Нерв системаси ва сезги органлар - Медицина - Рефераты

Нерв системаси ва сезги органлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

851 KB

Нерв системаси ва сезги органлар Ҳашаротларнинг нерв системаси 3 қисмдан иборат: 1 .Бош мия-ҳалқум устидаги нерв тугуни; 2 .Ҳалқум ости нерв тугуни; 3 .Қорин нерв занжири. Бош мия 3 қисмдан иборат: 1-Бош миянинг олдинги қисми- протоцеребрум. Бу иккита ярим шардан иборат бўлиб, ундан кўзни ҳаракатга келтирувчи нерв толалари чиқади. Ярим шарнинг ичида таначали ёки замбуруғсимон ҳужайралар бўлиб, улар асосан мураккаб ҳулқ-атворли ҳашаротларда учрайди. масалан, асалари, чумолиларда. 2.Ўрта қисм-дейтоцеребрум-кичикроқ ҳазмда бўлиб, мўйловларни ҳаракатга келтирувчи нерв толалари чиқади, сезги маркази ҳам шу бўлимда бўлади. 3.Орқа қисм-дейтоцеребрум-бундан оғиз ва юқори лабларга нерв толалари боради. Бундан ташқари бу бўлимлардан турли органларга ҳам нерв толалари боради. Ҳалқум ости нерв тугунидан 3 жуфт нерв толаси: 1-мандибула, 1- пастки лаб, 3-пастки жағ нерв толалари чиқади. Қорин нерв занжиридан ҳар бир сегментгабир жуфтдан нерв толаси чиқади ва занжирнинг маълум жойи нерв тугуни бор. Масалан, қанотсиз ҳашаротларда 11 та ганглия бор: 3 та кўкрак, 8 та қорин қисмида. Қориндаги охирги 4 та ганглия бирлашиб биттага айланган. Баъзи ҳашаротларда қорин ганглияларининг сони личинкаларида тўлиқ бўлиб, жинсий вояга етгандан кейин улар бирлашиб кетади ёки бунинг акси ҳам бўлиши мумкин. Умуман, ҳашаротларнинг нерв системаси умуртқасиз ҳайвонлар орасида юқори тузилишга эга бўлиб, бу уларнинг катта таъсир кўрсатган.

1.Туйғу органлари. Бу вазифани турли хил туклар бажаради. Уларга нерв толаларининг учлари-рецепторлар келади. 2.Ҳид билиш органлари, бу вазифани мўйловлари бажаради. Масалан, капалаклар, арилар гулга қўниши билан гулдаги нектарнинг хидини сезадиғ агар бирорта ҳайвон ўлса биринчи бўлиб ҳашаротлар бу ўлимтикнинг хидини сезиб боради. Ҳашаротларнинг мўйловларида хидлов чуқурчалари бор, бўларни сенсиллалар ҳам деб аталади. Масалан, асалариларда 14-15000 та, май қўнғизда 8-50000 та, хонқизида 10-12 та хидлов чуқурчалари бор. Умуман, урғочиларига нисбатан эркак ҳашаротларда кўпроқ бўлади. 3.Таъм билиш органлари асосан лабларда, жағларда жойлашган. Шунинг учун улар овқатнинг таъмини тез ва аниқ сезади. Масалан, пилла қурти тут баргини хидидан унинг таъмини сезади ва ейди. 4.Кўриш органлари оддий ва мураккаб кўзлардан иборат. Масалан. Асалариларда бир жуфт фасетоз кўздан ва 3 та оддий кўздан иборат. Фасетоз кўзлари қисқичбақасимонлардагига ўхшайди, фарқи буларда 1 та фасетоз кўзда жуда кўп оддий кўзлар бор. Масалан, чумолиларда 12000 тагача, уй чивинида-4600, баъзи қўнғизларда-25000 тагача оддий кўздан 1 та фасетоз кўз ташкил топган. Фасетоз кўзларнингг аҳамияти: 1.Фасетоз кўз ҳашаротлар учганда уларнинг мўлжал олишида ва объектни кўришига ёрдам беради.

2.Ҳашаротлар ўсимлик гулини кўриб кейин қўнади ва нектари билан озиқланади, чанглантиради. 3.Ҳашаротларнинг эркак ва урғочилари бир-бирини кўриб топиб олади ва қўшилади. 4.Оддий кўзлар ёрдамчи, баъзиларида эса асосий вазифани бажаради организмнинг ёруғликка йўналишини таъмилайди. 5.Эшитиш ва мувозанат органлари тимпанель орган деб аталади. Бу орган гавданинг турли жойларида жойлашган бўлади. Масалан, ён томонида, оёғида ва ҳокозо. Эшитиш ёриғидан товуш киради, унинг оғзида барабанга ўхшаш қопқоғи бор. Товуш келиб урилиши билан барабан ҳаракатга келади ва резонанс товуш йўлига-трахеяга ўхшаш

йўлга тушиб товуш эшитилади. Эшитиш йўлида жуда кўплаб сезгир ҳужайралар жойлашган, уларга нерв толалари келиб туради. Ҳашаротларда хордотональ орган ҳам бўлади. Агар шу орган олиб ташланса ҳашарот мувозанатини йўқотади. Ҳашаротларда биттаси овоз чиқарса ҳаммаси бирдан ўчади. Масалан, капалакларда. Демак. Ҳавф-ҳатардан қутилади. Ҳашаротлар узоқ масофаларга товушдан бир-бирин топиб олади. Масалан, эокак ва урғочи ҳашаротлар кўпайиш даврида шу ходиса рўй беради. Ҳашаротларнинг овоз чиқариши . Эшитиш органлари яхши ривожланган ҳашаротлар ўзидан товуш ва овоз ҳам чиқаради. Булар да орқа қанотнинг учи олдинги қанотга, оёқлари бир-бирига ишқаланиши туфайли товуш чиқаради. Маслан, чигирткаларда қанот билан оёқнинг, жизилловуқларда махсус мембрананинг вибрацияси туфайли товуш чиқади. Қўнғизларда одам эшитмайдиган товушлар ёрдамида ўз душманларидан бир-бирини огоҳлантиради. Бу ультратовушлар ҳашаротларни турли хил таъсиротлардан химоя қилади. Ҳозиргача одам эшитмайдиган ҳашаротларнинг товушини ҳеч ким ўрганмаган.

Ҳиндистон олимлари термитларнинг магнит майдонини сезишини аниқлаган. Термит магнит майдонига гавдаси билан жавоб беради. Лекин ҳозиргача унинг механизми аниқланмаган. Шунингдек, ҳашаротларнингультрабинафша нурга, ультротовуш, ультра электромагнит тўлқинига ва бошқа табиат ходисаларига жавоб реакцияларини тўлиқ ўрганилмаган. Ташқи муҳит таъсиротларига ҳашаротларнинг жавоб реакцияси- таксис деб аталади. Масалан, иссиқликка-термотаксис, намликка- гигротаксис, ёруғликка-фоотаксис ва бошқалар. Ҳашаротларнинг ҳулқ-атвори, яъни инстинкти мураккаб туғма ходисадир. Масалан, ипак берувчи капалаклар ғумбакка айланишидан олдин пилла ҳосил қилади. Баъзи арилар олдин ҳашаротларни ўлдириб, уни устига тухум қўяди. Тухумлардан чиққан личинка ўлик ҳашаротни озиқа сифатида ейди. Хулоса қилиб айтганда, ҳашаротларнинг этологияси (ҳулқ-атворни ўрганувчи фан) мураккаб масала бўлиб, бу соҳадаги маълумотлар жуда камдир ва натижада янги-янги илмий маълумотлар олиниши шубҳасиздир. Ҳашаротларнинг нозик ҳаракатларининг механизми тўлиқ очилмаган. Ҳашаротларнинг жинсий органлари . Ҳашаротлар айрим жинсли бўлиб, жинсий диморфизм ходисаси яхши тараққий этган. Уларнинг эркаги кичикроқ бўлиб, ранги ва баъзи ўсимталаридан фарқ қилади.

Ҳашаротларнинг жинсий органлари қорин қисмида жойлашган бўлиб қуйидагича тузилган: 1.Бир жуфт жинсий без ёки гонада; 2.Жинсий ҳужайраларни ўтказувчи канал; 3.Қўшимча жинсий без; 4.Қўшилувчи органлар, уруғ қабул қилувчи халта. Урғочилик жинсий органлари . Булар бир жуфт тухумдондан иборат. Ҳар бир тухумдон бир неча найлардан иборат бўлиб, уларнинг тухум йўлига бирлашган томони йўғон, иккинчи учи эса ингичкалашиб боради. Уларнинг сони ҳам кўп бўлиши мумкин. Масалан, ўсимлик битларида биттадан ҳар бир тухумдонда, суваракларда 16 та, асалариларда 200 га яқин, термитларда 2500 та. Тухум кўп етиштириш тухумдондаги тухум найларининг сонига боғлиқ. Тухум найларининг ички қисмида, тухум йўлига яқин жойида бирламчи жинсий ҳужайралар жойлашган бўлиб, улардан ооцитлар етилади. Унинг атрофини фолликуляр ҳужайралар ўраб олган бўлади. Жинсий ҳужайра етилиши билан унинг ўрнини бирламчи жинсий ҳужайралар эгаллайди. Ооцитлар ўртасида сариқлик моддаси жойлашган бўлиб, улар тухумни озиқ модда билан бойитади. Тухум иккита тухумдондан тухум йўли орқали пастга тушади. 2 та тухум йўли бирлашиб биттага айланади. Тухум йўлининг бирлашган жойига қўшимча безнинг секрети қуйилади. Бу секретдан тухумнинг пўсти, субстратга тухумни ёпиштирувчи моддалар ҳосил бўлади.

Бундан ташқари, бу ерга уруғ қабул қилувчи халтанинг йўли очилади. Уруғ қабул қилувчи халтанинг ичида, урғочи ҳашарот эркаги билан қўшилганда сперматозоидни4-5 йилгача, яъни бутун умр бўйи сақлайди, демак улар умрида бир марта қўшилади. Уруғ халтаси бўлмаган ҳашаротларда. Масалан, суваракларда сперма тўғри бачадонга тушади. Урғочиларида уруғланган тухумни қуйувчи орган, масалан, асалариларда нишсимон бўлиб, 8-9 бўғимларда жойлашган. Эркаклик жинсий органлари. Уруғдон, уруғ йўли, уруғ халтаси, қўшилиш органидан иборат. Буларда ҳам қўшимча без бўлиб, ундан ажралган секрет спермато- фора ҳосил бўлишига қатнашади. Сперматозоид сперматофора холида тухум ҳужайра билан қўшилгунча сақланади. Сперматофора-бу сперматозоиднинг капсулага ўралган ҳолатидир. Капсула сперматозоидни тухум ҳужайра билан қўшилгунча сақлайди. Сперматофорада ҳали тўла етилмаган сперматозоидлар ҳам бўлиши мумкин. Сперма-уруғ, форос-сақловчи деган маънони билдиради. Кўпайиши . Ҳашаротлар айрим жинсли бўлиб, жинсий диморфизм ходисаси яхши тараққий этган бўлади. Уларда кўпайиш турлари қуйидагича: I .Жинсий кўпайиш. Бунда жинсий ҳужайралар ўзаро қўшилади. Бу ходиса оталаниш деб аталади. Бу ҳам икки хилда бўлади: 1)Ташқи-ички оталаниш. У ўз навбатида яна иккига бўлинади:

а) баъзиларида эркак ҳашарот сперматофораларини тупроқ ёки ўсимликларга қўяди. Урғочиси бу сперматофорани жинсий тешигига киргизиб олади ва оталаниш ичкарида содир бўлади. Масалан, тубан ҳашаротларда. б)баъзиларида (суварак ва бошқаларида) эркаги сперматофораларни урғочисининг қорнига ёпиштириб қўяди. Урғочиси эса қўшимча жинсий органлар ёрдамида сперматофорани жинсий тешиги орқали ичкарига киргизиб олади. 2.Ички оталаниш. Юқори тузилишдаги ҳашаротларда (қўнғизларда, икки қанотлиларда, капалакларда) эркаги урғочисининг жинсий тешигига жинсий органлар ёрдамида сперматофорани киргизиб қўяди. I .Ҳашаротларда партоногенез ходисаси кўп учрайди. масалан, асалариларда уруғланмаган тухумдан эркаклари-трутенлари ҳосил бўлади. Уларнинг сперматозоидида гаплоид хромосомалар бўлиб, тухум ҳужайра билан қўшишса ишчи ёки урғочи асалари ҳосил бўлади. Баъзиларида партоногенез жинсий кўпайиш билан навбатлашиб туради. Масалан, ўсимлик шираси битида. Бунда кўпайиш содир бўлади. Бир мартага қўядиган тухумларининг сони ҳам ҳар хил ҳашаротларда турлича. Масалан, сувараклар-16 та, уй пашшаси-150 та, битта урғочи бир умрга 600 та, асалари бир кунда 1000 та, бир умр-

1500000 та, термитлар бир кунда 30 000 та, бир умр-10 000000 та тухум қўяди ва тухум қўйиш сони ҳашаротнинг умр кўриши билан боғлиқдир. Ҳашаротларнинг эмбрионал тараққиёти . Ҳашаротларнинг кўпчили- гида тухум сариқлик моддасига жуда бой бўлиб, ташқи томонданг мустаҳкам хитинли қобиқ-харион билан қопланган. Унинг тагида иккинчи қобиқ-сариқлик қобиғи жойлашган. Харионнинг битта қутбида микропиле тешикчаси бўлиб, ундан тухумга сперматозоид киради. Тухумнинг шакли овалсимон ва бошқа шаклларда бўлади. Тухумнинг пўсти химоя вазифасини бажаради. Бластомерлар ҳосил бўлгандан кейин энтодерма ва эктодерма қаватлар ҳосил бўлади. Ундан кейин мезодерма ҳосил бўлади. Кейин иккита парда-амнион, ташқи парда-сероз ҳосил бўлади. Эмбрионда гавда сегментлари ҳосил бўла бошлайди. Унинг учала қаватидан турли хил органлар ҳосил бўла бошлайди. Масалан, мезодермадан тана бўшлиғи ҳосил бўлади. Эмбрион тараққиётининг охирида тухум пўстини ёриб ичидан личинка ёки ёш ҳашарот чиқади. Шу билан ҳашаротнинг эмбрионал тараққиёт даври тугайди ва постэмбрионал тараққиёт даври бошланади. Ҳашаротларнинг постэмбрионал тараққиёти. Тухумдан чиққан личинканинг ёки ёш ҳашаротнинг бундан кейинги тараққиёти постэмбрионал ёки эмбрион давридан кейинги тараққиёти дейилади. Постэмбрионал тараққиёт ҳашаротларда ҳар хил кечади. Ҳашаротларнинг постэмбрионал тараққиёти икки типда бўлади : 1.Тўғри тараққиёт. Бунда тухумдан чиққан индивид ота-онасига ўхшайди, лекин баъзи органлари тўлиқ шаклланмаган бўлиши мумкин. Масалан, жинсий органлари, гавда сегментлари, бош ва кўкрак тўлиқ ажралмаган бўлиши мумкин. Агар шундай томонларига кўра тўғри тараққиёт ҳам 2 типда бўлади: а)Анаморфоз (грекча-анаморфизис-шаклнинг бузилиши(искожение формў)). Тубан бирламчи ҳашаротларда тухумдан ёш ҳашарот чиқади,

лекин гавдаси кичик бўлади. Масалан, мўйловсизлар- Protura туркуми вакилларида. Булар тухумдан чиққан пайтда қорин сегментларининг сони кам бўлади. Кейинги линька даврида бу сегментларнинг сони тўлиқ бўлади. Лекин буларда гавда тўлиқ шаклланган бўлади. Бу ходиса кўп оёқлилар, ҳалқали чувалчанглар ҳам содир бўлади. Б)Протометаболия ёки (протос-биринчи, морфос-ўзгариш, Protomorphosis ). Бунда ҳашаротнинг гавдаси бош, кўкрак ва қорин қисмларга ажралмаган бўлади. Жинсий вояга етгандан кейин пўст ташлаб гавдаси қисмларга ажралади. Личинкаси вояга етган формаларига ўхшаш бўлади. Масалан, оёқ думлилар ёки подуралар- Podura ёки Collemhola диплуралар ёки 2 думлилар- Diplura , қилдумлилар- Thysanura баъзи кунлилар- Ephemeroptera туркумларининг вакиллари мисол бўлади. Протомеоболияга синоним эпиморфоздир. Ҳозирги пайтда эпиморфоз термини қўлланилмайди. 2.Метоморфоз йўли билан тараққий этиш (метоморфозис-ўзгариш). Тухумдан чиққан личинка ёки лимфа анатомо-морфологик ва физиологик қайта кўришдан кейин жинсий вояга етади ёки вояга етган формасига ўхшайди. Метаморфоз ҳам 2 типда бўлади: А)Чала ўзгариш ёки тўлиқсиз ўзгариш ўзгаиш йўли билан тараққий этиш гемиметаморфоз- Hemimetamorphosis . Бунда тухумдан вояга етган ҳашаротга ўхшаш ёш ҳашарот чиқади, лекин уларнинг қорин сегментлари тўлиқ бўлади. Ёш ҳашарот кичиклиги, жинсий аппаратининг тўла етилмаганлиги ва қанотсизлиги билан жинсий вояга етган ҳашаротлардан фарқ қилади. Бундан кейин пўст ташлаш (туллаш) даврида етилмаган органлари шаклланади. Ҳашаротлар умри давомида 4-5 мартадан 20 мартагача пўст ташлайди. Масалан, кунлилар ёки кунли капалаклар- Ephemoro optera , ниначилар- Odonatoptera , сувараклар- Blattoptera , бешиктерватарлар-M an eop e a , термитлар-ор е а. Бахорикорлар-Р есор у а, чўпсимонлар-Рпа а ор

у а, тўғри қанотлилар-0 пор е а, териқанотлилар-е ар е а ва бошқа туркумлар киради. Чала метоморфозли ҳашароталар тараққиёти давомида 3 та стадияни босиб ўтади: 1-Тухум; 2-Личинка ёки нимфа; 3-имаго ёки жинсий вояга етган давир; 1.Тухумнинг тузилиши ва аҳамияти юқорида баён этилган эди. 2.Личинка. бу стадиянинг бошқа стадиялардан асосий фарқи шундаки, уларда махсус личинка органлари бўлади, бу органлар вояга етгандан кейин йўқолади ва провизор органлар деб аталади. Масалан, ниначиларнинг личинкалари қорнидаги пластинкалари билан сузади, бу пластинкалар жабра вазифасини ҳам бажаради. Вояга етгандан кейин бу пластинка йўқолади. Ҳар бир пўст ташлашдан кейин личинка бирмунча такомиллашади, личинканинг ёши ортади. Сўнгиёшдаги личинка олдинги ёшдаги личинкадан ташқи тузилиши жиҳатдан ҳалқ-атвор жиҳатдан фарқ қилади. Масалан, ниначиларнинг личинкаларида ёш ўтиши билан провизор органлар йўқолиб боради. Чала метомороз йўли билан ривожланадиган ҳашаротларнинг личинкалари ота-онасига кўп жиҳатдан ўхшаш бўлганлиги учун уларни нимфа деб аташ қабул қилинган. Агар чала метоморфозли ҳашаротларнинг тараққиётти сувда кечса, уларнинг личинкалари-наяда (дарё келинчаги) деб аталади. Масалан, олтинкуз, баҳорикор ва бир кунлик капалакларда. Тўлиқ метаморфозни личинкасидан фарқлиш учун нимфа ёки наяда деб номланади. Сўнги ёшдаги личинкалар ёки нимфа ёки наяда ҳаракатда бўлади, тузилиши жиддий равишда ўзгаради, провизор органлар редкцияланади, имагинал органлар эса шакллана бошлайди. Охирида личинка охирги марта пўст ташлаб жинсий вояга етган стадияга айланади.

Кунли капалаклар эса яна бир марта пўст ташлайди. Шунинг учун уларни субимагинал стадияси ҳам бор деб юритилади. Шундай қилиб, чала ўзгариш йўли билан тараққий этадиган ҳашаротлар личинка стадиясида имаго стадиясига ўтади. Уларнинг личинкаси кам ўзгариб имагога айланади. Шунинг учун ҳам шундай номланган. Чала метоморфоз тўлиқ метоморфоздан ғумбак стадиясининг йўқлиги, личинка ва имаго стадияларининг кам тафовут қилиши билан фарқланади. Чала метаморфоз ҳам икки типда бўлади: А)Гипоморфоз- Hypomorpnosis (хипо-паст, морфе-форма). Бу эволюция жараёнида қанотларини йўқотган ҳашаротларга таалуқли бўлиб, уларга иккиламчи қанотсизлар, момиқхўрлар ва битлар туркумлари киради. Қанотининг йўқлиги туфайли личинкаси ва имагоси бир-бирига ўхшаш бўлади. Фарқи эса катта-кичиклиги, личинкасининг мўйлов сегментларининг камлиги, ранги, церкиси билан фарқ қилади. Личинкаси ва имагоси бир хил ҳаёт кечиради. Яқин вақтларгача ҳашаротларнинг бундай тараққиёти ҳатто тўғри тараққиёт деб юритилар эди. Б)Гиперморфоз- Hypermorphosis (хипер-юқори, морфе-форма). Бу тенг қанотлилар туркумининг оққанотлилар, қалқондорлар (эркаклари) трипслар туркумига хосдир. Бунда личинка фазасининг охирида тинч

ҳолатга (овқатланмайди, ҳаракатланмайди) ўтади. Буни баъзан ёлғон ғумбак ёки ғумбак ҳам дейилади. Бундай личинкалар кўпинча нимфа дейилади. Бунда личинка ва тинч нимфа бир-бирига ўхшашлиги билан тўлиқ метоморфоздаги личинка ва ғумбакдан фарқ қилади. Бу тўлиқсиз метоморфозни чўзилган-узайган формасидир. Баъзи олимлар гипер- морфоз чала метаморфоз билан тўлиқ метаморфознинг оралиқ формаси бўлиб, эволюция жараёнида тўлиқ метаморфоз гиперморфоздан келиб чиққан деб ҳисоблайди. Тўлиқ ўзгаиш йўли билан тараққий этиш ёки тўлиқ метоморфоз ёки голометаморфоз- Holometorphosis ёки голометаболия, голомета болизм. Масалан, қўнғизлар, тур қанотлилар, булоқчилар, капалаклар, бургалар, парда қанотлилар, икки қанотлилар туркумлари. Бунда ҳашаротнинг тараққиёти 4 та фазадан иборат бўлади: 1-Тухум; 2-Личинка; 3-/умбак; 4-Имаго. Личинканинг тузилиши ва типлари. Тухумдан чиққандан кейин личинка ташқи ва ички тузилишига кўра вояга етган оа-она ҳашаротдан кескин фарқ қилади. Бу личинка чин личнка деб аталади. Бу личинкада: қанотлар, фасетоз кўзлари бўлмайди. Личинка типлари қуйидагилар: 1.Камподеосимон тип. Бундай типдаги личинкалар учун тананинг чўзиқ, ясси формали бўлиши, кўкрак оёқларининг узунлиги ва оғиз органларининг тараққий этганлиги ҳамда уларнинголдинги томнга ўрнашганлиги ҳарактерлидир. Йиртқич ҳашароларнинг масалан, тугмача қўнғизлар, тошқоллар ва бошқа ҳашаротларнинг личинкаси шундай тузилган. 2.Чувалчангсимон личинка. Бундай личинкаларнинг гавдаси узун, юмалоқ ва этли бўлиб, улар аниқ ажралиб турган бош қисми ҳамда кўкрак оёқлари бор-йўқлигига қараб бир-биридан фарқ қилади.

Кўпгина қўнғизларнинг личинкалари учун аниқ ажралиб турган бош ҳамда уч жуфт кўкрак оёқлари бўлиши хосдир. Баъзиларида: узунбурунлилар, пўстлоқхўрлар, узун мўйловли қўнғизларнинг личинкалари оёқсиздир. Пашшалар личинкасининг бош қисми ва оёқлари аниқ ажралиб турмайди. 3.Қуртсимон личинка. Бундай типдаги личинкалар чувалчангсимон личинкаларга ўхшаш бўлиб, уларнинг уч жуфт ҳақиқий кўкрак оёқлари ва қорин қисмида сохта оёқлари бўлади. Бу оёқлар тери ўсимталаридан ҳосил бўлган, улар бўғимларга бўлинмаган. Масалан, капалак личинкалари. Шундай қилиб, чала ўзгаиш йўли билан тараққий этадиган ҳашаротларнинг личинкалари ёши ўтган сари ота-онасига кўпроқ ўхшаса, тўлиқ метоморфозли ҳашаротларда личинканинг ёши ортган сари у ғумбак стадиясига тайёрлана бошлайди. /умбакнинг тузилиши ва типлари. /умбак пўсти йигирув бези ёки ғумбак безидан ажралаётган ширадан ҳосил қилинади. Ҳашаротларнинг ривожланшида ғумбак фазапси фақат тўлиқ ўзгариш йўли билан тараққиё этадиган ҳашаротларда бўлади., холос. Бунда дичинка охирги марта пўст ташлагандан кейин ғумбакка айланади.

/умбак кўпинча ҳаракатсиз бўлади. Фақат капалаклар ва икки қанотлиларнинг қумбаклари актив ҳаракатланади. Ҳашаротларнинг ғумбаклари турли хил пана жойларда: тупроқ ораларида, дарахт пўстлари орасида ва бошқа жойларда учрайди. /умбак ташқи кўриниши жиҳатдан 3 хилда бўлади: 1.Эркин ёки очиқ ғумбаклар. Бундай ғумбакларда мўйловЮ оёқ ва қанотлари танага ёпишмай, балки ҳаракатли бирлашгандир. Булар кўп белгилари билан ташқи кўриниши жиҳатдан имагога ўхшайди. Буларга қўнғизлар, парда қанотлиларнинг ғумбаклари киради. 2.Ёпиқ ғумбаклар. Бундай ғумбакларнинг мўйловлари, оёқлари ва қанотлари ташқи томондан кўриниб туради, аммо танага жипс бирлашиб кетган бўлади. Бунга капалакларнинг ғумбаклари киради. 3.Бочкасимон ёки сохта ғумбаклар. Бундай ғумбакларда мўйлов, оёқ ва қанотлари личинка пўстидан кўринмайди. Буни сохта пилла ҳам деб аталади. Буларга икки қанотлиларнинг ғумбаклари киради. Личинкалик даврида бошланган имагинал органларнинг шаклланиши ғумбаклик даврида тугалланади ва вояга етган давридаги бутун органлар шаклланади. Тўқима ва органларнинг бўртмаларидан шаклланган диск ёки қобиқ имагинал диск деб аталади. Ҳашаротлар метаморфозида эндокирн безлардан ажралаётган гормонлар ўсишда муҳим роль ўйнайди. /умбаклик даври тамом бўлгандан сўнг ғумбакнинг пастки томони ёрилиб ичидан имаго ҳашарот чиқади. Бу ҳашарот бундан кейин пўст ташламайди, катталашмайди, ташқи-морфологик жиҳатдан ўзгармайди. Баъзи ҳашаротларда: кунлилар, тубан ҳашаротлар, қил думлилар, қўш думлилар, думсизларда эса бунинг акси бўлиб улар имаго даврида ҳам ўзгаради. Вояга етган даври-имаго. Ҳашаротларнинг вояга етган даври имаго деб аталади. Кунликларда иккита вояга етган даври бўлади: субимаго ва имаго даврларидир.

Субимагог даврида жинсий балоғатга етмаган бўлади, лекин имагога ўхшайди. Кейин ҳашарот пўст ташлаб жинсий балоғатга етган имагога айланади. Вояга етган даври-имаго фазанинг биологик функцияси кўпайиш ва тарқалишдир. Ҳашаротларнинг тарқалиши: актив ва пассив бўлиши мумкин. Йирик ҳашаротларда: ниначилар, чигирткалар, капалаклар, қўнғизлар ва бошқаларда актив тарқалиш бўлади. Чунки буларда қанотлар ва оёқлар яхши тараққий этган бўлади. Майда ҳашаротларда: ўсимлик битлари, тубан капалаклар ва бошқаларда пассив тарқалиш содир бўлади. Умаман метоморфоз мураккаб ривожланишни тухум ичида тамомлаши мумкин эмаслиги натижасида эволюция жараёнида пайдо бўлган ўзига хос мосламадир. Ҳашаротларда диапауза . Диапауза вақтинчалик физиологик тинч ҳолат бўлиб, биологик актив ҳаётий даврдан ноқулай шароитдан махсус мослама ҳисобланади. Лекин бу ходисани ноқулай ҳарорат туфайли рўй берадиган нормал кишлаш ёки уйқуга кетиш ходисаси билан аралаштирмаслик керак. Диапаузада организмдаги овқат резервларини тежамкорлик билан сарфлаб узоқ муддат ноқулай шароитда яшаб қолишга имкон беради. Диапаузада индивиднинг маълум муддат давомида ўсиши ва ривожланиши тўхтайди. Диапауза ноқулай шароит бошланиши олдидан ва тугагандан кейин ҳам давом этиши мумкин. Шунинг учун бу ҳодисани фақат ноқулай шароит билан боғламаслик керак ва эволюция жараёнида ҳосил бўлган ходисадир. Диапауза ҳашаротларнинг турли фазаларида содир бўлиши мумкин. Масалан, тухум фазасида содир бўладиган диапауза эмбрионал диапауза деб аталади. Чигирткалар, туту ипак қурти ва бошқалар бунга

мисол бўлади. Личинкалик даврида личинка диапауза содир бўлади. Масалан, дўлана капалаги, қарағай ипакчиси, олма қурти ва бошқаларда. /умбаклик даврида ғумбак диапаузаси содир бўлади. Масалан, карам оқ капалаги, ғўза тўплами ва бошқалар. Булар ғумбаклик даврида қишлайди. Вояга етган даврида имагинал диапауза содир бўлади. Масалан, кандалалар, безгак чивинлари ва бошқалар. Ёз фаслида ёзги, қиш фаслида қишки диапауза содир бўлади. Диапауза мажбурий, факультатив бўлиши мумкин. Мажбурий диапауза йилига бир марта бўғин берадиган ҳашаротларда учрайди. Йилига 2 ва ундан ортиқ бўғин берадиган факультатив диапауза содир бўлади. Ҳашаротларда жинсий полиморфизм . Баъзи тур ҳашаротларнинг эркак ва урғочи индивидларини ташқи белгиларига кўра фарқ қилиши жинсий диморфизм деб аталади. Бир турга кирадиган ҳар хил индивидларни турли хил функцияни бажаришга боғлиқ равишда шакл ўзгариши полиморфизм дейилади. Полиморфизм икки хилда бўлади: 1.Жинсий полиморфизм. 2.Экологик полиморфизм. 1.Жинсий полиморфизм жамоа бўлиб ин қуриб яшайдиган ҳашаротлар чумолилар, асаларилар, арилар ва термитларга хосдир. Масалан, асалариларнинг урғочиси-онаси, эркаклари-трутенлари, жинсий жиҳатдан етилмай қолган урғочилари-ишчи асаларилар-бу учала бир турга кирса ҳам ташқи кўринишга кўра бир-бирига ўхшамайди. Баъзи чумолиларда эркак, урғочи ва ишчи чумолидан фарқ қиладиган боши катта ва жағлари кучли тараққий этган, душмандан инни химоя қилувчи «аскарчалари» ҳам бўлади. Аскарлари жинсий жиҳатдан етилмаган, қўшимча белгиси бўлган урғочиларидир.

Жинсий полиморфизм бачадондан ажраладиган телергон суюқлиги таъсирида жинсий безларнинг ривожланишини тўхташи туфайли пайдо бўлади. Умуман жинсий полиморфизм ташқи муҳит таъсиротидан қатъий назар оила ичида назарот қилинади. 2.Экологик полиморфизм ташқи муҳит таъсирида вужудга келади. Буларда қанотларнинг ривожланиши даражаси айниқса ҳарактерлидир. Масалан, бузоқбошлиларда, чирилдоқларда, кандалаларда. Буларда қанотлар узун-калта ва бошқа шаклларда бўлиши мумкин. Ранги ҳам турлича бўлади. Масалан, тугмача қўнғизнинг қора ва қизил рангдагилари турли мавсум даврида пайдо бўлади ва турнинг сақланиб қолишига қаратилган, эволюция жараёнида экологик факторлар таъсирида пайдо бўлган мослама ҳисобланади.

Похожие

Нерв системаси ва сезги аъзолари. Олий нерв фаолиятининг асослари

Марказий нерв системаси

Сезги аъзолари

Орган ва органлар тизими

Мускул ва нерв тузилиши