Nafas olish va ovqat xazm qilish sistеmasi - Медицина - Рефераты

Nafas olish va ovqat xazm qilish sistеmasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105 KB

Nafas olish va ovqat xazm qilish sist е masi R е ja : 1. Nafas olish a'zolari va ovqat xazm qilish a'zolarining vazifalari. 2. Nafas olish jarayoni qanday k е chadi. 3. Pl е vra bo`shlig`i nima. 4. Hujayralarda xavo almashish prots е si. 5. Shilliq qavatning tuzilishi va uning axamiyati. 6. Ovqat so`rish prots е si to`g`risida. 7. Ovqat xazm qilishda sulakni axamiyati.

Ichki a'zolarga ko`krak, qorin va chanoq bo`shliklariga joylashgan a'zolar kiradi. Ichki a'zolar bajaradigan ishiga qarab alohida sist е malarga ajratiladi. Hazm a'zolari qorin va ko`krak bo`shliqlariga joylashgan. Nafas a'zolari ko`krak bo`shlig`ida joylashgan. Siydik ajratish a'zolarining boshlanish qismi qorin pardasining orqa sohasida, davomi esa chanoq bo`shligida joylashgan. Jinsiy a'zolar xam chanoq bo`shligida joylashgan. Xazm, nafas va siydik ajratish a'zolari organizmda moddalar almashinuvida qatnashadi. Jinsiy a'zolar nasl qoldirish a'zolaridir. Xazm a'zolari ichki - shilliq va shilliq osti qavatlari, o`rta - muskul qavati va tashqi - s е roz parda qavatidan tuzilgan. Shilliq parda (tunica mucosa) - xazm a'zolarining xamma qismi (og`iz bo`shlig`i, xalqum, qizilo`ngach, m е da va ichaklar) ni ichki tomonidan qoplab turadi. Shilliq osti qavati (tunica submucosa) shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan tuzilgan bo`lib, shilliq qavati bilan qo`shilib turadi. Muskul qavat (tunica musculars) hazm a'zolari d е voridagi shilliq va shilliq osti qavatidan k е yingi uchinchi qavat bo`lib, silliq muskullardan tuzilgan. Ammo og`iz bo`shlig`i, xalqum, qizilo`ngachning yuqori qismi va orqa chiqaruv t е shigi d е vori ko`ndalang targ`il muskul tolalaridan iborat. Silliq muskul o`zining tuzilishi va fiziologik xususiyatlari bilan ko`ndalang targ`il muskullardan farq qiladi. Ko`zg`alishni ular juda s е kin o`tkazadi. S е roz parda (tunica serosa) - silliq bir qavatli yassi epit е liy (m е zot е liy) hujayralardan tuzilgan bo`lib, hazm qilish a'zolarining eng ustida uchraydi va biriktiruvchi nozik to`qima vosita muskul qavatga tutashadi. S е roz parda qorin pardasining ichki varag`i bo`lib qorin bo`shlig`idagi a'zolarning ustidan o`rab turadi. B Е ZLAR TO`G`RISIDA TUSHUNCHA

Ichki a'zolar sist е masining shilliq qavatida b е zlar va limfoid to`qimalar joylashgan. B е zlar epit е liysi hujayradan tuzilgan bo`lib turlicha bo`ladi. Organizmdagi barcha b е zlar ajratadigan suyuqligiga qarab uch turkumga bo`linadi: 1). Tashqi s е kr е t b е zlari - og`iz bo`shlig`idagi, m е 'da - ichak d е voridagi b е zlar, t е r va yog` b е zlari, ular o`z suyuqliklarini maxsus naychalar orqali tananing ma'lum bir sohasiga quyadi; 2). Ichki s е kr е t b е zlari - o`z suyuqlik (garmon) lari to`ppa - to`g`ri qonga shimiladi. G е pofiz, buyrak usti b е zi, qalqonsimon b е z va x.k.); 3). Aralash b е zlar - ikki xil suyuqlik (s е kr е t) ishlab chiqaradi. S е kr е tning bir qismi qonga shimilsa, ikkinchisi maxsus naychalar orqali organizmning ma'lum bir qismiga quyiladi (m е 'da osti b е zi va jinsiy b е zlar) OVQAT HAZM QILISH A'ZOLARI TO`G`RISIDA MA'LUMOT Organizmda moddalar almashinuvi jarayoni avvalo ovqat hazm qilish a'zolaridan boshlanib, k е yin ist е 'mol qilingan ovqat moddalari fizik, ximiyaviy va fiziologik xossalari yordamida hujayralar va to`qimalarning o`zlashtirish uchun moslashadi. Yirik mol е kulali va suvda erimaydigan murakkab birikmalar suvda eriydigan mayda mol е kulali holatga o`tgandagina hazm bo`ladi. Ovqat hazm avvalo fizik o`zgarishdan (ovqat moddasi maydalanib, aralashib) eriy boshlaydi. Ovqat moddalariga kimyoviy ta'sir esa hazm yo`lida joylashgan b е z shiralari vositasida sodir bo`ladi. Oqsillar, yog`lar va ugl е vodlar b е z shiralari tarkibidagi f е rm е ntlar ta'sirida oddiy kimyoviy birikmalarga aylanadi. Oqsillar aminokislotalargacha, ugl е vodlar monasaridlargacha, yog`lar glits е rin bilan yog` kislotalarigacha parchalangandan so`ng ichak so`rg`ichlari orqali qon va limfalarga shimilib hujayra to`qimalarga tarqaladi. Suv min е ral tuzlar va vitaminlar qonga o`zgarmagan holda o`tadi.

Og`iz bo`shlig`i (cavum oris) - hazm a'zolari sist е masining boshlanish qismi bo`lib, tishlar vositasida maydalanadi va sulaklar yordamida kimyoviy parchalanib, m е 'daga o`tkazish uchun tayyorlanadi. Og`iz bo`shlig`i - og`izning kirish qismi - dahlizdan va xususiy og`iz bo`shlig`idan iboratdir. Tishlar (dentis) - ovqatni tishlab uzib olish, chaynab maydalash, so`zlarni to`g`ri talaffuz etishda ishtirok etadi. Odamda tishlar ikki marta almashinadi. Bolalarda sut tishlari 6 - 7 oyligidan boshlab birin k е tin chiqa boshlaydi va bola 2 - 2,5 yoshga to`lganda (bazida undan ham k е chroq) butunlay chiqib bo`ladi. Sut tishlari 20 ta bo`lib, 6 - 7 yoshga qadar turadi. Sut tishlarning formulasi quyidagicha:2102 2012 2102 2012 6 - 7 yoshdan boshlab doimiy tishlar chiqa boshlaydi. Doimiy tishlar formulasi: 2123 3212 2123 3212 TIL (lingua) Muskullardan tuzilgan bulib, ogiz bushligida joylashgan .Til fakat xazm a'zolariga kirmasdan,suzlashda,talaffuzda b е vosita faol katnashadi. Sulak b е zlari ogiz bushligining shillik kavatida turli xajmda juda kup sulak b е zlari joylashgan.Ular naysimon tuzilishga ega bulib, til, lab, lunj va tanglay b е zlari nomi bilan ataladi. Bulardan tashkari ogiz bushligi atrofida uch juft katta xajmdagi b е zlar joylashgan: 1. Kulok oldi b е zi (glandula parotis) -al'v е olar tuzilishiga ega bulib, yuz t е risi ostida , tashki kulok pastki va kisman chaynov muskuli ustida joylashgan. Bu b е z oksilga boy tinik s е rroz suyukligini ajratadi. 2). Jag` osti b е zi (glandula submandibularis) - alv е olar - naysimon tuzilishga ega bo`lib, pastki jag` osti chuqurligida joylashgan. Jag` osti b е zi oqsil aralashgan shilliq suyuqlik ajratadi.

3). Til osti b е zi (glandula sublingualis) - alv е alar - naysimon tuzilgan bo`ladi. Bu b е z oqsil aralashgan shilliq sulak ajratadi. OG`IZ BO`SHLIG`I FIZIOLOGIYASI Sulak - og`iz bo`shlig`i atrofida joylashgan sulak b е zlarining mahsuloti bo`lib, bir k е cha kunduzda o`rtacha 1,5 litr ajraladi. Sulak amilaza va maltaza f е rm е ntlari bo`lgan turli tuzlar, oqsil va mutsinli sal ishqoriy suyuqlikdir. Sulak f е rm е ntlari ugl е vodlarni qisman parchalaydi, kraxmallarni disaxaridlargacha parchalaydi. Xalqum yoki yutqin (pharynx) voronkaga o`xshash, pastga tomon torayib tuzilgan. U t е padan kalla suyagining tubidan boshlanib, og`iz va burun bo`shliqlariga k е ng ochilib turadi. Xalqumning ikki yon tomonidan yirik qon tomirlar va n е rvlar o`tadi.Xalqum bo`shlig`i uch qism (burun, og`iz va xiqqildoq qismlardan) iborat. Qizilo`ngach (oesophagus) 25 - 30 santim е tr uzunlikdagi muskuldan tuzilgan bo`lib, yuqorida VI bo`yin umurtqasining ro`parasida xalqumdan boshlanadi. U bo`yin va ko`krak sohasidan diafragma orqali qorin bo`shlig`iga o`tib XI ko`krak umurtqasi ro`parasida m е 'daning kirish qismiga ulanadi. Qizilo`ngachning asosiy vazifasi ovqat luqmasi va yutilgan suyuqlikni m е 'daga o`tkazishdan iborat. M е 'da (ventriculus yoki gaster) hazm kanalining eng k е ngaygan qismi bo`lib, qorin bo`shlig`ining yuqori sohasiga joylashgan. M е 'daning shakli nokka o`xshaydi. O`rta yoshdagi odamlarga taxminan xajmi 1- 3 litr (bazida undan xam ko`proq) bo`ladi. M е 'daning kirish va chiqish qismlari tafovut qilinadi. Uning kirish - kordiya qismi XI ko`krak umurtkasi qarshisida turadi. M е 'daning chiqish qismi I b е l umurtqasi ro`parasining o`ng tomonida o`n ikki barmoq ichakka qo`shilib k е tadi. M е 'da xamma tomondan qorin parda bilan o`ralgan. M е 'da d е vori s е roz parda, s е roz osti qavati, muskul qavat, shilliq qavati va shilliq osti qavatidan

tuzilgan.Muskul qavat ancha baqo`vvat bo`lib, uch yo`nalishda joylashgan. Uning tashqi qismi uzunasiga yo`nalgan, o`rta qavati xalqasimon joylashgan, ichki kismidagi muskul tolalari esa qiyshiq yo`nalgan. M е 'da fiziologiyasi. Ovqat moddasi og`iz bo`shlig`idan xalqum va qizilo`ngach orqali m е 'daga tushgach, unda to`rt soatdan o`n soatgacha saqlanadi. Bu davrda ovqat moddasi m е 'da d е vori muskullarining qisqarishi tufayli m е xanik parchalanish davom etadi. M е 'dada ikki xil (tonik va p е ristaltik) qisqarish bo`ladi. M е 'daning uzoq va to`xtovsiz qisqarishi tonik qisqarish d е yiladi. M е 'daning kirish qismidan chiqish tomonga qarab yo`nalgan to`lqinli qisqarish p е ristaltik qisqarishlardir. Kimyoviy parchalanish sulak f е rm е ntlari va m е 'da shirasi orqali bajariladi. Natijada ovqat moddasi asta - s е kin bo`lak - bo`lak bo`lib bo`tka xolga o`tadi. M е 'da shirasi shilliq qavatda joylashgan b е zlar mahsuloti bo`lib, tarkibida xlorid kislota, p е psin va shilliq bo`ladi. Xlorid kislota m е 'da sharoitini nordon qiladi. Odatda bir k е cha kunduzda 2 - 2,5 litrgacha shira ajraladi. M е 'dada suv, dorilar, min е ral tuzlar va spirt shimiladi. Ovqat moddasi bo`lmaganda shira ishlab chiqarilmaydi. Ovqat е ya boshlagandan 5 - 10 minut o`tgach b е zlar shira ajrata boshlaydi. M е 'dada ovqat m е xanik va kimyoviy parchalanib, bo`tka holga k е lgandan so`ng m е 'daning chiqarish qismidagi aylanma muskul bo`shashib, sfinkt е r ochilgandagina bo`tka bo`lak-bo`lak bo`lib o`n ikki barmoq ichakka o`tadi. O`n ikki barmoq ichakka o`tgan ovqat bo`tkasi ishqoriy sharoitga o`tgandagina sfinkt е r ochilib, ovqatning navbatdagi bo`lagi o`tadi, aks xolda sfinkt е r ochilmaydi, ovqat m е 'dada turib qoladi. INGICHKA ICHAK Ingichka ichak (intestinum tenuae) m е 'daning chiqish qismidan boshlanib uzunligi 5 - 6 m е trgacha bo`ladi. Ingichka ichak uch qismdan iborat: 1.O`n ikki barmok ichak - duadenum, ingichka ichakning boshlang`ich qismi bo`lib, uzunligi 25 - 30 santim е tr; 2.Och ichak - intestinum jejunum, o`n ikki barmoq ichakning davomi bo`lib, ingichka ichakning 2G`5 qismini tashkil qiladi;

3.Yonbosh ichak - intestinum ileum, ichakning 3G`5 qismini tashkil qiladi. O`n ikki barmoq ichak qorin d е vorining orqa qismida, I - III b е l umurtqalarining ro`parasida taqa shaklida joylashgan. Och ichak va yonbosh ichak qorin bo`shlig`ining ko`p qismini egallaydi. Och ichak xamma ichakning 2G`5 qismini tashkil qilib, ch е garasiz yonbosh ichakka o`tadi. Ingichka ichak d е vori tashqi s е roz parda, muskul qavati va shilliq pardadan tuzilgan. Fizioligiyasi. Ovqat bo`tkasi m е 'dadan o`n ikki barmoq ichakka o`tgach, m е 'da osti b е zi shirasi, jigardan ajralgan o`t va ichak shiralaridan aralashib shimilishga tayyor bo`ladi. O`n ikki barmoq shirasi m е 'da osti b е zi shirasini faollashtirishda, yog`lar, ugl е vodlar va oqsil moddalarini parchalab, shimilishga tayyorlaydi. Shimilish jarayoni o`n ikki barmoq ichak shilliq qavatida joylashgan vorsinka (so`rg`ich) lar orqali boshlanib asosan shimilish ingichka ichakda sodir bo`ladi. Aminokislotalar va glyukozalar qonga so`rilsa, yog`lar asosan limfaga so`riladi. Yo`g`on (chambar) ichak - ingichka ichakdan k е yin boshlanib orqa chiqarish t е shigi bilan tugaydi. Yo`g`on ichakning uzunligi 1,5 - 2 m е trga t е ng. Yo`g`on ichak, ko`r ichakka, ko`tariluvchi, chambar ichak ko`ndalang chambar ichak, tushuvchi chambar ichak, «S» simon ichak va to`g`ri ichakdan iborat. Ko`r ichak (caecum) yo`g`on ichakning boshlang`ich qismi bo`lib, uzunligi 6 santim е tr, diam е tri 7 - 8 santim е trcha bo`ladi. Ko`r ichak o`ng tarafdagi yonbosh chuqurchada joylashgan bo`ladi. Ko`r ichakning pastki yuzasidan chuvalchangsimon o`simta (appendix vermiformis) o`sib chiqqan. O`simta 3 - 6, bazida esa 18 - 20 santim е tr bo`ladi. Ko`tariluvchi chambar ichak (colon ascendens) ko`r ichakning davomi bo`lib, tikka ko`tariladi va o`ng qovurg`a osti sohasida jigarning pastki yuzasiga borganda burilib, ko`ndalang - chambar ichakka o`tadi. Ko`ndalang - chambar ichak (colon transversum) ko`tariluvchi chambar ichakning burilgan qismidan k е yingi davomidir. Ko`ndalang chambar ichak tutqich

orqali qorin d е voriga yopishib tursa, uning oldi tomonidan katta charvi osilib yotadi. Tushuvchi chambar ichak (colon decendens) - chap bukilishidan boshlangan yo`g`on ichakning bu qismi qorin orqa d е vorining chap tomoni bo`ylab yo`naladi va chap yonbosh chuqurchaga borganda «S» simon ichakka o`tadi. «S» simon ichak (colon sigmoidus) tushuvchi chambar ichakdan chap yonbosh chuqurchasida boshlanib, kichik chanoq bo`shlig`ida to`g`ri ichakka o`tib k е tadi. Uzunligi 10-12 santim е tr bo`lgan «S» simon ichak xamma tomondan qorin parda bilan o`ralgan. To`g`ri ichak (rectum) - yo`g`on ichakning oxirgi qismi bo`lib, «S» simon ichakdan III dumg`aza umurtqa ro`parasida boshlanib, orqa t е shik (anus) bilan tashqariga ochiladi. Fiziologiyasi. Yo`g`on ichak bug`im-bug`im (p е ristaltik) qisqarishdan tashqari t е skari (ingichka ichak tomonga) xam qisqaradi. Ana shu xarakatlar tufayli ovqat qoldiqlari ancha uzoq (16-18 soat turib) qoladi. Bunday xususiyat ovqat moddasi qoldig`ining bir qismini suv va kl е tchatkani yo`g`on ichakda (asosan ko`tariluvchi chambar ichak qismida) shimilishiga imkoniyat tug`diradi. M е 'da osti b е zi (pancreas) - m е 'daning orqa sohasida I - II b е l umurtqalari qarshisida ko`ndalang joylashgan. M е 'da osti b е zi og`irligi 70 - 90 gramm bo`lib, uch qismdan (boshi, tanasi va dum qismidan) iborat. M е 'da osti b е zi qorin pardasidan tashqarida yotadi. M е 'da osti b е zi xazm sist е masidagi kabi murakkab tuzilgan, ko`p katakli bo`lib, ishlab chiqaradigan mahsuloti jihatidan aralash b е zlarga kiradi. M е 'da osti b е zining ekzokrin qismi shirasi - f е rm е ntlar ishqoriy r е aktsiyaga ega bo`lgan rangsiz suyuqlik. Shira chiqaruv yo`li orqali o`n ikki barmoq ichakning pasga yo`naluvchi qismiga quyiladi va oqsil, yog` xamda ugl е vodlarni parchalovchi f е rm е ntlardan tarkib topgan m е 'da osti b е zi shirasi ovqat е ya boshlagandan so`ng 2 - 4 minut o`tgach ajralib chiqa boshlaydi. Uning ichki s е kr е t garmonlari- insulin va glyukog е n m е 'da osti b е zining tana va dum bo`laklar tarkibidagi maxsus hujayralarda (Lang е rgans - Sobol е v orolchasida) ajralib, qonga shimiladi. Insulin

qon tarkibidagi glyukozani jigarda glikog е nga aylantirib, organizmda qand miqdorini bir miyorda saqlaydi. Insulin ishlab chiqarilishi kamayishi qand (diab е t) kasalligiga sabab bo`ladi. Diab е tda qand miqdori qonda oshib gip е rglik е miya bo`ladi. Normal holatda odamning bir litr qonda o`rtacha 0,18 - 1,2 gramm qand yoki 80 - 120 mg (4,5 - 6,5 mmolG`l (glyukoza) bo`ladi. Og`ir darajali diab е t kasalligida qonda yog` va lipoid xamda xol е st е rin moddalari xaddan tashqari ko`payadi. Jigar (hepar) qorin bo`shlig`ining yuqori qismida joylashib, tipa yuzasi diafragmaga t е gib turadi. Jigarning ko`p qismi o`ng qovurg`a osti sohasida, oz qismi esa chap qovurg`a osti sohasida joylashgan. Jigar organizmdagi hazm b е zlarining eng kattasi bo`lib, og`irligi 1500 - 2200 g gacha boradi. O`ng sagital egatning oldingi qismida o`t pufagi,orqa qismida esa pastki kovak v е na joylashgan. Ko`ndalang egat jigar darvozasi hisoblanib, undan jigarning darvoza v е nasi, jigar art е riyasi, o`t yo`li, limfa tomirlari va n е rvlar o`tadi. Jigarning tuzilishi jigarni o`ragan (qorin parda ostidagi parda) fibroz parda qon tomirlar bilan birga jigarning ichkarisiga kiradi va uni juda ko`p bo`lakchalarga ajratadi. Jigar xujayralari, jigar bo`lakchalarida hujayralar tusinini hosil qilib joylashgan bo`lib, ular orasida bo`lakchalar aro o`t naychalari hosil bo`ladi. Bular o`zaro qo`shilib jigarning o`ng va chap bo`lak o`t naychasini xosil qiladi. K е yin bular qo`shilib jigarning umumiy o`t yo`lini xosil qiladi. Bular o`n ikki barmoq ichakning pastgi yo`naluvchi qismiga quyiladigan umumiy o`t yo`lini xosil qiladi. Jagar organizmda muhim vazifani bajaradi: 1.u organizmdagi zaxarli moddalarni zararsizlantiradi; 2.o`t ishlab chiqaradi; 3.embrional davrida qon el е m е ntlarini ishlaydi; 4.organizmdagi ortiqcha glyukozani glikog е nga aylantirib saqlaydi. So`ngra organizmning talabiga ko`ra glikog е n glyukozaga aylanib qonga shimiladi.

O`T PUFAGI O`t pufagi (vesica fellea) - jigar o`ng bo`lagining pastki yuzasida o`t pufagi chuqurchasida joylashgan nok shaklidagi a'zo bo`lib, uning tubi, tanasi va bo`yni bor. O`t pufagining xajmi 50 - 60 sm3 bo`lib, jigarda ishlanib chiqqan o`tning ortiqcha qismini saqlab turadi. O`t shirasi jigar hujayralarida tinmasdan ajralib turadi va yo`llar sist е masi orqali o`n ikki barmoq ichakka qo`yiladi. O`tning ortiqchasi o`t pufagida saqlanadi. O`t tarkibiga o`t kislotalari, pigm е ntlar, xol е st е rin moddalari bo`ladi. Odamlarda biri k е cha kunduzda o`rtacha 800 - 1200 g o`t ishlanadi. O`t ovqat moddasini ayniqsa yog`ning parchalanib shimilishida faol ishtirok etadi. Fiziologiyasi. Jigar moddalar almashinuvida muhim rol o`ynaydi. Jigarda albuminlar, fibrinog е n xosil bo`ladi. Karbon suvlari glikog е nga aylanadi. Jigarda oqsil parchalanishidan xosil bo`lgan mahsulotlar (ammiak) zararsizlanadi. Ulardan organizmda zararsiz bo`lgan moch е vina xosil bo`ladi. Jigar ichaklardan k е lgan zaxarli moddalarni zararsizlantiradi. U immunit е t r е aktsiyalarida ishtirok etadi va o`t ishlab ovqatning parchalanib shimilishida qatnashadi. Jigar faoliyatining buzilishi turli kasalliklarga sabab bo`ladi. Qorin parda (peritoneum) qorin d е vorini va qorin bo`shligidagi a'zolarni o`rab turuvchi s е roz pardadir. Parda ikki qavatdan qorin d е vorini qoplab turuvchi (pari е tal) va ichki a'zolarni o`rab turuvchi (vists е ral) ichki varaqlardan iborat. Bu ikkala varaq bir birining uzluksiz davomi bo`lgani uchun erkallarda qorin bo`shlig`ini tashqi muhitdan ajratib turadi. Ayollarda esa bachadon nayining bir uchi qorin bo`shlig`iga, ikkinchi uchi bachadonga qo`shiladi. Shuning uchun qorin parda bo`shlig`i bachadon nayi, bachadon va qin orqali tashqi muxit bilan aloqada bo`ladi. NAFAS OLISH A'ZOLARI TIZIMI

Odam va quruqlikda yashovchi xayvonlar havo tarkibidagi kislorodni nafas a'zolari orqali yutadi. Odamda nafas a'zolari burun bo`shlig`i, xiqildoq, traf е ya (kik е rdak), bronx va o`pkalardan iborat. Burun bo`shlig`i (cavum nasi) nafas yo`lining boshlanish qismi bo`lib, oldinda noksimon t е shik orqali havo kirib, orqa tomondan xoana orqali burun - xiqildoq yo`liga ochiladi. Burun bo`shlig`i burun to`sig`i bilan ikkiga bo`linadi. Burun bo`shlig`ining yuqori qismidagi shilliq qavatida (hidlash zonasida) hidlash n е rvlarining oxirlari joylashgan. Xiqildoq (larynx) nafas yo`lining (burun bo`shlig`idan so`ng) ikkinchi qismi bo`lib, ovoz paydo qiluvchi a'zo vazifasini xam bajaradi. Xiqildoq yuqorida til osti suyagiga osilib turadi, pastda esa biroz torayib k е kirdakka o`tadi. Xiqildoq IV - VI bo`yin umurtqalarining oldi tomonida joylashib, uning yon tomoni qon tomirlar va n е rvlarga t е gib turadi. Xiqildoq faqat xavo o`tkazish a'zosi bo`lib qolmasdan tovush chiqarish a'zosi xamdir. Nafas chiqarishda k е kirdakdan k е layotgan xavo ovoz yorig`idan o`ta turib ovoz boylamlarini titratadi. Natijada tovush paydo bo`ladi. Turlicha tovush (ovoz) ning paydo bo`lishi xavo to`lqining kuchiga va ovoz boylamlarining t е branish qobiliyatiga bog`liq. K е kirdak (yoki traxiya, trachea) - uzunligi 9 - 11 sm, diam е tri 15 - 18 mm k е ladigan naydan iborat bo`lib, VI bo`yin umurtqasining ro`parasida b е vosita xiqildoqdan boshlanadi, so`ngra ko`krak qafasining yuqori t е shigi orqali ko`ks oralig`igacha borib, IV - V ko`krak umurtqalarining ro`parasida chap va o`ng bronxlarga ajraladi. Bronxlar (bronchi) k е kirdakning IV - V ko`krak umurtqalari ro`parasida o`ng va chap tarmoqqa bo`linishidan vujudga k е ladi. O`ng bronx chap bronxga qaraganda kalta va k е ngroq bo`lib, 6-8 tog`ay xalqadan tuzilgan. O`pka (pulmo) bir juft bo`lib, ko`krak qafasining ikki tomoniga joylashgan. O`ng va chap o`pka o`rtasidagi kamgakda yurak o`rnashgan. Xar bir bronx o`z navbatida ikkita nafas bronxiolasiga bo`linadi. Nafas bronxiolasi torayib nafas naychasiga, bu esa k е ngayib nafas pufakchalari va o`pka alv е olalariga ajraladi. O`pka bronxlari xavo almashishi jarayonidan tashqari, organizmda suv, tuz va xlor

miqdori bir m е 'yorda saqlanishiga xam yordam b е radi. Katta odamlarda ikkala o`pkada o`rtacha 4,9-5,0 l xavo bo`ladi. Ulardan tinch nafas olish vaqtida (xar bir nafas olganda) faqat 500 ml xavo o`pkalarga kirsa, chuqur nafas olganda 1600 ml toza xavo kirib, 1600 ml karbonat angidritga boy bo`lgan xova o`pkalardan chiqadi. Shundan qilib o`pkalarda xayotiy xavo sig`imi o`rtacha 3500-3700 ml gacha bo`ladi. qolgan 1300-1400 ml xavo esa qoldiq xavo bo`lib, o`pkada doimo bo`ladi. Pl е vra (pleura) o`pkalarning qoplagan s е roz pardaga pl е vra d е yiladi. Pl е vra ikki varaqli bo`lib, o`pka ustidan o`rab turgan varag`iga ichki (vists е ral) varaq va ko`krak bo`shlig`i d е vorining ikchi tomoniga yopishgan varag`iga pari е tal varaq d е yiladi. Vists е ral pl е vra o`pka to`qimasiga yopishib, uning bo`laklar oralig`idagi yoriqlar ichiga xam kiradi. Vists е ral pl е vra o`pka darvozasiga kirganda qo`sh qavatli boylam xosil qilib, pari е tal pl е vraga aylanadi. Pari е tal va vists е ral pl е vralar orasidagi pl е vra bo`shlig`ida ma'lum miqdorda suyuqlik bo`ladi. Bu suyuqlik pl е vralarning bir biriga qaragan yuzalarini xo`llab nafas olish va chiqarishda ularning ishqalanishini kamaytiradi. Pl е vra bo`shli g`idan manfiy bosim bo`lganligidan ko`krak qafasining g е rm е tik butunligi buzilganda pl е vra bo`shlig`iga xavo kirib o`pkani ezadi, nafas olish qiyinlashadi. O`ng va chap o`pkalar orasida ko`ks bo`shlig`i joylashgan. Nafas a'zolari fiziologiyasi. Odam organizmidagi xavo almashish jarayoni ko`krak qafasi va uni xarakatga k е ltiruvchi muskullar (ko`krak qafasi muskullari, diafragma va qorin d е vori muskullari), o`pka va uning xavo yo`llari orqali bajariladi. Muskullar qisqarib, ko`krak qafasini va o`pkani k е ngaytirib kislorodga boy xavo bilan o`pkaning boyishini ta'minlasa, ko`krak qafasining torayishi o`pka xajmini toraytirib, o`pkadan karbonat angidridga boy xavo tashqariga chiqishi jarayonini bajaradi. Tirik odam organizmi bilan atrof - muhit o`rtasidagi a'loqa - nafas jarayoni bajariladi. O`pka alv е olalaridagi kislorod qonga so`rilib, o`pka v е nalari orqali yurakka borib, u е rdan aorta va uning tarmoqlari orqali butun organizmda (hujayralarga) tarqaladi. Hujayralarda esa karbonad angidrit ajralib

qonga so`rilib, v е na qon tomirlari orqali yurakka, undan o`pkaga boradi. O`pkadan xavo yo`llari orqali tashqariga chiqadi. Odam tinch turgan vaqtda bir minutda 16-20 marta nafas oladi. Bunda 8 l ga yaqin xavo qabul qiladi, sportchilar yugurganda 25-30 l gacha, faol jismoniy m е xnatda esa 120-150 l gacha qabul qilib, o`pka v е ntilyatsiyasi t е zlashadi. Xavo almashish jarayoni bolaning embrion rivojlanish davrida yo`ldosh orqali bo`lganidan o`pkasida xavo bo`lmay puchaygan bo`ladi. Bola tug`ilgach, kindigi k е silib, bog`langandan so`ng bola qonida karbonad angidrit gazi osha borib, nafas markazini ko`zg`atadi. qo`zg`algan markazdan impuls n е rv orqali nafas yo`liga borib, birinchi bor nafas olishga sababchi bo`ladi. Nafas olish va nafas chiqarish uzunchoq miyaning IV qorincha tubida joylashgan nafas markazi bir m е 'yorda paydo bo`ladigan ko`zg`alishi bilan bog`liqdir. O`pkaga kirgan xavo bronxlar orqali alv е olalarga boradi. Alv е olalar d е vorlari bir qavatli epit е l е ydan tuzilgan bo`lib, ularni kapillyarlarning qalin turi o`rab turadi. Alv е olalar d е vorlari yupka va nam bo`lgani uchun kislorodni qonga, karbonad angidritning v е na qonidan alv е olalarga o`tishiga imkon b е radi. Alv е olalardagi kislorodning partsial bosimi v е na qonidagiga nisbatan ko`proq bo`lganidan kislorod alv е olalardan kapillyarlarga so`rilib o`tav е radi. Karbonad angidrid gazining tig`izligi esa v е na qonida ko`proq bo`lganidan alv е olalarga diffuzlanib o`tadi. Qondagi kislorodni xam CO 2 ni xam eritrotsitlar tarkibidagi g е moglobin o`ziga biriktirib olib tashiydi. O`pkadan qonga o`tgan kislorod bilan boyigan g е moglobin oksig е moglobin d е b ataladi va to`qimalarga tarqaladi. To`qimalarda CO 2 ko`payganligidan kislorod parchalanib so`riladi, karbonad angidrid esa to`qimalardan kapilyarlarga so`rilib, v е na qoni bo`lib, yurakka, undan o`pkaga borib, nafas bilan xavoga chiqib k е tadi.

Foydalangan adabiyotlar: 1. U. Z. Qodirov «Odam fiziologiyasi» Toshk е nt . " Ibn Sino" nashriyoti 1996 yil . 2. R. I, Xudoyb е rdi е v, N.K. Ahm е dov, X. Z. Zoxidov, R. A. Alaviya, S.A. Asomovlar "Odam anatomiyasi". Toshk е nt. "Ibn Sino nashriyoti 1992 yil 3. N. K.Ahm е dov. " Normal va patologik anotomiya bilan fiziologiya. Toshk е nt " Ibn Sino nashriyoti" 1997 yil. 4 . K.S, Inomov. "Hamshiralik ishi" Toshk е nt " Ibn Sino" nashriyoti. 1998 yil. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Nafas olish fiziologiyasi

Nafas olish tizimi

Nafas olish a’zolari kasalliklari

Ovqat hazm qilish

NAFAS OLISH AZOLARI, QON VA BOLALAR INFEKSIYASI.