi nerv tolalari, orqa miyaning turli bo’limlarini bir-biri bilan va u orqali retseptorlar va ishchi organlar bilan bog’laydi. O’tkazuv yo’llari orqali impulslar ikki tomonga o’tkaziladi. 1. Pastga tushuvchi qism. Bu yo’llar orqali bosh miyaning nerv markazlarida hosil bo’lgan qo’zg’alishlar, pastga tushuvchi yo’llar orqali orqa miyaning shunga taalluqli nerv markazlariga keladi va undan a’zolarga o’tkaziladi. 2. Yuqoriga ko’tariluvchi qism. Bu yo’llar orqali retseptorlardan sezuvchi nerv orqali orqa miyaga kelgan impuls bosh miyaga o’tkaziladi. O’tkazuvchi yo’llar bosh miyaning pastki qismida kesishadi. Shuning uchun bosh miyaning o’ng yarim shari tananing chap tomonini, chap yarim shar esa o’ng tomondagi organlarning funksiyasini boshqaradi. Bosh miyaning tuzilishi va funksiyalari. Bosh

miyaning ustun qismi. Po’stloq osti nerv markazlari. Odamning bosh miyasi tabiatning ajoyib mo’jizasi bo’lib, u aql-idrok, fikrlash, ong, hissiyot, xotira kabi ruhiy xususiyatlarning fiziologik asosi hisoblanadi. Bosh miyada ichki va tashqi ta’sirlar analiz qilinadi va javob impulsi sintezlanadi. Bosh miya tananing barcha to’qima va a’zolarining ish faoliyatining mutanosibligini ta’minlaydi va organizmning funksiyalarini tashqi muhit sharoitiga moslashtiradi. Bosh miya kalla suyagining ichida joylashgan bo’lib, uning og’irligi katta odamda 1000-2000 g. bo’ladi. Shuni aytish kerakki, bosh miyaning og’irligi odamning aqli, idroki va ish qobiliyatini belgilamaydi. Rus yozuvchisi I. S. Turgenevning miyasining og’irligi 2012 gr bo’lgan. Fransuz yozuvchisi Anatol Fransning miyasining og’irligi 1017 gr bo’lgan. Odamning aqliy faoliyati yarim sharlarning po’stlog’ida joylashgan nerv hujayralarining fiziologik, biokimyoviy va biofizik xususiyatlariga bog’liq. Bosh miya 2 qismdan iborat (104-rasm): 1. Bosh miyaning ustun qismi 2. Bosh miya katta yarim sharlari

104-rasm. Bosh miyaning bo’limlari. 1 – uzunchoq miya; 2 – miya ko’prigi; 3 – miyacha; 4 – o’rta miya; 5 – oraliq miya; 6 – katta yarim sharlar. Bosh miyaning ustun qismi 5 bo’limdan iborat : 1. Uzunchoq miya 2. Miya ko’prigi 3. Miyacha 4. O’rta miya 5. Oraliq miya Uzunchoq miya bosh miyaning eng pastki qismi bo’lib, uzunligi 25-30 mm, og’irligi 7 gr bo’ladi. Uzunchoq miya ensa suyagi teshigining nishabida joylashgan. Uning quyi chegarasi ensa teshigining pastki yuzasiga to’g’ri keladi va orqa miya bilan tutashgan. Yuqorida esa u ko’prikka birlashgan. Uzunchoq miya ham orqa miya kabi reflektor va o’tkazuvchanlik funksiyalarni bajaradi. Uzunchoq miyaning ichki qismidagi oq moddasida joylashgan nerv tolalari impulslarni orqa miyadan bosh miyaning yuqori qismida joylashgan nerv markazlariga va ularda hosil bo’lgan javob impulslarini orqa miyaga o’tkazadi. Uzunchoq miyaning kulrang moddasida yurak ishi, nafas olish, oshqozon va ichakda shira ajralishi, aksa urish, ko’zni ochib-yumishni va ko’z yosh bezlarining faoliyatini boshqaruvchi markazlar joylashgan. Bundan tashqari, uzunchoq miyadan til, halqum, hiqildoq, qalqonsimon bez, yirik qon tomirlar va ichki organlarning faoliyatini boshqaradigan nervlar ham chiqadi. Miya ko’prigi – Varoliyev ko’prigi. Miya ko’prigi uzunchoq miyaning davomi bo’lib, u ham oq va kulrang moddalardan iborat. Kulrang moddasi alohida joylashgan neyronlarning to’plami – yadrolardan iborat. Bu yadrolarda ko’z soqqasini harakatlantiruvchi, yuzning mimika mushaklarining harakatini boshqaruvchi va uch shoxli nervning markazi joylashgan. Ko’prikdan bosh miyaning yuz va eshitish nervlari chiqadi. Ko’prikning oq moddasining asosiy

qismini tashkil etuvchi nervlar, miyachaning yarim sharlarini bir-biri bilan va orqa miyani, bosh miyaning boshqa bo’limlari bilan bog’laydi. Eshituv nervi orqali, bosh miyaga, muvozanat organining retseptorlaridan ham signallar o’tkaziladi. Miyacha. Miyacha bosh miyaning ensa qismining ostida, kalla suyagining ichki yuzasidagi maxsus chuqurchada joylashgan. Og’irligi 120-150 gr. Miyachaning ostida ko’prik bilan uzunchoq miya turadi. Miyacha 2 ta yarim sharlardan iborat bo’lib, ularni chuvalchangsimon o’simta birlashtiradi. Miyachaning yuzasi 2-3 mm qalinlikdagi kulrang modda bilan qoplangan. Kulrang modda tagida oq modda joylashgan. Miyacha miyaning boshqa qismlari bilan 3 juft oyoqchalar orqali tutashib turadi: 1. Ustki oyoqchalar – miyachani 4 tepalik hamda orqa miya bilan birlashtirib turadi, 2. O’rta oyoqchalar – miyachani ko’prik bilan tutashtiradi, 3. Pastki oyoqchalar – miyachadan uzunchoq miyaga boruvchi nerv tolalaridan iborat. Miyacha harakatlarni uyg’unlashtirib, mushaklarning qisqarishini boshqaradi. Miyacha oyoqchalaridagi nerv tolalari orqali orqa miyadan impuls olib turadi. U odam tanasidagi barcha mushaklarning tarangligini va harakatlarining tartibli bajarilishini, muvozanatda bo’lishini ta’minlaydi. Agar miyacha shikastlansa, tana mushaklari bo’shashadi va odam tik turish, yurish, sakrash, yugurish kabi harakatlarni bajara olmaydi va muvozanatini saqlab qola olmaydi. O’rta miya. U ko’prikning yuqorisida, miyachadan oldinda joylashgan. O’rta miya 4 tepalik, miya oyoqchalari va miya qorinchalarining suv yo’llari (Silviy suv yo’li) dan iborat. Oldingi 2 ta tepalikda po’stloq osti ko’rish markazi, orqadagi 2 ta tepalikda esa po’stloq osti eshitish markazi joylashgan. Po’stloq osti ko’rish markazi qorachiqning kattaligini va gavharning shaklini boshqaradi. Orqadagi 2 ta tepalikda, quloqni tovushga nisbatan moslash, boshni tovush kelgan tomonga burish kabi harakatlarni boshqaruvchi markazlar joylashgan. O’rta miyada qoramtir modda va qizil yadro joylashgan. Qoramtir moddada ovqatni chaynash, yutish, qo’l va barmoqlarning nozik harakatlarini boshqaruvchi nerv

markazlari, qizil yadrosida esa mushaklarning tarangligini ta’minlovchi nerv markazlari joylashgan. Oraliq miya. Oraliq miya 3 qismdan – yuqorigi, o’rta va quyi qismlardan iborat. Oraliq miyaning markaziy qismi – ko’ruv do’mboqlari – talamus deyiladi. Bu yerga barcha sezgi organlardan axborotlar keladi va bu qismda axborotlarning ahamiyati aniqlanadi, eng muhim axborotlar katta yarim sharlarning po’stlog’iga o’tkaziladi. Oraliq miyaning quyi qismi gipotalamus dir. Gipotalamus talamusning tagida, III-qorinchaning tubida joylashgan. Gipotalamus moddalar va energiya almashinuvini boshqaradi. Gipotalamusning yadrolarida, tashnalik va uni qondirish, ochlik, to’qlikni nazorat qiluvchi markazlar mavjud. Gipotalamus organizm tana haroratining turg’unligini va ichki muhit doimiyligini ta’minlanishini nazorat qiladi. Gipotalamusning neyrosekretar hujayralarida adenogipofizning gormonal funksiyasini boshqaruvchi biologic aktiv moddalar – liberinlar va statinlar ishlab chiqariladi. Liberinlar adenogipofizning sekretor hujayralarida trop gormonlarning sintezini va qonga chiqarilishini kuchaytiradi, statinlar esa susaytiradi. Bundan tashqari gipotalamusning supraoptik va paraventrikulyar hujayralarida ishlangan antidiuretik va vasopressin gormonlari neyrogipofiz orqali qonga chiqariladi. (89- rasm). Gipofizning periferik endokrin bezlar faoliyatini boshqarishi ikki xil yol bilan amalga oshadi: 1. Transadenogipofizar ta’sir . 2 . Paraadenogipofizar ta’sir . Gipotalamusning periferik bezlarga gipofiz orqali ta’siri transadenogipofizar ta’sir deyiladi. Bu gipotalamusning liberin va statin gormonlari orqali adenogipofizning gormonal funksiyasiga ta’siri bilan bog’liq. Bundan tashqari gipotalamus, simpatik va parasimpatik nervlar orqali to’g’ridan-to’g’ri periferik bezlarga ta’sir etadi. Buni gipotalamusning paraadenogipofizar ta’siri deyiladi. Shunday qilib, gipotalamus organizmda nerv regulyatsiyasining gormonal regulyatsiyaga o’tish ko’prigi hisoblanadi (89-rasm).

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Nerv to’qimasi. Umurtqasiz va umurtqali hayvonlar nerv sistemasi tuzilishi. Neyronlar tuzilishi va tiplari

Nerv tizimi

Nerv to'qimasi

Nerv tizimi va oliy nerv faoliyati. Analizatorlar

Oliy nerv faoliyati