Марказий нерв системаси - Медицина - Рефераты

Марказий нерв системаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109.5 KB

Марказий нерв системаси Режа: 1. Нерв тизи морфофункционал тавсифи, марказий ва периферик қисмлар, оқ ва кулранг моддалар. 2. Орқа мия, морфологик белгилари, нейронлар, турлари, хусусиятлари, локализацияси. Кулранг модда шохлари. 3. Орқа мия шохлари морфологияси: орқа, олдинги ва ён шохлар ядролари. 4. Орқа мия оқ модда тузилиши, ўтказувчи йўллар. 5. Мия стволи: узунчоқ мия, мия кўприги, оралиқ ва охирги миялар ҳақида тушунча. 6. Мияча, оқ ва кулранг моддалари. Кулранг моддада нейрон таркиби: молекуляр, ганглионар ва донадор қаватлар. 7. Бош мия катта ярим шарлари пўстлоғи цито ва миелоархитектоникаси, толалар жойлашув. 8. Вегетатив нерв тизими. ВНТ ҳақида тушунча. 9. ВНТ марказлари ва периферик қисми, пре ва постганлионар толалар. 10. Симпатик нерв тизими, марказий ва периферик қисмлари. 11. Периферик нерв тизими, маракзий ва периферик қисмлари. 12. Нерв тизими тараққиёти ва ёшга кўра ўшгаришлари.

ТМИ: Ретикуляр формация, гистофизиологияси. Нерв системаси, марказий, периферик, нейрон, ядро, кулранг ва oқ мoдa,oрқa мия шохлари, симпатик, парасимпатик ганглий, интрамурал, экстрамурал, ретикулярформация, цитоархитектоника, миелоархитектоника. Анатомик ж иҳ атдан нерв системаси марказий ва периферик қ исмларга ажратилади. Марказий нерв системасига оpқa мия ва бош мия киради. Периферик нервлар, ганглийлар, нерв чигаллари ва охирлари периферик нерв системасини ташкил этади. Функционал ж иҳа тдан нерв системаси соматик ва анимал ва вегетатив - ё ки анатом қ исмларга ажратилади. Соматик нерв системаси к ў ндаланг таp ғил мушак ва сезги аъзоларини иннервация этувчи марказий ва периферик нерв системаларини ў з ичига олади. Вегетатив нерв системаси ички аъзола рни , юракни, томирлар ва ички секреция безларини иннервация этувчи бош мия ва о p қ a миянинг қ исмларини, нервлар ва уларнинг шохларини ўз ичига олади. Вегетатив нерв системаси ўз навбатида симпатик ва парасимпатик қисмларга ажратилади. Нерв системаси барча аъзолар фаолиятини бошқаришда, турли системалар фаолиятининг мутаносиблигини, мухитга мослашишини таъминлайди. Одамнинг бош мияси ривожланишнинг энг юқори олий даражасига етган ҳaмдa тафаккур ва нутқ марказига хам эга. Бош мия пўстлоғида кечадиган физиологик жараёнлар одам ақлий фаолиятининг асосини ташкил этади. Нерв системаси фаолиятининг асосини ташқи ва ички мухит ўзгаришига организм томондан берилган жавоб рефлекс ташкил этади. Демак нерв системаси фаолияти асосида рефлектор фаолият ётади. Марказий нерв системаси аъзоларида ўқ ва кулранг модда ажратилади,

кулранг модда асосан нейронлар ва улар ташкил қилган ядролардан иборат. Ядролар. Функцияси ва тузилиши жихатидан бир хил бўлган нейронлар тўпламидир.Улар орасида нейроглия хам учрайди. Оқ модда асосан нерв толаларидан иборатдир. Одам эмбрионида нерв системасининг хамма аъзоларини ривожланиш манбаи эктодермадан шаклланган нерв найи хисобланади. Дастлаб нерв найи кенглиги бир текисликда бўлади. Кейинчалик унинг олдинги қисми тезкор ўсади ва кенгаяди, ундан кейинчалик бош мия қолган қисмидан оpқa мия шаклланади. Орқа миянинг шаклланиши давомида унинг деворлари қалинлашади, дорсал ва вентрал юзаларда ўсиш секин бориб, ўртада узунасига йўналган чуқурча хосил бўлади. Нерв найи тўқимасида нейроцитлар ва нейроглия хужайралари ривожланади, уларнинг ўсимталари opқa мия юзасига чмиқиб, оқ моддани хосил қилади. Нейритлар узунлашиб ўтказувчи йўлни ҳосил қилади. Қолган қисми эса, вентрал ёки харакат илдизларини шакллантиради. Ганглиоз пластинкалари умуртқаларнинг шаклланиши натижасида сегментларга ажралиб кетадилар.Уларнинг бир ўсимтаси орқа мияга йўналиб, дорсал сезувчи илдизчалар ҳосил қилади. Нерв найининг олдинги кенгайган сохасидан бош мия шаклланади. Дастлаб нерв системасининг кенгайган сохаси учта мия пуфакчаларига ажратилади: олдинги, ўрта, кетинги. Олдинги пуфакчалар яна бўлиниб, бешта мия пуфакчаларини ҳосил қиади: охирги, оралиқ, ўрта, кетинги ва узунчоқ миялар кетма-кет жойлашадилар. Спинал ганглий. Улар устки томондан бириктирувчи тўқимали капсула билан ўралган бўлиб, ундан тугуннинг ичкарисига строма ҳосил қилувчи толалар тутами кетади. Органнинг стромаси капилляр қон томирларга бой бўлиб, унда нерв толалари ва нейроцитлар, ҳамда глиоцитларни учратиш мумкин. Нерф тугунининг нейронлари асосан органнинг чекка қисмларида группа бўлиб жойлашади. Тугуннинг ўрта қисмида эса нерв толалари жойлашади. Тугунни

ҳосил қилувчи ҳужайралар ўзларининг тузилишларига қараб биполяр, аниқроғи, псевдоуниполяр нерв ҳужайраларига киради. Ҳужайранинг танасидан чиқувчи якка ўсимта “Т” шаклида иккига бўлинади: уларнинг бири дендрит, иккинчиси нейритдир. Дендритлар периферияда сезувчи аппаратлар билан бошланади. Нейритлар эса орқа миянинг орқа илдизчасини ташкил этиб, орқа мия ҳужайралари билан синапслар ҳосил қилади. Нейронларнинг ўсимталари тугунда ва ундан ташқарида нейролеммоцитлардан ҳосил бўлган парда билан ўралади. Тугунни ҳосил қилувчи нерв ҳужайралари юпқа бириктирувчи тўқимали капсула ва глиоцитлар билан қопланган. Бу глиоцитар йўлдош ёки сателлит ҳужайралар деб аталади. Opқa мия. Орқа мия кўндаланг кесими анатомик икки симметрик ўнг ва чап қисмдан иборат. Бу қисмлар оpқa мия олдинги сохасидаги чуқурча ва орқa сохасидаги бириктирувчи тўқимали, ўсиқ хосил бўлади. Мия моддаси марказида кулранг модда, чеккасида оқ модда жойлашади. Кулранг (бир текис бўялмайди) модда (вентрал ўсимталарга эга бўлиб) олдинги ва оpқa шохларни ҳосил қилишда иштирок этади. Кўкрак сохасида ён шохлар ҳaм мавжуд. Кулранг модда марказида эпендимоглия билан ўралган оpқa мия канали жойлашади. Оқ моддада олдинги ўрта тирқиш ва кулранг модда олдинги щох орасида олдинги устунга бириктирувчи тўқимали тўсиқ ва кетинги шох орасида орқа устунга: олдинги ва кетинги шох орасида ён устунчалар жойлашади. Орқа мияга орқа сохадан нерв толаларининг тўплами-орқа илдиз киради.Орқа миянинг кулранг моддаси асосан нейроцитлар, глиоцитлар, миелинсиз ва ингичка миелинли толалардан иборат. Олдинги шох йирик мультиполяр нейроцитлардан иборат, олдинги

харакат ядрлари жойлашади. Ён шохларда хам мотор нейроцитлар жойлашади, лекин улар бир мунча майда бўладилар. Олдинги шохда бир мунча дорзал жойлашган ички вегетатив ядрони кўрсатиш мумкин. Oрқa мия асосида Кларк ёки дорзал ядро жойлашади. Бу ядро йирик тутамли хужайралардан иборат. Opқa шохда opқa шохнинг хусусий ядроси жойлашади. Ён шохда латерал оралиқ ядро, ассоциатив нейроцитлар- вегететив нерв системасининг эффект симпатик тўқиманинг 1 нейрони хам жойлашади. Бундан ташқари, кулдранг модданинг турли қисмларида opқa миянинг калта ўтказувчи йўлларининг (хусусий) ядроси ҳосил қилувчи хужайраларни хам кузатиш мумкин. Барча нейроцитлар шаклига қараб мультиполяр хужайралардир. Бу хужайралар катталиги ва функцияси билан бир-биридан фарқ қиладилар. Шакли ва функциясига қараб, орқа мия нейроцитлари уч хилга ажратлади: 1.илдиз нейроцитлари. Бу хужайра нейритлари оpқa миянинг олдинги илдиз таркибига киради. 2 ички нейроцитлар.Уларнинг ўсимталари орқа мия кулранг моддасидаги хужайраларнинг алоқасини таъминлайди. 3.Тутамли нейроцитлар.Уларнинг нейритлари орқа мия оқ моддасида ва бош миянинг айрим қисмларида ўтказувчи йўлларнинг тутамларини шакллантиради. Орқа шохлардаги ядролардан ташқари глиал асосга эга бўлган ғовак қават ва майда тутамли хужайралар хам нейроглиядан иборат желатинасимон модда фарқланади. Opқa миянинг оқ моддаси орқа миянинг ўтказувчи йўлини шакллантирувчи миелинли толалар тутамидан иборат бўлиб, икки гурухга ажратилади: 1.Орқa мия хусусий аппаратининг калта йўллари. У орқa миянинг турли сегментлари ва оpқa мия билан бош мия орасидаги алоқани таъминлайди. 2.орқа миянинг бош мияга кўтарилувчи ва бош миядан пастга тушувчи , орқa мияга импульслар олиб келувчи узун ўтказувчи йўллардир. Узун кўтарилувчи йўллар орқa каналча ораси узунчоқ мияга ва миячага кўтарилади.Пастга тушувчи йўл бош мия пўстлоғини, пирамида йўлини экстрапирамида йўлини орқа мияни харакат нейроцитлари билан боғлайди.

Мия моддасини ташқи томонидан томирлар тутувчи сийрак толали шаклланмаган бириктирувчи тўқимадан иборат миянинг юмшоқ пардаси қоплайди. Ундан сўнг сийрак толали бириктирувчи тўқимадан иборат, юпқа ўргимчаксимон парда қоплайди. Орқа мия ташқи томондан эластик толаларга бой зич бриктирувчи тўқимадан тузилган қаттиқ мия пардаси билан ўралади. Чақалқларда opқa мия нерв системасининг бошқа қисмларига нисбатан яхши ривожланган. Туғилишига яқин oрқa мия канали эркин юзасида киприк тутувчи эпендимиоцитдар билан (каналларда) қопланади. Бу киприклар 5 ёшга келганда йўқолади. Макро- ва микроглиялар шаклланиши 6 ойликда тугайди. Лекин тўлиқ шаклланиши 1 ёшда кузатилади. Чақалоқларда opқa миянинг хамма ядролари мавжуд бўлиб, нейроцитлари майда, улар пигмент тутмайдилар. Чақалоқлар нерв толаларининг миелинланишини катталарга қаpaгaндa анча суст бўлади. Миелинизация жараёни 2-3 ёшга келиб якунланади. Афферент толалардан бу жараён эфферент толаларга нисбатан тез боради. Пирамида йўли толалари 2-3 ойликда катта ёшдагиларга ўхшаб қолади. Ён тутам толалари миелинизацияси 4 ёшга келиб якунланади. БОШ МИЯ. Бош мия таркибига мия ўзаги (стволи), мияча, бош мия ярим шарлари пўстлоғи киради. Мия ўзаги, узунчоқ мия, мия кўприги, оралиқ ва охирги миядан ташкил топган. 1. Узунчок мия 2. Кейинги мия (кўприк ва мияча) 3. Ў рта мия 4. Орал иқ мия УЗУНЧОҚ мия. Мия пуфагининг бир қисми бўлиб, ундан бош мияни opқa мия билан боғлайдиган йўллар ўтади. Ундан ташқари узунчоқ мияда нафас, томир, харакат углевод алашинувини назорат этувчи марказлар жойлашади. Оқ модда ўтказувчи йўлларни ташкил этувчи толалардан

иборат. Базал юзасида тўғри ва кесишувчи тутам толаларидан иборат пирамидалар ётади. Базал ва латерал юзаси яқинида Манаков тутами жойлашган латерал юзасида Манаков тутамини ёпиб турувчи вентрал оpқa мия мияча тутами кузатилади латерал юзанинг юқориги қисмидан дорсал оpқa мия мияча тутами ўтади. Дорсал юзаси кулранг моддаси ёйсимон толаларга эга юпқа ва понасимон тутамли ядро хужайраларидан тузилган. Юпқа ва понасимон тутамли ядро медиал томонда адашган нерв ядроси ва ундан ҳaм медиалрок эса, тил ости нерви ядроси жойлашган. Узунчоқ мияда миячанинг қарама-қарши томонига толалар узатувчи нейроцитлардан тузилган оливалар ҳaм мавжуд. Ядро оралиқларини oқ моддага ўтиб кетувчи ретикуляр-тўpсимон формация эгаллайди. Унинг нейроцитлари асосан бир текис тақсимланган бўлиб, уларнинг ўсимталари катта ярим шарлар пўстлоғини, узунчоқ мия ва мияча ядроларини умумий системага бирлаштиради. Ретикуляр формацияда турли томонга йўналувчи нерв толалари ётади ва у оpқa мия мияча, бош мия пўстлоғи ва гипоталамус билан боғланган мураккаб рефлектор марказ ҳисобланади. МИЯЧА. Мияча харакатини назорат этад и , тана мувозанатини, мушак таранглигини (тонусини) таъминлайди. Та шқ арида жойлашган п ў стло қ ва ичкаридаги оқ моддадан т у зилган. Мияча пўстлогидаги хужайралар уч қaвaт бўлиб жойлашади: ташқи-молекуляр, ўрта ганглиоз ва ички-донадор. 1. Молекуляр қаватда нотўғи юлдузсимон ва кўп бурчакли саватсимон хужайралар жойлашади. Уларнинг у зун дендритлари кам шохланади. Нейритлари мияча юзасига параллел жойлашади.Уганглиоз қаватда шохланиб, саватлар ҳосил қилиб, ганглиоз хужайраларда тугайди.

2. Ганглиоз қaватда йирик ноксимон шаклдаги ганглиоз хужайралар жойлашади. Уларнинг асосларидан чиққан ўсимта донадор қаватдан ўтиб, оқ моддага йўналади. Йўналиши давомида хужайралар танаси яқинида нейритлардан шохлар ажралиб, ганглиоз қaвaтгa ва молекуляр қаватнинг чуқур қатламларига хам ўтади. Дендритлар одатда иккита,молекуляр қaвaтгa бориб кучли щохланади ва молекуляр қaвaт юзасига қaдap етиб боради. 3. Донадор қаватда йирик ядроли унча йирик бўлмаган донача хужайралар жойлашади. Уларнинг айримлари миячанинг мохсимон толалари билан бириктирувчи ва шу қaватнинг ўзида шохланувчи 3-4 дендрит тутади. Нейритлари эса молекуляр қавaтгa ўтиб Т - симон шохланади ва шу ердаги юлдузсимон ва ганглиоз хужайралар ўсимталари билан контакт ҳосил қилади. Гольджи хужайраси иккинчи хил хужайра булиб, оқ моддага ўтиб кетувчи узун нейритга эга, дендритлари эса донадор қаватда шохланади. Дуксимон хужайралар донадор ва ганглиоз қаватлар орасида жойлашади. Уларнинг дендритлари горизонтал йўналиб, ганлиоз ва донадор қаватларда тугайди, нейритлари эса донадор қаватда коллатералар хосил қилиб, оқ моддага ўтиб кетади. Миячадан аффенрент ва эфферент толалар ўгади. Миячага афферент толалар уч бошли нерв кўпригидан ва мия сонидан ўгади, улар орасида оpқa мия - мияча толалари айниқса кўп бўлади. Афферент толалар икки гурухга ажратилади: мохсимон ва ўрмаловчи. Мохсимон толалар донадор қаватда яхши кўринади, бу қаватда дендритлдар билан синапсларни ҳосил қилиб кучли шохланадилар. Бунда битта мохсимон тола кўп донача хужайралар ва бир дона хужайра эса бир нечта мохсимон толалар билан контактлар ҳосил қилади. Ўрмаловчи толалар молекуляр қавaтгa ўгиб боради ва ток ўсимликлари новдалари каби ноксимон ганглиоз хужайралар дендритларини ўраб олади. Ўрмаловчи толалар қўзғалишни айрим ганглиоз хужайраларга ўтказади.

Эфферент толалар ноксимон ганглиоз хужайралар нейритлари бўлиб, қизил ядрога бульбар соханинг кўрув дўмбоқчасига ва вестибуляр нерв ядроларига етиб борувчи ўтказувчи йўлларни хосил қилиб, миячанинг ядролари тугайди. Туғилишга яқин хам миячанинг ривожланиши, унинг нейроцитлари, мукаммаллашуви ва толаларнинг етилиши тугамайди. Нейроцитлар мукаммаллашуви бир ёшнинг охирида якунланади. 2-3 ёш давомида, айниқса 5-11 ойликда миячанинг интенсив ўсиши кузатилади. Мияча 18 ёшга қадар ўсади, лекин бу жараён секин боради. Балоғатга етиш даврида хам миячанинг ўсиши хам интенсивлашади. Чақалоқларда эгатчалар суст ривожланади. Туғилганда мияча ядролари шаклланган бўлади. Пўстлоқ қаватлари юпқа ва ички донадор қаватдан иборат:Ташқи донадор қaвaт миянинг юмшоқ пардаси ортида жойлашади ва ички донадор қавaт катта ёшдагиларга қараганда 2-3 марта юпқадир. Ташқи донадор қaвaт 3-11 ойлик болаларда йўқолади. Чақалоқларнинг ганглиоз қаватидаги ноксимон хужайралар майда ва етилмаган бўлади. Уларда тигроид модда кам. Дендритлари ва шохлари суст ривожланган. Янги шохларнинг ҳосил бўлиши ва синапслар сонининг кўпайиши 8 ёшга борганда тўхтайди. Айниқса бу жараен 1 ёш давомида интенсив боради. Молекуляр қаватнинг тўлиқ шаклланиши бир ёш давомида якунланади. Донадор қаватнинг шаклланиши эса туғилгандан сўнг бир хафта давомидаёқ тугайди. Миячанинг афферент толалари асосан туғилгандан сўнг пайдо бўлади. Ўрмаловчи толалар 2-3 хафтада,мохсимогн 6 ойга келиб, глия эса 2 ёшга етганда тўлиқ шаклланади. Кўприк. Узунчоқ миянинг олдинги соҳасида жойлашади. Кўприкнинг кулранг моддаси асосан тўртинчи қоринча тубида жойлашган эшитиш, юз, олиб кетувчи ва уч тармоқли нерв ядролари сифатида oқ модда таркибида жойлашади. Бундан ташқари кўприк сохасида юқориги оливалар ва узунчоқ мияга яқинроқ, тўрсимон формация жойлашади. Оқ модда ядролар орасида к ў ндаланг жойлашган толалардан иборат.

Ў рта мия . Қопқоқли тўрт дўмбоқчадан ва мия оёқчаларидан иборат.Торт дўмбоқча кулранг моддадан тузилган. Қопқоқ йирик мультиполяр ва майда дуксимон нейроцитлардан иборат марказий кулранг моддадан ва толалардан иборат. Ўрта мияда қизил ядро жойлашади.Бу ядродан пастга тушувчи толалар мияча кўрув дўмбоқчасининг тишсимон ядросига ўтади. Қизил ядронинг гигант неироцитлари руброспинал тутам ҳосил қиладилар. Оралиқ мия.Кўрув ядролари ва гипоталамик соҳанинг ядроларини тутуди. Кўрув дўмбоқчаси ўзаро ассоциатив нейроцитлар билан боғланган кўплаб ядроларга эга: вентрал ядроларда пўстлоққа импульс олиб борувчи кўтарилувчи ва сезувчи йўллар тугайди. Каудал ядроларда кўрув йўллари тугайди. Гипоталамик соха етти гурухлардан иборат ядроларга эга. Энг асосийлари иккита: III қринча деворининг эпендимаси оститда жойлашади паравентрикуляр ядролар; кўрув кесишмасида жойлашган супраоптик ядролар. Бу ядролар окситоцин, вазопрессин ёки антидиуретик гормон тутувчи йирик мультиполяр нейросекретор нейроцитлардан шаклланади. Нейросекрет нейроцитлар ёрдамида гипофизнинг орқаa бўлаги нейрогипофизга сўнг қонга ўтади. Нейрогипофизда нейрит аксо-вазал синапс ҳосил қилиб, сўнг гормон қонгa ўтади. БОШ МИЯ ЯРИМ ШАРЛАРИ ПЎСТЛОFИ. Бош мия ярим шарлари пўстлоғи руҳий ва ихтиёрий фаолият маркази ҳисобланади. Бош мия пўстлоғи мия стволи ва орқа мия ҳаракат аппаратлари билан пирамидал йўлнинг нерв тутамлари ва мия ярим шарлари кулранг ва оқ моддадан иборат. Кулранг модда ташқарида жойлашган бўлиб, катта ярим шарларнинг пўстлоғини ҳосил қилади. Оқ модда эса унинг остида ётади. Бош мия ярим шарлари пўстлоғи нерв ҳужайраларидан тузилган бўлиб, уларнинг сони 10-14 миллиардга етади. Бош мия пўстлоғининг қалинлиги

тахминан 3 мм бўлиб, миянинг баъзи қисмларида ҳужайралари тузилиши ва толаларининг ўзига ҳос жойлашиши билан фарқ қилади. Мия ярим шарлари пўстлоғи тузилишидаги бу фарқ функционал характердаги фарқларга анчагина мос тушиб, нерв импульсларининг актив анализ ва синтез қилиниш жойи – пўстлоқ майдончасига ҳос бўлади. Мия пўстлоғининг барча ҳужайралари мультиполяр нейронлардан иборат бўлиб, уларнинг бир қанча хиллари – пирамидасимон, дуксимон, юлдузсимон, ўргимчаксимон ва кўндаланг жойлашган нейронлар тафовут қилинади. Бош мия пўстлоғининг асосий ҳужайралари пирамидасимон нейронлардир. Улар майда (катталиги 10-12 мкм) ўрта (20мкм) ва йирик (40 мкм ва ундан зиёд) бўлади. Бу нейронларнинг танаси конуссимон бўлиб, ҳужайра учи мия юзасига қараган. Ҳужайра учидан чиққан узун, ёғон дендрит мия пўстларининг юзасида елпиғичсимон кўпгина толаларга бўлиниб кетади.Нейрон танасининг ёнларидан чиққан нейрит ассотсиатив, комиссурал ва проексион йўл толаларини ташкил қилади. Бош мия пўстлоғининг дуксимон ҳужайралари турли катталикка эга бўлиб, пўстлоқнинг қуйи қатламларида жойлашади. Юлдузсимон ҳужайралр турлича катталикда бўлади. Бу нейронлар танасидан кўплаб дендритлар чиқади. Юлдузсимон ҳужайралар мия пўстлоғининг турли қатламларида жойлашади. Чуқур қатламларида жойлашган ҳужайрлаар кўтарилувчи узун аксонларга эга бўлиб, улар мия пўстлоғининг ташқи юзасига ёналади. Бу аксонлар ўз йўлига бошқа нейронларнинг дендритлари билан коллатераллар ҳосил қиалди. Ўргимчаксимон ва шахланган нейронлар танаси майда бўлиб, уларнинг аксонлари калта ва бир талай тармоқлангандир. Бош мия пўстлоғининг кўндаланг нейронлари пўстлоқнинг юза қатламларида жойлашади. Горизонтал ёналган нерв ўсимталари пирамидасимон ҳужайраларнинг дендритлари билан қўшилиб, пўстлоқ таркибида кўндалангига бирлашган системани ҳосил қилади. Бош мия ярим шарлари пўстлоғи нейронлари нейроглиоцитлар билан

яқиндан алоқадор бўлади. Таянч вазифани бажарувчи астроцитлар ўсимталарининг қўшилиши пўстлоқнинг синситий тузилишига эга бўлган асосни яратади. Асосан трофик вазифани бажарувчи олигодендроглиоцитлар пўстлоқ нейронлари билан ўта яқин алоқада бўлиб, нерв ўсимталарининг парадалари ҳосил қилади. Эпидемоглиоцитлар бош мия ярим шарлари қоринчаларининг деворини қоплаб туради. Бош мия ярим шарлари пўстлоғининг энг юза сатҳида бир қатор глиоцитлардан иборат ҳужайралар жойлашиб, улар пўстлоғининг нерв элементларини юмшоқ мия қиватидан ажратиб туради. Бош мия пўстлоғининг диққат билан қаралса, унинг ҳар хил қисмларида турлича ифодаланган нейронлар қатламини кўриш мумкин. Мия пўстлоғида нейронларнинг жойлашишига ситоархитектоника, нерв толаларининг жойлашишига эса миелоархитектоника дейилади. Бош мия ярим шарлари пўстлоғининг ҳаракатлантирувчи зонасида (масалан, марказий олдинги пуштаси) аниқ чегараланмаган 6 қават тафовут қилинади. 1. Молекуляр қават (lamina molecularis) оз миқдорда урчуқсимон майда нейронлардан ташкил топган (ассоциатив нейронлар) бўлиб, уларнинг нейритлари мия сиртига параллел ҳолда жойлашган нерв толаларининг чигали таркибига киради. 2. Ташқи донадор қават (lamina granularis externa) майда нефронлар ҳисобига ҳосил бўлиб, улар асосан пирамида шаклидадир. Бу ҳужайраларнинг нейритлари оқ модда томонга ёналиб, қисман молекуляр қаватнинг тангенсиал чигалига ҳам қўшилиб кетади. 3. Пирамидасимон ҳужайралар қавати (lamina piramidalis) майда ва калта пирамидасимон нейронлардан иборат. Бу нейронлар катталиги 10-40 мкм бўлади. Уларнинг учидан чиққан шохланувчи дендритлари молекуляр қаватда тугалланади, ён томондан чиқувчи дендритлари эса шу қаватдаги қўшни ҳужайралар билан синапслар ҳосил қилади. Нейритлар эса оқ

модда томон ёналади. 4. Ички донадор қават (lamina granularis interna) пўстлоқнинг ҳар хил қисмларида турлича ривожланган. Пўстлоқнинг айрим жойларида умуман бўлмаслиги мумкин. Улар майда пирамидасимон ва юлдузсимон ҳужайралардан иборат. Бу қаватда яхши ривожланган тангенсиал – ташқи кўндаланг нерв тоалалари (Баярже чизимчалари) жойлашади. 5. Ганглионар қават (lamina gaglionaris) йирик пирамидасимон нейронлар қавати бўлиб, пўстлоқнинг асосан ҳаракатлантирувчи марказларида, масалан, олдинги марказий пуштада мужассамланган. Бу ҳужайраларнинг энг катталарининг баландлиги 120 мкм ва кенглиги 80 мкм бўлиб, биринчи марта 1871 – йилда киевлик олим В.Й.Бес томонидан топилганлиги сабабли Бес ҳужайралари дейилади. Бу ҳужайраларнинг нейритлари ҳаракатлантирувчи ядроларнинг нейронлари билан синапслар ҳосил қилиб тугайди. Шу билан бирга Бес ҳужайраларининг нейритлари кўп миқдорда коллатераллар ҳосил қилиб, улар орқали пўстлоқнинг бевосита ўзига тормозловчи импульслар бериш мумкин. 6. Полиморф ҳужайралар қавати (lamina multiformis) турли шаклдаги мияда нейронлардан иборат бўлиб, уларнинг нейритлари оқ моддага ёналган, дендритлари пўстлоқнинг молекуляр қаватигача етган бўлади. Пўстлоқда жойлашган нерв толалари (миелоархитектоника) ҳам бир нечта қават ҳосил қилади. Нерв тоалалри пўстлоқнинг турли жойларида ҳар хил бўлиб, бўйлама ва кўндаланг ёналган 7 қаватдан иборат:1) тангенсиал толалар қавати; 2) мағизли нерв толалари кам бўлган қават; 3) чизимча устки қавати; 4) тангенсиал мағиз нерв толаларидан иборат ташқи Баярже чизимчаси; 5) чизимчалараро қават; 6) ички Баярже чизимчаси ( бу қават ҳам тангенсиал ёналган мағизли нерв толаларидан иборат); 7) чизимча остки

қават. Нерв толаларининг қавати нейронлар қаватига мос тушади. Иккала Баярже чизимчаси ҳам пирамидасимон ҳужайраларнинг афферент толалари ва улар колалтералларидан ҳосил бўлади. Бош мия пўстлоғида фаолият жиҳатидан қуйидаги нерв толалари ажратилади. 1. Проекцион толалари – улар афферент (марказга интилувчи ёки сезувчи) ва эфферент ( марказдан қочувчи ёки ҳаракатлантирувчи ) бўлиши мумкин. 2. Ассоциатив толалар- пўстлоқнинг турли қисмларини ўзаро боғлаб туради. 3. Комиссурал толалар – иккала ярим шарларни ўзаро боғлаш вазифасини ўтайди. Проекцион толалар- мия пўстлоғига организмнинг ички ва ташқи муҳитидан ёналган нерв импульсларини ўтказади. Шу билан бирга проекцион толалар ўз таркибида нерв системасининг қуй бўлимларига жавоб импульсларини олиб борувчи толаларни ҳам сақлайди. Ассоциатив нерв толалар нинг узун ва калта хиллари бўлади. Калта нерв толалари бош мия ярим шарларининг айрим қисмларини ўзаро боғласа, узун нерв толалари битта ярим шарининг узоқроқ қисмларини туташтириб туради. Комиссурал толалар бош мия пўстлоғининг узун нейритлари ҳисобига ҳосил бўлиб, бир бош мия ярим шарини иккинчиси билан боғлаб туради. Бош мия ярим шарлари пўстлоғининг айрим майдончалари юқорида кўрсатиб ўтилган қаватларнинг турли даражада ривожланганлиги билан фарқ қилади. Масалан, ҳаракат маркази ҳисобланган олдинги марказий пушта пўстлоғида учинчи, бешинчи ва олтинчи қаватлар яхши ривожланган бўлиб, иккинчи ва тўртинчи қаватлар суст ривожлангандир. Бундай мия пўстлоғи агранулар тип тузилишига эга бўлган пўстлоқ деб аталади.

Сезувчи марказларда эса, аксинча, донадор қаватлар (яъни иккинчи ва тўртинчи қават) ўта ривожланган бўлади. Бундай тузилишга эга бўлган мия пўстлоғи грануляр типдаги пўстлоқдир. Юмшоқ мия пардасидан пўстлоққа кўпгина майда артериялар киради. Бу артерияларнинг кўпчилиги тармоқланиб, пўстлоқ юза сатҳида ва унинг чуқур қатламларида капиллярлар тўрини ҳосил қилади. Айрим артериялар оқ моддага қадар давом этиб, капиллярларга бўлиниб кетади. Капиллярлар тўрининг зичлиги мия пўстлоғининг ҳамма қаватларида бир хил бўлмайди. Йирик нейронлар атрофида капиллярлар зич тўрлар ҳосил қилади. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, бош миянинг кулранг моддаси (пўстлоғи ва ядролари) оқ моддасига нисбатан жуда кучли ривожланган капиллярлар тўрига эга бўлади. Капиллярларнинг яхлит эндотелийси ва узлуксиз базал мембранаси уларни ташқи тарафдан ўраб турган астроцитларнинг ўсимталари билан бирликда маҳсус гематоэнсефалик (яъни “қон-мия”) тўсиқни ҳосил қилади. Бу тўсиқ қон орқали келаётган ёт моддаларни мия моддасига ўтказмайди ва шу туфайли мия нейронлари учун ҳимоя вазифасини ўтайди. В Е Г Е Т А Т И В Н Е Р В С И С Т Е М А С И (ВНС) В.Н.С. яхлит бўлиб, бевосита МНС билан бўғлиқлиги ва доимо бош мия шарларининг назорати остида бўлади. У нафас олиш аъзолари, қон айланиш, ҳазм қилиш, қон яратиш, айириш, кўпайиш, ички секреция, модда алмашиниш жараёнларини бўшқаради. Одамда ВНС марказий ва периферик қисмлардан тузилган. Марказий қисми мультиполяр нейроцитлардан иборат мия ядролари бўлиб, ўрта ва оралиқ мияда, opқa миянинг кўкрак, бел сохалари ён шохларида, ҳамда сокрал қисм сегментларида жойлашадилар. Периферик қисмлари МНС сидан ташқарида, аъзолар ичи тугунларидан ва чигалларидан иборат. Функционал ВНС анто гонис тик таъсир этувчи симпатик ва парасимпатик қи смларга ажратилади.

Торокалюбал сегментлардан симпатик нерв системаси ядролари краниобульбар ва сок р ал қи смларда парасимпатик ядролар жойлашади. Ядролар мультиполяр нейроцитлардан тузилиб, вегетатив нерв системаси рефлектор ёйи эфферент қисмининг биринчи нейрони ҳисобланади. Нейритлар марказий нерв системасидан ташқарига чиқадилар ва вегетатив нерв системаси нейроцитларида тугайди, уларни преганлионар толалар деб юритилади. Периферик тугунларнинг нейритлари ганглийдан чиқадилар. Уларни постганглионар толалар дейилиб, ишчи аъзолар тўқимасининг рецепторларини ҳосил қиладилар. Вегетатив ганглийлар 2 хил мультиполяр нейроцитлардан тузилган: 1.Кўплаб калта дендритлар ва тугyндан ташқарига чиқyвчи битта узун нейрит тутвчи нейрон; 2.Иккинчи типи шохланмайдиган узун толалар тутиши билан характерланади. Уларнинг сони кўп бўлмасдан ганглийдан ташқарига чиқиб кетади. Тугyнлар ташқи томондан бириктирувчи тўқимали қобиқ билан қопланган, бу қобиқдан тyгyн ичига тўсиқлар ўтади. Бириктирувчи тўқимада томирлар, нерв толалари ва нерв хужайралари жойлашади. Нерв хужайралари тартибсиз жойлашиб, глиоцитлар билан ўралган. Чақалоқлар вегетатив тугyнли майда нейроцитлардан иборат. Уларнинг ичида мукаммаллашувчи хужайралар ҳам учрайди. Етук нейроцитлар сони кам бўлади. Нейроцитлар мукаммаллашуви бир неча йил давом этади, ганглийларда нейробластлардан анча нейроцитлар ҳосил бўлади. Маълумотларга қараганда бир мунча мукаммаллашган бўладилар. Вегетатив чигаллар нерв тутамларидан тузилиб, ўзаро чалкашиб тўр хосил қиладилар. Нерв тутами орасида турли катталикдаги нерв тугyнлари жойлашади. Тутамлар асосан миелинсиз толалардан иборат бўлиб, переневрит билан қопланган Вегетатив нерв системасининг ганглийлари. Вегетатив нерв системасининг периферик нерв тугунлари органлардан

ташқарида (экстрамурал) ёки органлар деворида (интрамурал) жойлашиши мумкин. Вегетатив ганглийлардан чиққан нерв тармоқлари таркибида икки ҳил толалар бўлади. Улардан бири ганглийларнинг ўзида ҳосил бўлиб, периферия томон йўналади (постганглионар толалар), бошқалари эса ганглийларни бош ёки орқа мия билан боғлайди (преганглионар толалар). Вегетатив нерв системасининг таркибига марказий нейронлар (преганглионлар талалар кўринишидаги аксонлар билан бирга) периферик тугунларда жойлашган периферик нейронлар киради. Периферик нейронларнинг аксонлари орган ва тўқималаргача етиб бориб, улар билан синапсларни ҳосил қилади. Преганглионнар толалар миелин парда билан ўралганлиги учун уларнинг боғловчи тармоқларнинг ранги оқ бўлади. Постганглионар толалар ингичкароқ бўлиб, кўп холларда уларнинг миелин қобиғи бўлмайди. Вегетатив нерв системасининг периферик тугунлари экстрамурал симпатик (вертебрал ва паравертеблар ганглийлар), бош миянинг парасимпатик тугунлари ва интрмурал ганглийлардан иборат. Вегитатив нерв ситемасининг ганглийларидаасосан уч хил нейронлар фарқ қилинади : 1. Узун асонли нейронлар ёки 1 тип Догель хужайралари, уларнинг ўсимталари бир неча калта тармоқли дендритлардан ва ганглийдан ташқарига кетувчи узун нейритдан иборат. 2 Тенг ўсимтали нейронлар ёки II тип Догель хужайралари. II тип Догель хужайраларининг бир неча тенг ўсимталари бўлиб, тузилиши жихатидан қайси бир аксон эканлигини аниқлаб бўлмайди. Ҳамма ўсимликлар шохланмасидан ганглийдан ташқарига кетади. 1 тип ҳужайралар парасимпатик нервларнинг преганглионар толалари тугалланади. Шунинг учун улар бу системанинг рефлектор ёйи таркибидаги иккинчи ҳаракатлантирувчи ёки эффектор нейронлари ҳисобланади. 2 тип ҳужайраларни периферик вегетатив нерв системасининг сезувчи ёки аффектор элементларига киритилади. 3. 3 тип ҳужайралар оралиқ ёки ассоциатив нейронлар ҳисобланиб, уларнинг ўсиқлари қўшни тугунлар нейронларининг дендритлари билан

синапслар ҳосил қилади. Вегетатив ганглийларнинг нерв ҳужайралари орасида кўп миқдорда миелинли ва миелинсиз нерв толалари бор. Уларнинг таркибида шу ганглий нейронларининг ўсимталари ва синапсларини ҳосил қилувчи ёки қўшни ганглийларга ўтиб кетувчи преганглионар толалар бўлади. Синаптик тугунларнинг постганглионар толалари органларда синапслар ҳосил қилиб тугайди. Бу синапслар асосан адренергик, қисман пуренергик табиатга эга. Парасимпатик ганглийларнинг постганглионар толалари аъзоларда холинергик синапслар ҳосил қилиб якунланади. Меъда-ичак йўли деворида 3 хил интрамурал чигаллар (шиллиқ ости қаватида, мушак қаватида ва сероз қават остида) жойлашган бўлиб, улар ўзига ҳос ҳусусиятга эгадир. Бу чигаллар таркибида ҳаракатлантирувчи (холинергик), тормозловчи (адренэнергик ва пуринэргик) ва аъзолар фаолиятини бошқарувчи (пептидергик) нейронлар учрайди. Марказий нерв системасининг пардалари . Бош мия ва оpқa мияни 3 та: юмшоқ, ўргимчаксимон ва қаттиқ пардалар билан ураб туради. 1. Қаттиқ парда эластик толаларга бой зич бириктирувчи тўқимадан тузилган ички юзаси глиал табиатли хужайралар билан қопланган суякка яқин сохаларда қаттиқ парда икки қaватдaн иборат: ташқи суяк усти парда ва ички хусусий қаттиқ парда томирларни кам тутади. Бу пардалар суюқлик билан тўлган субдурал бўшлиқни ўраб туради. Орқа мия сохасида суяк усти парда билан миянинг қаттиқ пардаси орасида суюқликка тўлган эпидурал бўшлиқ жойлашади. 2. Ўргимчаксимон парда жуда нозик тутамлардан, бириктирувчи тўқима толаларидан ва хужайра элементларидан иборат. Ўргимчаксимон парда юзаси ясси глиал хужайралар би лан қопланган бўлиб, миянинг қаттиқ пардаси томонидан субарахноидал бўшлиқни чегаралаб туради. Ўргимчаксимон парданинг ингичка тутамлари юмшоқ парда билан

бирикади. Ўргимчаксимон парда юзасида Пахионов грануляцияси деб аталувчи хужайралар тўплами бўлиб, уларни реактив марказ деб хисобланади. Улар орқали синусларга субдурал бўшлиқдан суюқлик сўрилади. Субарахниодал бўшлиқ цереброспинал суюқлик тутади ва миянинг қоринчалари билан боғланади. 3. Юмшоқ парда мия моддаси билан зич ўсиб кетади, томирларга бой бўлади. Юмшок парда ўргимчаксимон парда тутамлари давоми бўлган нозик бириктирувчи тўқимадан тузилган. Ташқи юзаси субарахноидал бўшлиққа қapaгaн бўлиб, глиал табиатли ясси хужайралар билан қопланган. Юмшоқ парда мия томирларига қaдap давом этиб, субарахноидал бўшлиқ давоми бўлмиш периваскуляр бўшлиқни ҳосил қилади. Периваскуляр бўшлиқ артерияларининг тебраниш (пульс) тўлқинларини тенглаштиради, модда алмашинишида қатнашади, юмшоқ парда билан химоя аҳамиятига эга.

Катта ярим шарлар марказий нерв системасининг бошқа қисмлари каби асосан нейроглия ва нейроцитлардан иборат кулранг модда ҳамдa толалар ва нейроглиядан ташкил топган оқ моддадан иборат, кулранг модда ташқарида жойлашиб пўстлоқ деб аталади. Катта ярим шарларда кўплаб пушта ва эгатлар бўлиб, улар ярим шарлар майдонини кенгайтиради. Қалинлиги 3 дан 5 мм гача етади. Мультиполяр нейроцитлар пўстлоқда қатлам-қатлам бўлиб қаватлар ҳосил қилиб жойлашади ва буни цитоархитектоника дейилади, лекин улардаги чегара жуда аниқ бўлмайди. Қаватларни шу ерда қандай нейроцитлар кўпроқ учрашига боғлиқ холда пўстлоқ қаватлари номланади. Хужайралар жойлашувига қараб пўстлоқда 6 қават ҳосил қиладилар: молекуляр,ташқи донадор, пирамидасимон,ички донадор, ганлиоз, полиморф хужайралар қавати. Пўстлоқдаги нейроцитлар шакли ва катталиги ҳaм турлича. Нейроцитларнинг энг кўп тарқалган шакли уч бурчакли, пирамидасимон хужайралар бўлиб, пўстлоқ юзасига нисбатан вертикал жойлашади.

Пирамидасимон хужайраларнинг юқориги қисмидан ва ён юзаларидан пўстлоқнинг турли қаватларига дедритлар асосидан эса нейритлар чиқади. Айрим нейритлар калта бўлиб, пўстлоқнинг ўзида тугайди,баъзилари эса узун бўлиб пўстлолқдан ташқарига оқ моддага етиб боради. Бошқача шаклдаги-юлдузсимон, ўргимчаксимон, бутасимон, горизонтал нейроцитлар ёки қўшимча хужайралар ҳам учрайди. Улар ярим шарлар ичидаги алоқани таъминловчи ассоциатив ёки икки ярим шарлар пўстлоғининг орасидаги алоқани таъминловчи комиссурал хужайралардир. Пўстлоқда оқ моддадан пўстлоққа ўтувчи функционал марказга интилувчи-афферент ва пўстлоқдан оқ моддага ўтувчи-эфферент толалар ҳaмдa пўстлоқнинг турли сохаларини боғловчи оралиқ (ассоциатив) нейроцитлар ажратилади. Пўстлоқнинг молекуляр қаватида ҳужайралар майда бўлиб кўпроқ дуксимон ҳужайралар учрайди. Қолган қаватларда пирамидасимон ҳужайралар кўп учрайди. Пўстлоқнинг ганглионар қаватида энг йирик пирамидасимон ҳужайрлар(Бец ҳужайралари) ётади. Нейроцитлар орасидан пўстлоқнинг турли қаватларида турлича миқдорда вертикал ва горизонтал йўналишда миелинли толалар ўтади. Шу сабабли миелиноархитектоникада ҳам қатламллик кузатилади, лекин толалар қатлами хужайралар қатламига мос келмайди. Толалар қатламининг жойлашувига миелоархитектоника дейилиб, унда ҳам 6 қаватни ажратиш мумкин: тангенциал толалар қaвати, чизимча усти қавати, ташқи чизимча, чизимча оралиғи қавати, ички чизимча, чизимча ости қавати. Чақалоқларда кулранг ва оқ модда орасидаги чегара аниқ бўлмаганлиги сабабли нейроцитлар кулранг ва оқ моддада жойлашадилар. Толалар миелинизацияси тугалланмаган бўлади. Фақат 2-3 ёшга етганда толаларнинг кўп қисми миелинизацияланади. Протоплазматик астроцитларнинг етилиши 3-5 ёшда тугалланади. Туғилишга яқин пўстлоқ турли шаклидаги майда нейроцитлардан тузилиб, улар орасида юмалоқ ва овал шаклдагилари кўп бўлади. Хужайралар бир-бирига яқин жойлашадилар. Нейроцитларнинг типик шакли 2 ёшга яқин кузатилади,

лекин улар бу вaқтдa анча майда бўлади. Нейроцитларнинг йириклашиши ва нейроцитлардаги алоқанинг мураккабланиши кузатилади. Цитоархитектониканинг аниқ шаклланиши 2-4 ёшлар орасида кузатилади. Чақлоқлар бош мияси пўстлоғидаги толалар радиал йўналган бўлади. Тангенциал ва горизонтал толалар фақат пўстлоқнинг чуқур қаватларида жойлашадилар. Қолган қаватларда бундай толалар туғилгандан сўнг пайдо бўлади. Миелоархитектоника (толаларнинг жойлашуви) нинг тўлиқ шаклланиши 3-6 ёшда кузатилади.

Похожие

Нерв системаси ва сезги органлар

Нерв системаси ва сезги аъзолари. Олий нерв фаолиятининг асослари

Марказий нерв тизимининг пренатал ва перинатал зарарланишлари

Нерв системасининг касалликлари

Нерв тизими ўсмалари