Nafas olish fiziologiyasi - Медицина - Рефераты

Nafas olish fiziologiyasi

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

625.2080078125 KB

Nafas olish fiziologiyasi Reja: 1. Umurtqasizlarning nafas olishi. 2. Nafas olish akti. 3. Nafas olish akti. 4. Kislorod va karbonat angidridni qon bilan tashilishi.

Umurtqasizlarning nafas olishi. Suvda yashaydigan umurtqasizlar erigan kislorodni to’g’ridan-to’g’ri suvdan oladi va biologik oksidlanish paytida hosil bo’ladigan karbonat angidridni ham suvga chiqaradi. Bir hujayralilarga to’g’ridan-to’g’ri nafas olish xosdir, respiratorli gazlarni tananing butun yuzasi bo’ylab diffuziyasi bulutlarga (gubka), yassi chuvalchanglarga xosdir. Ignatanlilarda gazlarni konvektiv tashish paydo bo’lgan, ularda kipriklarning harakati tufayli suyuqliklarning tselomik bo’shliq orqali oqishi kuzatiladi. Bularda nafas olish funktsiyasi, ovqatlanish va ayiruv faoliyatidan hali ajralmagan. Quruqlikda yashaydigan umurtqasizlarning orasida birinchi bor havo bilan nafas olish turi halqasimon chuvalchanglarda kuzatiladi. Bunday nafas olish respirator a’zolar ishtirokisiz amalga oshiriladi. Gazlar almashinuvi namlangan teri qoplamasi qatlami orqali amalga oshiriladi. Mushaklarning qisqarishi tarkibida gemoglobin bo’lgan qonni chuqur joylashgan to’qimalargacha etkazib beradi. Muhit bilan gazlar almashinuvining boshqa tipi qorinoyoqli mollyuskalarda uchraydi. Ularda ixtisoslashgan nafas a’zolari - doimo namlangan barg ko’rinishidagi oddiy jabralar, yoki bo’lmasa, tashqariga ochiluvchi teshiklar - pnevmostomalari bo’lgan mantiyali bo’shliq paydo bo’lgan. Berk bo’lmagan qon aylanish tizimi gemoglobin ishtirokida kislorodni to’qimalarga etkazilishni ta’minlaydi. Bo’g’imoyoqlilarda nafas olishning turli-tuman shakllari uchraydi. Lekin, ko’pchilik bo’g’imoyoqlilarda traxeyalar shakllangan, ular tanaga chuqur botgan. Gazlarning traxeyali almashinuvi usuli hasharotlar uchun xosdir. Hasharotlarda traxeyali tizimning rivojlanishi bir tomondan xitin qoplamning mavjudligi bilan, ikkinchi tomondan esa, tana massasi birligiga nisbatan hisoblanganda juda ko’p energiya sarflanishi va, bundan kelib chiqqan holda, kislorodni jadal istemol qilish (uchish paytida u, o’n va yuz martagacha ortadi) bilan belgilanadi. Hasharotlarning nafas olish tizimi (10.1-rasm) tashqi havo bilan stigmalar orqali bog’langan. Har bir stigma arterial bo’shliqqa va keyinchalik asosan tana segmentlariga mos ravishda bo’linadigan keng tarmoqlangan naychalarga va traxeyalarga olib boradi. Bu tarmoqlar, hujayra

membranalarigacha yoki hujayra ichidagi mitoxondriyalargacha kirib boradigan, tor kalta traxeolalar bilan tugaydi. Traxeyali nafas olishning asosiy mexanizmi - gazlarning diffuziyasi bo’lib, u, hujayra va atmosfera o’rtasidagi partsial bosimning farqi tufayli ushlab turiladi. Undan tashqari, respiratorli gazlarning transporti, xattoki doimiy bo’lmasa ham, konvektiv oqimlar bilan ta’minlanadi. Traxeyalarda havoning harakati tananing ritmik qisqarishlari bilan chaqiriladi, ular hasharotlar asab tizimining bir qator gangliyalarida joylashgan markazlar tomonidan boshqariladi. Uchish paytidagi ko’krak qafasi hajmining ritmik o’zgarishlari ham traxeya tizimining ventilyatsiyasiga yordam beradi. Undan tashqari, nafas olish to’qimalari kislorodga bo’lgan ehtiyojiga qarab, stigmalarni yopilishiga bog’liq holda, hamda traxeyalar uchini faol va ular tarkibidagi suyuqliklarni - gemolimfa plazmasini bir joydan ikkinchi joyga o’tishi bilan boshqariladi.

Umurtqalilarning nafas olishi ixtisoslashgan a’zolar, ya’ni asosan ichak naychalarining o’simtalaridan rivojlangan a’zolar orqali amalga oshadi. Ko’pchilik baliqlarga, jabralar yordamida suvli nafas olish xosdir. Ular suvni og’iz bo’shlig’iga to’ldirib, jabralari orqali o’tkazadi. Kislorodni ajratib olish uchun teskari oqim printsipi ishlatiladi, ya’ni jabra kapillyarlaridagi qon, jabra barglarini yuvadigan suvga qarshi oqadi. Bunga baliqni suv havzasida harakatlanishi yordam beradi. Jabrali nafas olishning yuqori samaradorligi, suv bilan jabra ventilyatsiyasini amalga oshiradigan mushaklarning ishlashi uchun sarflanadigan katta miqdordagi energiyani kompensatsiya qiladi. Ushbu mushaklarni uzunchoq miyadagi nafas olish markazi boshqaradi, bu markaz o’zining tashkiliyligi bo’yicha sut emizuvchilarning nafas olish markaziga yaqin bo’ladi. Karbonat angidridni suvda erish darajasining yuqoriligi, uni suvdan olish osonlashtiradi. Shu tufayli, baliqni respiratorli apparatining ishi organizmni kislorod bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Qondagi kislorod miqdori to’g’risidagi signallar jabra qon tomirlarining xemoretseptorlaridan keladi va baliqning nafas olish markazi faolligini boshqaradi, hamda uni, suv havzasining fiziologik optimal oksigenatsiyali zonalarini tanlashga majbur qiladi. Ikki xil nafas oluvchi baliqlar bitta yoki ikkita qopchasimon ixtisoslashgan a’zo - o’pka yordamida nafas oladi. Ko’pchilik amfibiyalar, havo bilan nafas olishga o’tgan bo’lsa ham, o’pkasi uncha rivojlanmagan bo’ladi. Ular iste’mol qiladigan O 2 va ajratilgan SO 2 ning ko’p qismi o’pka orqali emas, balki namlangan teri orqali diffuziyalanadi. Reptiliyalarning (sudralib yuruvchilar) tanasi dag’al teri bilan qoplanishi oqibatida suvda va teri orqali nafas olish imkoniyati yo’qoladi (suvda yashaydigan ayrim turlar va kaltakesaklardan tashqari). Shunday qilib, nafas olish evolyutsiyasining ushbu davriga kelib, suvli muhitdagi gaz almashinuvidan «quruq» ventilyatsiyaga o’tish barqaror topgan. Sovuqqonli (poykiloterm) umutrqalilarning metabolizmi nisbatan past bo’lib, ularning nafas olish apparatini o’tkazuvchanlik qobiliyati nisbatan kichikdir. Issiqqonli (gomoyoterm) umurtqalilar - sut emizuvchilar va qushlarda

almashinuv jarayonlari ancha jadal va uyg’undir. Ularda gaz almashinuvi yuzasining kattalashuvi va o’pkani qon bilan ta’minlanishini ko’payishi sodir bo’ladi. Amfibiyalar va reptiliyalardan farqli o’pka ventilyatsiyasining ritmik va pauzasiz tipi shakllanadi. Bunday hayvonlarda SO 2 to’laligicha o’pka orqali ajratilgani, oksidlanish jarayonining kuchayishi bilan esa, bu mahsulotning ajralishini jadallashishi tufayli, nafas olishni boshqarish mexanizmi sezilarli darajada o’zgaradi. Qushlar o’pkasidagi havo va qon o’rtasidagi gazlar almashinuvi, havo kapillyarlari deb nomlangan «tsilindrsimon alveolalarda», bronxlarning oqava tizimida amalga oshadi. Bu tizim shunday tuzilganki, unda o’pka, bir nechta havo qopchalari yordamida nafas olish va chiqarish paytida ham toza havo bilan ventilyatsiya qilinadi. Nafas olishning bunday tipi qushlar o’rtasidagi gazlar almashinuviga yuqori samara beradi, u energiyani jadal sarflanishini, ayniqsa, uchish paytida qoplash uchun muhim ahamiyatga ega Nafas olish akti. Odam va sut emizuvchi hayvonlarda gaz almashinuvi uchun zarur bo’lgan alveolalar ventilyatsiyasi, nafas olish (inspiratsiya) va nafas chiqarish (ekspiratsiya) ning navbat bilan o’tishi oqibatida amalga oshadi. Nafas olish paytida alveolalarga kislorod bilan to’yingan atmosfera havosi kelib tushadi, nafas chiqarish paytida esa atrof-muhitga, kislorodi kam bo’lgan, lekin karbonat angidridga boy bo’lgan havo chiqib ketadi. Nafas olish va chiqarish paytida havoning harakatlanishi ko’krak qafasi hajmini ketma-ket kattalashishi va kamayishi bilan belgilanadi. Ko’krak qafasining kengayishini chaqiruvchi ikkita mexanizm mavjud: 1) qovurg’alarning ko’tarilishi; 2) diafragmaning yassilanishi. o’pkadagi gazlar almashinuvi doimiy tarkibga nisbatan, gazli qorishma bilan to’lgan alveolalarning kelish - qaytish ventilyatsiyasi yo’li bilan amalga oshadi. Bunda asosiy rolni diafragmaning qat’iy ixtisoslashgan inspirator mushagi o’ynaydi, bu esa nafas olish funktsiyasini ma’lum darajadagi muxtorligini amalga oshiradi. Markaziy nafas olish mexanizmi, miya ustunining qator ixtisoslashgan neyronlar populyatsiyasi bilan namoyon bo’lgan va shu bilan birga, yuqorida

joylashgan asab tuzilmalarning modullashgan ta’siriga uchraydi, bu esa uning funktsiyasiga, labillik bilan solishtirganda, sezilarli darajada turg’unlik beradi. Nafas olish aktini bajaruvchi mushaklar inspiratorli va ekspiratorli bo’lib, ko’krak qafasining hajmini mos ravishda kattalashuvi va kichiklashuviga yordam beradi. Inspiratorli mushak sifatida asosan diafragma mushagi xizmat qiladi. Tinch holatda nafas olish paytida, o’pka ventilyatsiyasining barcha hajmini, amalda diafragma ta’minlaydi. Nafas olish paytida, diafragma mushak tolalarining qisqarishi, uning ikkala qismini (gumbazini) yassilanishiga olib keladi. Qorin bo’shlig’i chekinadi va ko’krak qafasi ko’ndalang yo’nalishda kattalashadi, uning asosi esa, kaudal qovurg’alarning ko’tarilishi hisobiga kengayadi. Diafragma boshqa inspirator mushak, ya’ni tashqi qovurg’alararo mushaklar bilan sinergik ishlaydi. Normal sharoitda ekspirator mushaklar vazifasini faqat ichki mushaklar o’ynaydi. Bu mushaklarning tolalari qisqargan paytda, yuqorida joylashgan qovurg’a pastda joylashgan qovurg’a tomon tortiladi va ko’krak qafasi pastroq tushadi. Nafas chiqarish uchun juda rivojlangan mushaklar zarur emas, chunki u, boshqa qo’shimcha kuchlar ta’sirida amalga oshiriladi. Bular bilan bir qatorda, nafas olish apparati faoliyatini kuchaytirish uchun yordamchi inspirator va yordamchi ekspirator mushaklar ham qo’shiladi. Yordamchi inspirator mushaklarga, qovurg’alarni ko’tarish qobiliyatiga ega bo’lgan, elka sohasi, kalla suyagi va umurtqa pog’onasi suyaklari ulangan barcha mushaklar kiradi. Yordamchi ekspirator mushaklarga qorin mushaklari kirib, ularning yordamida qovurg’alar pastga harakatlanib tushadi, qorin bo’shlig’idagi a’zolar esa siqiladi va diafragma bilan birgalikda yuqoriga suriladi. Inspirator mushaklarning qisqarishi tufayli chaqirilgan nafas olish paytida, ko’krak qafasi hajmining kattalashishi oqibatida, plevra tirqishlarida manfiy bosim ortadi. Nafas olishni qovurg’alarning ko’tarilishi va diafragmaning yassilanishi ta’minlaydi. Umurtqalar tanasi va yonbosh o’simtasiga qovurg’alarning boshi, to’sh suyakka esa uchi, tog’ay va paylar yordamida birikkan bo’ladi. Qovurg’aning umurtqaga birikkan ikki nuqtasidan, nafas olish vaqtida, u harakatlanadigan o’q o’tadi. Qovurg’a nafas olish paytida shu o’q atrofida aylanib ko’tariladi, nafas

chiqarish paytida esa pastga tushadi. Nafas olish paytida qovurg’alarning ko’tarilishi ko’krak qafasining saggital va frontal yo’nalishlarida kattalashishini ta’minlaydi. Ayni vaqtda, diafragma yassilanib, pastga tushadi va ko’krak qafasi vertikal yo’nalishda ham kattalashadi. Ko’krak qafasining harakatlari nafas mushaklari faoliyatiga bog’liq. Tinch holatda, odamning nafas olishini diaffragma va tashqi qovurg’alararo va ichki tog’aylararo mushaklarning qisqarishi ta’minlaydi. Ular asosiy nafas olish mushaklari hisoblanadi. Tashqi qovurg’alararo va ichki tog’aylararo mushaklardagi tolalar, bir qovurg’adan ikkinchisiga (pastdagisiga) orqadan va yuqoridan, oldinga va pastga qarab qiyshiq yo’nalishda o’tgan. Ular qisqarganda ko’krak qafasi ikki yonga va orqadan oldinga qarab kengayadi. Diafragmaning qisqarishi esa qorin bo’shlig’idagi a’zolarni pastga va oldinga itarib siljitadi, ko’krak bo’shlig’i esa vertikal yo’nalishda kattalashadi. Nafas olish boshlanishidan oldin qo’zg’alish diafragmada, keyin qovurg’alararo mushaklarda rivojlanadi. Osoyishta nafas chiqarish paytida mushaklar faol qisqarmaydi. Ko’krak qafasi nafas olish vaqtida jamg’arilgan elastik energiya hisobiga torayadi. Nafas olish paytida nafas mushaklari bir qancha kuchlarni - ko’krak qafasining og’irligi, qovurg’a tog’aylarining elastik qarshiligi, diafragma jigar, me’da va ichaklarni pastga surganda, bu a’zolar va qorin devori qarshiligini engadi. Nafas olish mushaklari bo’shashishi bilanoq, bu kuchlar, kengaygan ko’krak qafasini passiv holda kichraytiradi. Qovurg’alararo mushaklarni qovurg’alararo asablar, diafragmani orqa miyaning 3-5 bo’yin segmentlaridan chiqadigan diafragma asabi innervatsiyalaydi. Nafas olish paytida o’pkaning hajmi, plevra bo’shlig’idagi va alveolalardagi bosimi o’zgaradi. o’pkada mushaklarning bo’lmaganligi sababli (faqat bronxlarda birozgina silliq mushak tolalari bor), u, mustaqil harakat qila olmaydi. Ammo, nafas olib chiqarilganda, o’pka ko’krak qafasi bilan bir vaqtda kengayib-torayib turadi. Atmosfera bosimi o’pkaga faqat ichkaridan, nafas yo’llari orqali ta’sir qiladi. Uning kuchi o’pkani kengaytiradi va ko’krak qafasining ichki yuzasiga yopishtiradi. Vistseral va parietal plevralar oralig’ida maxsus suyuqlik bo’lgani uchun, ular bir-birining yuzasida sirpanib, erkin harakat qiladi.

Shunday qilib, nafas olish tsikli (10.2-rasm) ikki fazadan: nafas olish (inspiratsiya) va nafas chiqarishdan (ekspiratsiya) iborat. Nafas olish, odatda nafas chiqarishga nisbatan qisqaroq kechadi, odamda uning nisbati o’rtacha 1:1,3 bo’ladi. Nafas olish tsikli komponentlarining (fazalarning uzunligi, nafasning chuqurligi, nafas o’tish yo’llaridagi bosim va oqimning dinamikasi) nisbati pattern deb nomlangan nafas olishni xarakterlaydi. bo’shlig’i bosimlari o’rtasidagi farq), b-olingan va chiqarilgan nafas hajmi (spirogramma), v-inspirator va ekspirator oqimlar tezligi, g-diafragmaning elektr faolligi. Nafas olish mushaklari o’zining ish jarayonida ma’lum bir qarshilikni engadi. Uning taxminan uchdan ikki qismi, o’pka va ko’krak qafasi devori to’qimalarining elastik qarshiligiga to’g’ri keladi. o’pkaning elastik qarshiligini uchdan ikki qismi yuzaki faol moddalar - surfaktantlar hisobiga yuzaga keladi. Surfaktantlar, alveolalarning ichki tomonida yupqa qatlam sifatida joylashgan bo’lib, asosan lipoproteinlardan tashkil topgan. Nafas olishdagi noelastik Сув.у

qarshilik, havo o’tkazuvchi yo’llar, ayniqsa, ovoz tirqishi va bronxlar diametrining kattalashishiga bog’liq. Rasm.10.3. Traxeobronxial shoxlanish (A) va havo tashuvchi yo’llardagi (B) konvektiv (e) hamda diffuziyali (j) gazlar almashinuvining nisbati: -konduktiv qism,  -tranzitor qism,  -respirator qism. A-traxeya, b-bronxalar, v-bronxiolalar, g-alveolyar yo’llar va xaltachalar, d-alveolalar; raqamlar (0-23) bilan generatsiya tartibi ko’rsatilgan. Hiqildoqning kengligini boshqaruvchi mushaklar, uzunchoq miyaning ventral nafas guruhi sohasida mujassamlashgan neyronlar guruhi tomonidan, pastki hiqildoq asabining vositachiligida boshqariladi. Nafas olish paytida hiqildoqbirmuncha kengayadi, nafas chiqarishda esa, havo oqimiga qarshilikni kuchaytirib, torayadi va bu, ekspiratorli fazani uzoq muddat cho’zilishining sabablaridan biridir. Xuddi shu yo’sinda, bronxalarning diametri va o’tkazuvchanligi tsiklik ravishda o’zgaradi. Bronxalar silliq mushaklarining

tonusi, ularning parasimpatik (xolinergik) innervatsiyasini faolligiga bog’liq bo’lib, mos ravishdagi efferent tolalar sayyor asab tarkibida o’tadi. Simpatik (adrenergik) innervatsiya, hamda “noadrenergik tormoz” tizim, bronxial tonusga bo’shashtiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Odamda bronxial tonusni boshqarishning buzilishi - bronxospazm boshlanishiga asos hisoblanadi. Uning oqibatida, havo o’tkazuvchi yo’llarning o’tkazuvchanligi keskin kamayadi (obstruktsiya) va nafasga qarshilik ortadi. Oxirgi holat, boshqa turli o’xshash sharoitlarda, uning patterniga bog’liqdir. o’z-o’zini boshqarishning reflektorli mexanizmi tufayli organizm, qoidaga ko’ra, nafas olishning optimal patternini tanlaydi, bunda, ventilyatsiya qilinadigan havoning har bir metriga sarflanadigan energiya ham eng kam bo’ladi. o’pka ventilyatsiyasi ko’paygan paytda nafas hajmi ortadi. Nafas hajmi - har bir nafas olish tsiklida yutiladigan havo bo’lib, sekin nafas olish paytida, o’pka umumiy hajmining nisbatan uncha katta bo’lmagan qismini tashkil qiladi. o’pka ventilyatsiyasi - vaqt birligida o’pkaga kiradigan havo hajmi bo’lib, unda, o’pkadagi gazlar almashinuvida ventilyatsiya bo’layotgan havoning hammasi emas, balki uning alveolalarga borib etgan qismigina qatnashadi. Shunday qilib, alveolyar bo’shliqning ventilyatsiyasi, ya’ni alveolyar ventilyatsiya o’pkada gazlar almashinuvini ta’minlaydi. Havo o’tkazuvchi yo’llarda esa gazlar konvektiv va diffuziya yo’li bilan almashadi (10.3-rasm). Traxeya, bronxalar va bronxiolalarda Gazlarning almashinuvi faqatgina konvektsiya yo’li bilan o’tadi. Respiratorli bronxiolalarda va alveolyar yo’llarda, havo sekin harakatlangani tufayli, bu jarayonga diffuziyali almashinuv qo’shiladi. Bu jarayon, nafas gazlari partsial bosimining gradienti bilan belgilanadi, ya’ni O 2 molekulalari alveola yo’nalishida harakatlanadi, bu erdagi Ro 2 nafas bilan kirib kelayotgan havonikiga nisbatan pastdir, SO 2 molekulalari esa teskari yo’nalishda harakatlanadi. Nafas olish qanchalik sekin va chuqur bo’lsa, o’pka ichidagi O 2 va SO 2 diffuziyasi shunchalik jadal o’tadi. Havo o’tkazuvchi yo’llarda amalga oshadigan gazlar almashinuvi, o’pka kapillyarlari orqali sodir bo’ladigan, gazlarni qon bilan uzluksiz almashinuvi o’tadigan o’pka alveolalaridagi O 2 va SO 2 partsial bosimini turg’unligini ushlab

turishga yo’naltirilgan. Alveolalarni to’ldiruvchi gazlar aralashmasi - alveolyar gaz deb nomlangan bo’lib, sut emizuvchilar uchun o’ziga xos ichki atmosfera sifatida xizmat qiladi. Organizmda energiya sarfining ortishi paytida O 2 iste’moli va SO 2 ishlab chiqarish ortadi, boshqaruv mexanizmlari nafas olish chuqurligi va chastotasini mos ravishda orttirish yo’li bilan alveolyar ventilyatsiyani ko’paytiradi - ya’ni giperpnoe rivojlanib, bunda alveolyar gaz tarkibi normal Rasm.10.4. Odam o’pkasining tuzi-lishi. A- o’pka va nafas yo’llari; B- o’pka alveolalari va ularni qon bilan ta’minlanishi; V- o’pka bo’lagi; 1-o’pka; 2-hiqqildoq; 3- traxeya; 4-bronxa; 5-mayda bronxalar; 6-kapillyar to’r; 7-alveolalar. Holatda qoladi. Agar ventilyatsiyaning o’sishi organizmning gazlar almashinuviga bo’lgan ehtiyojidan ko’p bo’lsa (giperventilyatsiya), alveolalardan SO 2 ning chiqib ketishi uni to’qimalardan o’tishi bilan to’ldiriladi, natijada alveolyar Rso 2 pasayadi - gipokapniya rivojlanadi. Aksincha, alveolalar ventilyatsiyasining etishmasligi paytida (gipoventilyatsiya), ularda SO 2 ortiqcha yig’iladi (giperkapniya), ventilyatsiya gazlar almashinuvidan keskin ravishda orqada qolgan paytda, bundan tashqari Ro 2 ham pasayadi (gipoksiya). Bunday

paytda, arterial qonda ham, mos ravishda, Rso 2 va Ro 2 o’zgarishlari rivojlanadi. o’pkada gazlar diffuziyasi alveolalarda sodir bo’ladi. Alveolyar yo’llar devorining yarim sharsimon bo’rtig’ini alveola deb ataladi (10.4-rasm). Odamning har bir o’pkasidagi alveolalar soni 400 mln atrofida bo’lib, ularning diametri 150-300 mkm ga teng. Alveola devorining tashqi yuzasi kapillyarlar bilan qoplangan, yuzaning umumiy sathi 90-100 m ni tashkil qiladi. o’pka kapillyarlaridagi qonni alveolalar ichidagi havodan aerogematik to’siq ajratib turadi. Bu to’siq alveolalarning ichki yuzasini qoplagan surfaktant qavatidan, alveolyar epiteliydan, ular ostidagi asos membranadan, kapillyarning asos membranasidan va endotelial hujayralar qavatidan iborat. Gazlar, almashinuv jarayonida, ana shu 5 qavat to’siqdan va eritrotsit membranasidan o’tishi kerak. Kislorodni alveolyar havodan qonga, karbonat angidridni qondan alveolyar havoga o’tishi faqat diffuziya yo’li bilan amalga oshadi. Diffuziya sodir bo’lishi uchun, aerogematik to’siqning ikki tomonida, gazlarning partsial bosimida farq bo’lishi zarur. Gazlar arlashmasi umumiy bosimidan, shu aralashmani hosil qiluvchi gazlarning har birini hissasi to’g’ri keladigan qismi, shu gazning partsial bosimini tashkil qiladi. Aralashmaning umumiy bosimini va uning foiz hisobida tarkibi aniq bo’lsa, har qaysi gazning partsial bosimini hisoblash mumkin. Aralashmadagi gazlar suyuqlikka duch kelganda, gaz, o’z partsial bosimiga bog’liq holda, suyuqlikda eriydi. Ma’lum vaqtdan keyin, gazlar arlashmasi va suyuqlik o’rtasida dinamik muvozanat vujudga keladi. Vaqt birligida suyuqlikka o’tgan gaz miqdori undan chiqqan gaz miqdoriga tenglashadi. Bu sharoitda, suyuqlikdagi gazning partsial tarangligi, shu gazning, aralashmadagi partsial bosimiga teng bo’ladi. Alveola va kapillyar devori hisoblangan aerogematik to’siqning bir tomonida gaz aralashmasi - alveolyar havo, ikkinchi tomonida - qon turadi. Kislorod va karbonat angidrid, bu to’siqdan, erigan holda diffuziya yo’li bilan o’tadi. Kislorodning surfaktantda eruvchanligi yuqori bo’lgani sababli, u, gaz diffuziyasini engillashtiradi. Diffuziyani, gazlarning alveolyar havodagi partsial bosimi va shu gazlarning qondagi partsial tarangligi o’rtasidagi farq ta’minlaydi. Alveolyar havoda kislorodning bosimi 102 mm s.u. ni karbonat angidridniki

40 mm s.u. ni tashkil qiladi. Bu gaz bilan agrogematik to’siq orqali o’zaro munosabatda bo’ladigan suyuqlik - venoz qonda, ma’lum miqdorda kislorod va karbonat angidrid bor. Kislorodning bu qondagi tarangligi 40 mm s.u. ni tashkil qiladi, karbonat angidridniki esa 46 mm s.u. ga teng bo’ladi. Kislorodning alveolyar havodagi partsial bosimi va uning venoz qondagi partsial tarangligi o’rtasidagi farq 60 mm s.u. ni tashkil qiladi. Bu kuch, havodan qonga qaratilgani uchun, kislorodni alveola bo’shlig’idan qonga haydaydi. Karbonat angidridning partsial bosim va partsial tarangligi o’rtasida ham 6 mm s.u. ga teng farq bor. Ammo, bu kuch qondan alveola bo’shlig’iga qaratilgan bo’lib, karbonat angidridni qondan alveolyar havoga diffuziyalanishini ta’minlaydi. Karbonat angidridning, alveolyar membranada eruvchanligi yuqori bo’lganidan, bosimlar farqi oz bo’lsada, qon, o’pka kapillyarlaridan o’tayotganida butunlay diffuziyalanib ulguradi. Qon o’pka kapillyarlaridan o’rta hisobda 0,7 soniyada o’tadi. Shu vaqt davomida, gazlarning alveolyar havodagi partsial bosimi va qondagi partsial tarangligi tenglashadi hamda kislorod uchun 100 mm s.u. ni, karbonat angidrid uchun esa 40 mm s.u. ni tashkil qiladi. To’qimalarda, kapillyarlaridagi qon va hujayralararo suyuqlik o’rtasidagi gazlar almashinuvi diffuziya yo’li bilan yuzaga chiqadi. Diffuziyani qon va to’qima suyuqligidagi gazlarning partsial tarangligi o’rtasidagi farq ta’minlaydi. To’qima suyuqligidagi kislorod va karbonat angidridlarning miqdori hamda unga aloqador partsial tarangligi juda o’zgaruvchan. Bu ko’rsatkichlar, to’qimaning qon bilan ta’minlanishiga, uning faollik darajasi va boshqa omillariga bog’liq. Kislorodning to’qimalardagi tarangligi o’rta hisobda 20-40 mm s.u. ga teng bo’lsa, karbonat angidridniki esa 60 mm s.u ga etishi mumkin. Arterial qonda bu gazlarning partsial tarangligi 100 va 40 mm s.u. ga teng. Kislorodning partsial tarngligidan 60-80 mm s.u. ga teng farq, to’qimaga qaratilgan bo’lib, u, kislorodni qondan to’qimaga diffuziyasini ta’minlaydi. Karbonat angidridning partsial tarangligidagi 20 mm s.u. ni chamasidagi farq, to’qimadan qonga qaratilgan bo’lib, shu yo’nalishda gaz diffuziyasini ta’minlaydi.

Kislorod va karbonat angidridni qon bilan tashilishi. Organizmdagi barcha suyuqliklar qatori, qon tarkibida ham ma’lum miqdorda fizikaviy erigan gazlar bo’ladi. Suyuqlikda erigan gazlarning miqdori uning partsial bosimiga bog’liq. Qon orqali tashiladigan kislorod, 2 % atrofida, plazmada erigan holda bo’ladi. Uning asosiy qismi esa, gemoglobin bilan mustahkam bog’lanmagan birikma shaklida tashiladi. Kislorodning ko’p qismi, gemoglobin bilan kimyoviy bog’langan birikma ko’rinishida qon orqali tashiladi. Kislorodni gemoglobinga qo’shilishi - gemoglobinni oksigenatsiyasi, temir valentligining o’zgarmasligi bilan, ya’ni haqiqiy oksidlanishni xarakterlaydigan elektronlar uzatilishisiz sodir bo’ladi. Lekin, shunga qaramasdan, kislorod bilan bog’langan gemoglobinni - oksidlangan (oksigemoglobin), kisloroddan ajralganini esa - tiklangan (dezoksigemoglobin) deb ataladi. Odamning 100 ml qoni, o’z tarkibida 21 ml atrofida kislorodni tashishi mumkin. Bu, qonning kislorod hajmi deb yuritiladi. Oksigemoglobinning parchalanishi tana harorati va muhitda vodorod ionlari kontsentratsiyasi oshganda tezlashadi. Vodorod ionlari kontsentratsiyasining ortishi esa, o’z navbatida, SO 2 ning partsial bosimiga bog’liq. Shuning uchun, to’qimalarda oksigemoglobindan kislorodni deyarli to’laligicha ajralishiga sharoit yaratiladi, ayniqsa, metabolizm jadalligi yuqori bo’lgan, masalan ishlayotgan mushaklarda kuzatiladi. Lekin, venoz qonda ham gemoglobin 40-70 % gacha oksigenlashgan shaklda qoladi. Odamning har 100 ml qoni to’qimalarga 5-6 ml kislorod beradi va tabiiyki, shuncha miqdordagi kislorod bilan uning o’zi o’pkada to’yinadi. Gemoglobinni kislorod bilan qo’shilishi kislorodning partsial bosimi kattaligi bilan o’lchanadi, bunda gemoglobin 50 % ga to’yinadi (R 50 ). Odamda, R 50 normada arterial qon uchun 26,5 mm.s.u. ni tashkil qiladi. Hujayralardagi oksidlanish - almashinuv jarayonlarining yakuniy mahsuloti bo’lgan SO 2 qon bilan o’pkaga tashiladi va o’pka orqali tashqi muhitga chiqarib yuboriladi. SO 2 fizikaviy erigan shaklda hamda kimyoviy birikma tarkibida tashiladi. SO 2 bog’lanishining kimyoviy reaktsiyasi O 2 ning qo’shilish reaktsiyasiga nisbatan murakkabdir, chunki SO 2 tarnsporti uchun mas’ul mexanizmlar, bir vaqtning o’zida, qondagi kislotali-ishqorli muvozanatning doimiyligini ta’minlashi

ham zarurdir. SO 2 to’qima kapillyarlariga kelib tushib, suv bilan qo’shilib, mustahkam bo’lmagan karbonat kislotaga aylanadi: SO 2 Q N 2 O  N 2 SO 3  N Q Q NSO 3  Ushbu qaytar reaktsiyaning yo’nalishi muhitdagi Rso 2 ga bog’liq bo’lib, eritrotsitlarda uni 1,5 ming marta tezlashtiradigan karbogidraza mavjud. Bu enzim, karbonat angidridning muhitdagi tarangligiga bog’liq holda, reaktsiyani ikki yo’nalishda tezlashtiradi. Agar to’qimaning kapillyarlarida karbonat angidridning tarangligi yuqori bo’lsa, gidratatsiya reaktsiyasi tezlashadi. o’pka kapillyarlarida karbonat angidridning tarangligi ancha pasayadi, demak bu erda degidratatsiya reaktsiyasi tezlashadi. Karbonat angidrid asosan gidrokarbonat (NSO 3  ) ko’rinishida tashiladi. SO 2 bog’lanishiga, dezoksigenizatsiya (gemoglobindan kislorod ajralishi) paytida, gemoglobinning kislotali xususiyatini protonli bog’lanishining kamayishi yordam beradi. Bunda gemoglobin, o’zi bilan bog’langan kaliy ionini ozod qiladi va u bilan, o’z navbatida, karbonat kislota reaktsiya qiladi: K Q Q NbO 2 Q N Q Q NSO 3   NNb Q KNSO 3 Q O 2 NSO 3  ionlarining bir qismi plazmaga diffuziya bo’ladi va u erda, natriy ionlarini bog’laydi, eritrotsitga esa ionlar tengligini saqlash maqsadida xlor ionlari kelib qo’shiladi. Undan tashqari, protonli bog’lanishni kamayishi hisobiga ham dezoksigenlashgan gemoglobin karbominli birikmalarni oson hosil qiladi va bunda, qon bilan tashiladigan SO 2 ning 15 % yaqin miqdorini bog’laydi. o’pka kapillyarlarida SO 2 ning bir qismini ajralishi sodir bo’ladi va u, alveolyar gaz bilan diffuziya bo’ladi. Bunga, plazmadagiga nisbatan alveolyar Ro 2 pastligi, hamda gemoglobinning oksigenatsiya paytidagi kislotali xususiyatini kuchayishi yordam beradi. Eritrotsitlarda karbonat kislotaning degidrotatsiyasi davrida (bu reaktsiya ham karboangidraza ishtirokida keskin tezlashadi), oksigemoglobin gidrokarbonat tarkibidagi kaliy ionlarini siqib chiqaradi. NSO 3  ionlari plazmadan eritrotsitlarga o’tadi, Cl - ionlari esa - teskari yo’nalishda o’tadi. Shunday qilib, har 100 ml qon, o’pkada 4-5 ml SO 2 ni o’zidan chiqaradi (to’qimalardan qon tarkibiga o’tgan shuncha miqdordagi SO 2 ). Gidrokarbonat va

gemoglobin qonning muhim bufer tizimi hisoblanadi. Qonga metabolizm jarayonining kislotali mahsulotlari kelib tushganda, gidrokarbonat, kuchsiz (karbonat) kislotaning tuzi sifatida, o’z anionini beradi, ortiqcha SO 2 esa o’pka orqali chiqarib yuboriladi, bu esa qonning rN holatini normallashtiradi. Kislorod qondan to’qimalarga va SO 2 to’qima hujayralaridan qonga difuziya yo’li bilan o’tadi, bu hol, ularning partsial bosimini gematoparenximatoz to’siqning ikki tomonidagi farqi bilan belgilanadi. Arterial qondagi o’rtacha Ro 2 100 mm s.u. atrofida bo’ladi, hujayralarda esa, O 2 o’zlashtirilib, uning partsial bosimi nolga qarab pasayadi. Arteriyadagi Rso 2 ko’rsatkichi o’rtacha 40 mm s.u. teng bo’ladi, hujayralarda esa 60 mm s.u. gacha etishi mumkin. To’qimalarda Ro 2 o’rtacha 20-40 mm s.u. teng, lekin bu ko’rsatkich tirik to’qimaning turli qismlarida bir xil bo’lmaydi. Eng yuqori Ro 2 qon kapillyarlarining arteriyaga qo’shiladigan oxiri yaqinida bo’lsa, eng past Ro 2 esa - kapillyardan eng uzoqlashgan nuqtada (u "samarasiz burchak") bo’ladi. Organizmning gaz-transport tizimining fuktsiyasi, oxir-oqibatda, hujayra membranasidagi kislorodning partsial bosimini xavfli (kritik) chegaradan past bo’lmagan holatda, ya’ni mitoxondriyalar nafas olish zanjirining enzimlari faoliyati uchun zarur bo’lgan, minimal darajada ushlab turishga qaratilgan. Kislorodni jadal o’zlashtirayotgan hujayra uchun xavfli Ro 2 1 mm s.u. atrofida bo’ladi. Bundan kelib chiqadiki, to’qimalarga kislorodni etkazib berish, "samarasiz burchak" da Ro 2 ni havfli darajadan past bo’lmagan miqdorda ushlab turishni ta’minlashi zarur. Nafas olishni boshqaprish mexanizmlari. Nafas olishni ta’minlovchi mushaklarning qisqarishini markaziy nafas olish mexanizmi bajaradi. Nafas olishni boshqaruvchi apparatning ajralmas zvenosi sifatida xemoretseptorli va mexanoretseptorli tizimlar ham ishtirok etadi. Uzunchoq miyada bir necha guruh nafas olish neyronlari joylashgan bo’lib, ularning impulslarni yuzaga chiqarish faolligi nafas bosqichlariga bog’liq holda o’zgaradi. Nafas olinganda impulsni yuzaga chiqarish faolligi ortadigan inspirator neyronlar va bu faollik nafas chiqarilganda oshadigan ekspirator neyronlar tafovut

qilinadi. Bundan tashqari, nafas bosqichlari almashganda (nafas olish to’xtab, nafas chiqarish boshlanganda yoki nafas chiqarish to’xtab, nafas olish boshlanganda) qo’zg’aladigan neyronlar ham bor. Nafas neyronlarining deyarli hammasi ikkita yadrolar guruhida joylashgan bo’lib, ular uzunchoq miyaning dorsal va ventral yadrolaridir. Yadrolarning dorsal guruhini tashkil qiluvchi neyronlarning ko’p qismi inspirator neyronlardir. Ularning aksonlari diafragma asabni hosil qiluvchi motoneyronlarda tugaydi (orqa miyaning bo’yin segmentlarida). Yadrolarning ventral guruhidagi nafas neyronlari, inspirator va ekspirator neyronlar, asosan orqa miyaning ko’krak va bel segmentlaridagi qovurg’alararo va qorin mushaklari faoliyatini boshqaruvchi motoneyronlarga bog’liq. Varoliy ko’prigida ham nafasni boshqarishda ishtirok qiladigan neyronlar bor. Bu neyronlar yig’indisi pnevmotaksik markaz deb ataladi. Bu markazning vazifasi, nafas bosqichlari almashinishini ta’minlashdan iborat bo’lib, uning shikastlanishi nafas olishni juda cho’zib yuboradi va nafas juda ham chuqurlashadi. Markaziy nafas olish mexanizmining faolligiga, nafas tizimining mexanoretseptorlaridan keladigan afferent impulslar kuchli ta’sir ko’rsatadi. Bu impulslar, nafas olish davomida, inspirator neyronlar faolligini bir me’yorda ortishini va nafas olish oxirida bu faollikning to’satdan tugashini ta’minlaydi. Xemoretseptorlardan keladigan impulslar qanchalik kuchli bo’lsa, inspirator neyronlarning qo’zg’alishi va nafas olish shunchalik tez rivojlanadi, nafas olish bosqichi nafas chiqarish bosqichiga shunchalik tez o’tadi. Natijada, nafas olish chuqurlashib, tezligi ortadi. Nafas neyronlari faoliyatida o’z-o’zidan qo’zg’alish, ya’ni avtomatiya mavjud. Ammo, nafas markazining avtomatiyasi yurak avtomatiyasidan farq qiladi. Nafas markazlarining neyronlari o’z-o’zidan qo’zg’alib turishi uchun, ular o’rtasidagi aloqadorlik bo’lishi lozim, ikkinchidan, nafas neyronlarining retseptorlarga aloqadorligi bo’lgan holda, ularga afferent impulslar kelib turishi darkor. Shundan kelib chiqqan holda, nafas markazi asosan uzunchoq miyada joylashgan va bir me’yorda nafas olishni, shuningdek bu jarayonni o’zgaruvchan

sharoitga moslashishini ta’minlovchi neyronlar yig’indisi hisoblanadi. Nafas markazi o’z vazifasini orqa miyadagi nafas mushaklari faoliyatini boshqaruvchi motoneyronlar orqali yuzaga chiqaradi. Markaz faoliyati uchun periferik retseptorlardan kelib turadigan afferent impulslarning ahamiyati katta. MAT ning yuqori qismlari nafas markazi faoliyatiga uzluksiz ta’sir qilib turadi. Markaziy nafas olish mexanizmi faolligini boshqaruvchi asos - organizm ichki muhitining gaz tarkibi to’g’risidagi afferent signalizatsiya hisoblanadi. Bu signalizatsiya markaziy (bulbar) va periferik (arterial) xemoretseptorlardan keladi (10.5-rasm). Umumiy uyqu arteriyasining ikkiga bo’linishidan hosil bo’lgan ayrida karotid koptokcha joylashgan. Bu tuzilma arterial qon bilan juda ham yaxshi ta’minlangan va qonda Ro 2 pasayishiga, Rso 2 ortishiga javoban Qo’zg’aluvchanligi o’zgaradigan retseptorlarga ega. Bu retseptorlarni til-halqum asabining bir qismi hisoblangan afferent tolalar (Gering asabi) bulbar nafas markazi bilan bog’laydi. Ana shunday retseptorlar aorta ravog’ida ham uchraydi. Nafasni boshqarishda aorta ravog’idagi retseptorlarning ishtiroki unchalik sezilmaydi, ammo ular qon aylanishini boshqarishda faol qatnashadilar. Karotid koptokchalaridagi retseptorlar qonda Ro 2 mo’’tadil bo’lganda ham (100 mm. s.u. ga teng bo’lganda) markazga afferent impulslar yuborib turadi. Bu impulslarning soni qondagi Ro 2 80 mm s.u. gacha pasaysa keskin oshadi, natijada, nafas markazining Qo’zg’aluvchanligi oshadi, o’pka ventilyatsiyasi tezlashadi, qonning oksigenatsiyasi kuchayib, unda Ro 2 ortadi. Karotid xemoretseptorlarga Ro 2 ning pasayishi (gipoksemiya) bilan bir paytda Rso 2 ning kuchayishi (giperkapniya) hamda atsidoz rag’batlovchi ta’sir qiladi va o’pka ventilyatsiyasini tezlashtiradi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Nafas olish tizimi

Nafas olish a’zolari kasalliklari

Nafas olish va ovqat xazm qilish sistеmasi

NAFAS OLISH AZOLARI, QON VA BOLALAR INFEKSIYASI.

Nafas olish a`zolarining anatomo-fiziologik xususiyatlari