Моддалар ва энергия алмашинуви физиологияси - Медицина - Рефераты

Моддалар ва энергия алмашинуви физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

198.5 KB

Моддалар ва энергия алмашинуви физиологияси Режа: 1. Организм ва ташқи муҳит. 2. Гомеостаз. 3. Оргпанизмда м одда лар алмашинув и . 4. Оқсиллар алмашинуви. 5. Азот мувозанати. 6. Оқсилларнинг биологик қиймати.

Организм ва ташқи муҳит. Ҳар қандай организм яшаш учун муайян шароитга муҳтож. Муайян турдаги организм ўзининг эволюцион ривожланиш йўлида қайси ҳаёт муҳитига мослашган бўлса, ўша муҳит ҳаёт шароитини ўзига муҳайё қилиб беради. Организм моддий ва энергетик сарфларини тўлдирадиган озиқани олиши учун ташқи муҳит имконият бергандагина ва организм ўзи учун зарур сувли ёки ҳаволи муҳитда яшаб, маълум харорат, барометрик босим, ёруғлик интенсивлиги ва спектри ва шу кабилар мавжуд бўлгандагина организмнинг функциялари мўътадил равишда рўёбга чиқиши мумкин. Турли организмларнинг санаб ўтилган ташқи муҳит омилларига мослашиш шакллари ва муҳит билан ўзаро муносабатлари ғоят турличадир. Масалан, ҳайвон организмлари органик озиқ моддаларга муҳтож бўлади ва анорганик моддалардан мураккаб органик бирикмаларни синтезлай олмайди. Яшил ўсимликлар эса, аксинча фотосинтез давомида анорганик моддалардан органик моддаларни синтезлай олади. ҳайвон ва ўсимлик организмларнинг ташқи муҳитга муносабатидаги шу тафовут борлигидан, тирик табиатда моддалар айланиб туради. Ўсимлик организмлари илдизлари орқали тупроқдан анорганик азотли бирикмалардан (аммиак, селитра) ни олиб, азотли оқсил моддаларни синтезлайди. ҳайвон организмлари эса анорганик азотли бирикмаларидан оқсилларни синтезлай олмайди. ҳайвон ҳужайраларида оқсиллар фақат овқат билан олинадиган аминокислоталардан яратилади. Ҳаёт фаолияти жараёнида дезоминланиш ва декарбоксилланиш натижасида аминокислоталар доимий равишда парчаланиб, оддийроқ азотли бирикмалар (аммиак, мочевина ва б.) ҳосил бўлиб туради. ўсимликлар ва баъзи микроорганизмлар оқсил бирикмаларини синтезлаш учун ўша оддийроқ азотли бирикмалардан фойдаланади. Кўпчилик ҳайвонларнинг ҳужайралари аэроб лардир, яъни улар озиқ моддаларнинг сув ва карбонат ангидридгача оксидланиши учун зарур бўлган молекуляр кислородга муҳтож бўлади, бу газ организмга ташқи муҳитдан

кириб туради. Баъзи организмлар анаэроб лардир, улар эркин кислородга муҳтож бўлмайди ва ун дан фойдаланмайди, эркин кислород уларга ҳатто зарар қилади. Улар ҳаёт фаолияти учун зарур энергияни озиқ моддаларни анаэроб (кислородсиз) шароитда парчалаш йўли билан олади. Турли организмларнинг ҳарорат, барометрик босим, ҳаво намлиги ва сувли муҳитдаги электролитлар миқдорига муносабати турлича. Масалан, организмларнинг баъзи турлари фақат дарё ва кўлларнинг чучук сувида яшай олади (чучук сувдаги туз миқдори 0,1% дан ошмайди), бошқа организмлар эса фақат денгиз сувида яшайди (денгиз суви-нинг таркибида 3% га яқин электролит бор). Ташқи муҳитнинг ҳар хил ўзгаришлари: озиқ моддаларнинг миқдори ва таркиби ҳаво таркиби - кислород ва карбонат ангидирид, сувдаги электролитлар таркиби ва миқдори , ҳарорат ва барометрик босим, ёруғликнинг спектри ва интенсивлигининг ўзгариши, шунингдек муҳитда заҳарли моддалар борлиги радиоактив нурланиш ва шу кабилар физиологик функцияларга кучли таъсир кўрсатади. Бу омилларнинг баъзилари физиологик жараёнларни кучайтиради бошқалари эса, аксинча сусайтиради ва орга-низимни ҳалокатга олиб келади. Органзимнинг ҳаёт фаолияти ташқи муҳитнинг маълум шароитдагина нормал бориши мумкин. Бу шароит ўзгаришнинг йўл қўйиш мумкин бўлган чегараси унча катта эмас, яъни шароит бир қадар домий бўлиши шарт. Шу билан бирга, юксак ҳайвонлар тоқат қила оладиган ташқи муҳит шароитининг ўзгариш чегараси ундаги аксари ҳужайраларнинг нормал ишлаши учун зарур чегарадан анча кенглигини назарда тутиш лозим. Бунга сабаб шуки, организм ҳужайралари ташқи муҳитга нисбатан озроқ ўзгариб турадиган ички муҳитда ички муҳит - қон, лимфа ва ҳужайраларни ювиб турадиган тўқима суюқлиги фаолият кўрсатади . Гомеостаз. Юксак ҳайвонлар организмида ташқи муҳитнинг кўпчилик таъсирига қарши турувчи, ҳужайраларнинг яшаш шароити бир қадар доимий бўлишини таъмин - ловчи мосланишлар вжудга келган. Бу бир бутун

организмнинг ҳаёт фаолияти учун жуда муҳим аҳамиятга эга. М асалан, и ссиқ қонли, яъни тана харорати доимий бўлган ҳайвонларнинг ҳужайралари ҳарорат чегаралари тор (одамда 36–38 0 С атрофда) бўлган шароитда нормал ишлайди. ҳароратнинг бу чегараларидан чиқиб кетиши ҳужайралар ҳаёт фаолиятини бузилишига олиб келади. Шу билан бирга иссиқ қонли ҳайвонлар организми ташқи муҳит ҳарорати анча ўзгарган шароитда ҳам яшай олади. Масалан, қутб айиғи ҳарорат -70 0 С дан Қ20 0 –30 0 C гача ўзгарганда хам тана ҳарорати доимо бир даражада тураверади. Организм ҳужайраларидаги электролитлар ва сув миқдорининг доимийлиги туфайли осмотик босим бир қадар доимий бўлгандагина ҳужайралар мўътадил ишлай олади. Осмотик босимнинг ортиши ёки камайиши ҳужайра функциялари ва структурасининг бузилишига олиб келади. Организм бир бутун бўлгани учун ортиқча сув кирганда ёки сувдан маҳрум бўлганда, овқатдаги тузлар миқдори кўп ёки кам бўлганида ҳам маълум вақт яшай олади. Бунинг боиси шуки, танада сув ва электролитларнинг доим бир хил миқдорда туришига ёрдам берувчи мослалмалар бор. Сув танага керагидан кўпроқ кирганда ортиқчаси чиқарув органлари (буйраклар, тер безлари, тери) орқали орга-низмдан тез чиқиб кетади, сув етишмагада эса , аксинча ушлаб қолинади. Чиқарув аъзолари организмдаги электролитлар миқдорини шу йўл билан бошқариб туради: чиқарув аъзолари ортиқча сувни тез чиқариб юборади , ё ки организмга тузлар етарли кирмаганда уларни ушлаб қолади. Бир томондан қон ва тўқима суюқлиғидаги, иккинчи томондан ҳужайралар протоплазмасидаги айрим электролитлар миқдори турлича. қ он ва тўқ и ма суюқлиғида натрий ионлари кўпроқ, ҳужайра протоплазмасида эса калий ионлари кўпроқ. Калий ионларини ҳужайра ичида ушлаб турадиган, натрий ионларининг ҳужайрада тўпланишига йўл қўймайдиган махсус механизм борлигидан, ҳужайра ичи ва сиртидаги ионлар миқдори фарқ қилади. Бу механизм Na + - K + насоси деб аталади, у ҳужайрадаги модда алмашинуви жараёни билан боғланган.

Организм ҳужайралари водород ионлари миқдор ининг ўзгаришига жуда сезгир. Бу ионлар миқдор ининг бирор томонга ўзгариши натижасида ҳужайраларнинг ҳаёт фао-лияти кескин даражада бузилади. Организмнинг ички муҳит и га водород ионлари миқдор ининг доимийлиги характерли бўлиб, бу доимийлик қон ва тўқима суюқлиғида буфер тиз и млар борлигига ҳамда чиқарув аъзоларининг фаолиятига боғлиқ. қ онда кислоталар ёки ишқорлар кўпайиб кетганда организмдан тезда чиқариб юборилади ва шу йўл билан ички муҳитдаги водород ионлари миқдор ининг доимийлиги сақланди. Ҳужайралар, айниқса асаб ҳужайралари, қондаги қанд миқдорининг ўзгаришига жуда сезги р. Қондаги қанд миқдорининг доимийлиги организм фаолияти учун катта аҳамиятга эга. Қ ондаги қанд кўпайиб кетганда жигар ва му шак ларда ундан полисахарид - гликоген синтезланади . Бу модда ҳужайраларда тўпланади, қондаги қанд камайганда эса, аксинча, гликоген жигар ва му шак ларда парчаланиб, узум шакари ҳосил бўлади, бу модда қонга ўтади. Ички муҳит кимёвий таркиби ва физик-кимёвий хоссаларининг доимийлиги юксак ҳайвонлар организмининг муҳим хусусиятидир. Бу доимийликни ифодалаш учун У Кеннон кенг тарқалган гомеостаз иборасини таклиф қилган. Бир қанча биологик константалар, яъни организмнинг нормал ҳолатини характерловчи барқарор миқдорий кўрсаткичлар мавжудлиги гомеостазнинг ифодасидир. Бундай барқарор кўрсаткичларга: тана ҳарорат и , қон ва тўқима суюқлиғининг осмотик босими, улардаги натрий, калий, кальций, хлор ва фосфор ионлари, шунингдек оқсиллар билан қанд миқдори, водород ионлари миқдори ва бошқалар киради. Ички муҳит таркиби, физик-кимёвий ва биологик хоссалари доимийлиги мутлақ бўлмай, балки нисбий ва динамик бўлади . Бу доимийликка бир қанча аъзо ва тўқималарнинг бетўхтов ишлаши туфайли эришилади . Т ашқи муҳит ўзгаришларининг таъсирида ва организм ҳаёт фаолияти натижасида ички муҳит таркиби ва физик-кимёвий хоссаларида рўй берадиган ўзгаришлар бир қанча аъзо ва тўқмаларнинг бетўхтов ишлаши туфайли бараварланиб қолади.

Гомеостазнинг сақланиб туришида турли аъзолар ва уларнинг тизимлари турлича роль ўйнайди. Масалан, овқат ҳазм қилиш аъзолари озиқ моддаларнининг организм ҳужайралари фойдалана оладиган шаклда қонга киришини таъминлайди. Қон айланиш тизими аъзолари қонни тўхтовсиз ҳаракатлантириб ва организмда турли моддаларни ташиб туради . Н атижада озиқ моддалар, кислород ва организмнинг ўзида ҳосил бўлувчи турли кимёвий моддалар ҳужайраларига келади, ҳужайралардан ажралиб чиқадиган чиқиндилар (парчаланиш маҳсулотлари), шу жумладан карбонат ангидирид уларни организмдан чиқариб юборадиган аъзоларга келади. Нафас аъзолари қонга кислород киришини ва организмдан карбонат ангидириднинг чиқариб юборилишини таъминлайди. Жигар ва бошқа бир қанча аъзолар кўпчилик кимёвий ўзгаришларни юзага чиқаради - ҳужайраларнинг ҳаёт фаолиятида аҳамияти бўлган кимёвий бирикмаларни синтезлайди ва парчалайди. Чиқарув аъзолари - буйраклар, ўпка, тер безлари, тери - органик моддалар парчаланишининг охирги маҳсулотларини организмдан чиқариб юборади ва қондаги ( демак, тўқима суюқлиғидаги ва организм ҳужайраларидаги ) сув билан электролитлар миқдори доимийлиги сақлаб туради. Гомеостазнинг сақланишида асаб тизими жуда муҳим роль ўйнайди. Асаб тизими ташқи ва ички муҳитнинг турли ўзгаришларига ҳушёрлик билан реакция кўрсатиб, аъзолар билан тизимлар фаолиятини шундай бошқарадики, натижада организмда рўй бераётган ва рўй бериши мумкин бўлган ўзгариш ва бузилишларнинг олди олинади ва тўғриланади. Гомеостазнинг муайян чегралари бор. Организм қайси шароитга мослашган бўлса, ўша шароитдан анча фар қ қилувчи шароитда айниқса узоқ турганда гомеостаз бузилиб, мўътадил ҳаётга имкон бермайдиган катта ўзгаришлар рўй бериши мумкин. Масалан, ташқи ҳарорат ошганда ёки камайганда тана ҳарорати кўтарилиши ёки пасайиши, организм қизиб кетиши ёки совиб қолиши, оқибатида эса ҳалок бўлиши мумкин. Худди шунингдек, организмга сув ва тузлар кириши жуда камайганда ёки у мазкур

моддалардан тамомила маҳрум бўлганда ички муҳит таркиби ва физик - кимёвий хоссаларининг нисбий доимийлиги бир неча вақтдан кейин бузилиб, организм яшашдан тўхтайди. Тур ва индивид ривожланишнинг муайян босқичларидагина гомеостазнинг юксак даражаси вжудга келади. Тубан даражадаги ҳайвонларда ташқи муҳит ўзгаришларининг таъсирини камайтирадиган ёки бартараф қиладиган мосламалар етарлича ривожланган эмас. Масалан, тана ҳарорати иссиққонли ҳайвонлардагина нисбий доимий бўлади (гомойотермия). Совуққонли ҳайвонларнинг тан а харорати ташқи муҳит шароратига яқин бўлиб, ўзгариб туради (пойкилотер м ия). Янги туғилган ҳайвониниг тана ҳарорати, ички муҳит таркиби ва физик-кимёвий хоссалари вояга етган организмдаги каби доимий эмас. Гомеостазнинг ҳатто салгина бузилиши ҳам патологияга олиб келади . М одомики шундай экан, тана ҳарорати, қоннинг артериал босими, таркиби, физик-кимёвий ва биологик хоссалари ва шунга ўхшаш нисбий доимий физилогик кўрсаткичларни аниқлаш касалликлар га тўғри ташхис қўйиш учун катта аҳамиятга эга. Организмда м одда лар алмашинуви. Модда алмашинув жараён турли моддаларнинг ташқи муҳитидан организмга кириши, ўзлаштирилиши, ўзгариш ва ҳосил бўлган парча-ланиш маҳсулотларининг чиқарилишидан иборат. Организмда моддалар ўзгарадиган шу жараёнларда кўпгина турли кимёвий, механик, термик ва электр ҳодисалар рўй беради, энергия бетўхтов ўзгаради. Мураккаб органик бирикмалар парчаланганда уларнинг потенциал энергияси ажралиб, иссиқлик, механик, электр энергиясига айланади. Иссиқлик энергияси ва механик энергия асосан организмда юзага чиқади. Организмда электр энергияси жуда оз бўлади. Ҳ ужайралар ҳаётида - улардаги модда алмашинувида оқсиллар билан нуклеин кислоталарнинг биологик аҳамияти каттароқ. Ҳаётнинг бошқа ҳамма белгилари шу моддаларга боғлиқ. Сўнгги йилларда ҳужайралар ядроси билан протоплазмаси таркибидаги нуклеин кислоталарини ўрганиш катта

илмий кашфиётларга олиб келади: организм оқсилларининг синтезланишида ва ирсий хоссаларнинг ўтишида нуклеин кислоталарнинг қандай аҳамияти борлиги аниқланди. Оқсиллар (ёки протеинлар) энг мураккаб кимёвий бирикмалар бўлиб, 20 турли аминокислоталарнинг турли комбинацияларидан таркиб топган полимерлардир. Оқсиллар биосинтези нуклеин кислоталарнинг бевосита йўналтирувчи иштирокида рўй беради. Нуклеин кислоталар айрим аминокислоталардан оқсил молекуласини йиғадиган «каркас» вазифасини ўтовчи қолип, андозага ўхшайди. Нуклеин кислоталардаги структура компонентларининг генезга алоқадор бўлган ҳар хил комбинациялари ҳужайраларда оқсиллар синтезини белгилаб беради. Турли организмлар ва уларнинг ҳар хил аъзо ва тўқималари молекуляр тузилиш жиҳатидан сон- саноқсиз оқсилларни ҳосил қилади. Ҳар хил турларга мансуб ҳайвонларнинг ва бир турга мансуб индивидларнинг, шунингдек бир индивиддаги турли аъзо ва тўқималарнинг оқсиллари фарқ қилади. Шунинг учун ҳужайра оқсилларнинг тур, индивид, аъзо ва тўқимларга оид махсуслиги ҳақида сўзлашади. Бир турли ҳайвон қонига иккинчи турли ҳайвон оқсилларини юбо-рилса турли хавфли реакциялар рўй бериши (иммун жисмлар-антителолар ҳосил бўлиши, анафилактик реакциялар ва шунга ўхшашлар оқсилларнинг турга оид махсуслиги билан боғланган ) мумкин. Шу сабабли ҳайвондан одамга қон ёки унинг плазмасини олиб қуйиш мумкин эмас. ҳар хил турларга мансуб ҳайвонларнинг оқсиллари биологик жиҳатдан ўзаро мос келмагани учун уларнинг аъзоларини биридан иккинчисига олиб ўтказиш муваффақиятсиз чиқмоқда. Гетеротрансплантация деб аталадиган бундай жарроҳликларда аъзо кўчириб ўтказилгач яшаб кетмай, қисқа вақтдан кейин нобуд бўлади. Бир турдаги турли организмлар оқсилларининг индивидуал махсуслиги унчалик яққол кўринмайди. Аммо бир турга мансуб икки ҳайвоннинг биридан иккинчисига аъзолар кўчириб ўтқазишнинг муваффақиятсиз чиқиши оқсилларнинг худди шу индивидуал специфик - лигига боғлиқ.

Гомотрансплантация деб аталадиган бундай операцияларда кўчириб ўтқазиладиган аъзо, яъни трансплантат аксари сўрилиб кетади ёки ҳалок бўлади. Аъзо ёки тўқималарга доир махсуслик ҳар хил аъзо ва тўқималарнинг оқсилларида ўз ифодасини топади. Масалан, организмнинг юксак даражада дифференциялланган, муайян функцияларни бажаришга мослашган ҳужайраларида худди шу ҳужайрага характерли, махсус оқсиллар вужудга келади. Ихтисослашган ҳужайра структураларнинг таркибига кирадиган оқсиллар шундай бўлади. Маслан, мушак ҳужайралардаги ингичка толалар, миофибриллаларда муайян энзимли хоссаларга эга бўлган оқсиллар - миозин ва актин бор, мушак шу оқсилларнинг ўзгариши туфайли қисқаради (улар шунинг учун ҳам қисқартирувчи оқсиллар деб аталади). қўшувчи тўқима ҳужайралардаги коллагенлар деб аталувчи оқсиллар қўшувчи тўқима ҳужайраларидан вжудга келадиган толаларнинг оқсил негизини ташкил этади. Коллаген толалар майинлиги, узилмаслиги ва юксак даражада эластиклиги билан фарқ қилади. қўшувчи тўқима (зичлашмаган ва толали қўшувчи тўқима, тоғай ва суяк тўқимаси)нинг таянч ва механик функциялари коллаген толаларнинг шу хоссаларига боғлиқ. Организмда кўп оқсилларнинг аҳамияти уларнинг энзимли хоссаларидан, турли органик бирикмаларнинг муайян парчаланиш ва синтезлаш жараёнларини кучайтира олишидан келиб чиқади. Организм ҳужайраларида оқсиллар алмашинувининг характерли белгиси шуки, улар ўз-ўзидан янгиланиб туради, яъни ҳужайра оқсиллари парчаланиб ва янгидан синтезланиб (ресинтез) туради. Протоплазма ва ҳужайра структуралари оқсилларининг синтези ҳужайралар ва ичидаги структуралар қурилиши билан боғлиқ пластик жараёнларга киради. ҳужайраларнинг ҳаёт фаолияти учун зарур энергияни уларга етказиб берадиган энергетик жараёнлар пластик жараёнлардан фарқ қилади. ҳужайралар фаолиятида, масалан, мушак қисқарганда, кўпгина синтетик жараёнларда фойдаланиладиган энергияни асосан парчаланиш

йўли билан етказиб берадиган баъзи моддалар алмашинуви энергетик жараёнлар орасида алоҳида ўрин тутади. Шундай моддаларга кирадиган макроэргик бирикмалардан бири АТФ ҳисобланади. АТФ дан иккита фосфат кислота қолдиғи ажралганда кўпгина энергия бўшаб чиқади (бир фосфат кислота қолдиғи ажралганда 1 грамм-молекула моддага қарийб 10000 калория ажралиб чиқади). Турли ҳужайраларда фақат шулар учун махсус бўлган кўпгина кимёвий ўзгаришлар рўй беради. Масалан, баъзи кимёвий бирикмалар фақат муайян ҳужайраларда ёки ҳужайра ичидаги структураларда ҳосил бўлади. Уларнинг ҳужайрада ҳосил бўлиши ва ташқи ёки ички муҳитга чиқиши шу ҳужайранинг асосий функцияси ҳисобланади. Масалан, хлорид кислотани фақат меъда безларининг қоплама ҳужайралари ҳосил қилади ва чиқаради; трипсиноген энзими фақат меъда ости безининг ташқи секреция ҳужайраларида ҳосил бўлади. Организмнинг углеводлар алмашинувида муҳим рол ўйнайдиган инсулин гормони ҳам меъда ости безининг ҳужайраларида синтезланади, лекин уни ташқи секреция ҳужайралари эмас, балки ички секреция ҳужайралари - оролча тўқимасининг в-ҳужайралари синтезлайди. Асаб импульсини асаб охиридан иннервацияланувчи аъзога ўтказадиган кимёвий модда – ацетилхолин асаб охирини муайян қисмида ҳосил бўлади. Модда алмашинуви жараёнлари - турли бирикмаларнинг синтезланиши ва парчаланиши турли ҳужайралардагина эмас, юксак даражада дифференциаллашган ҳужайранинг турли структураларида ҳам турлича рўй беради. Модда алмашинув жараёнларида ҳужайранинг турли структуралари қатнашуви гистокимёвий усуллар ва изотоп индикаторлар услублари ёрдамида аниқланади. Углеводларнинг цитоплазмада парчаланиши (гликолиз), оксидланиш жараёнларида кечадиган фосфорилланиш жараёни митохондрияларда рўй бериши, оқсил синтезининг илк стадиялари цитоплазмада, кейинги стадиялари эса микросомаларда содир бўлади.

Организмнинг бошқа ҳамма физиологик функциялари каби, ҳужайраларда узлуксиз рўй берадиган модда алмашинув жараёнлари ҳам динамик ва ўзгарувчан бўлади. Ташқи муҳит таъсир этганда ёки организмнинг ички муҳити ўзгарганда модда алмашинуви кучайиши ёки пасайиши, сифат жиҳатдан ҳам ўзгариши мумкин. ҳужайралар ишлаб турганда ҳамиша шундай бўлади. Шу билан бирга тинчликдаги модда ва энергия алмашинуви (организмдаги ҳар қандай тинчлик нисбий, чунки ҳаётий жараёнлар модда ва энергия сарфи билан таърифланади) иш вақтидаги алмашинувга ўтади; ҳужайра қанча кўп фаолият кўрсатаётган бўлса, иш вақтидаги алмашину ўшанча шиддатли интенсив бўлади. Моддалар алмашинуви ассимилация ва диссимиляция жараёнининг бирлиги бўлиб тирик организмнинг асосий функциясидир. Тирик материянинг яратилиш жараёнлари, организмга ташқи муҳитдан тушган моддаларни хужайралар томонидан ўзлаштирилиши, оддийроқ кимёвий моддалардан мураккаброқ кимёвий бирикмалар ҳосил бўлиши, орга-низмда тирик цитоплазма синтезининг мажмуаси ассимиляция, деб аталади. Диссимиляция хужайраларда моддаларн парчаланиши, бўлиниши, тирик материянинг емирилиши демакдир. Бунда парчаланиш махсулотлари организмдан чиқиб кетади. Ассимиляция ва диссимиляция бир-бирига карама қарши ва ўзаро чамбарчас боғланган жараёнлардир. Модда алмашинувини натижасида бир хил моддалар иккинчи моддаларга айланади. Бунда энергия бир холатдан иккинчи бир холатга ўтади, кимёвий бирикмалардаги потенциал энергиялар парчаланганда асосан иссиқлик, механик ва қисман электр энергияси каби кинетик энергия турларига айланади. Организм сарфини тўлдириш, тана массасини сақлаш ва ўсиш эҳтиёжларини қондириш учун унга ташқи муҳитдан доимо оқсил, ёғ, углевод, витаминлар, минерал тузлар ва сув тушиб туриши керак. Уларнинг миқдори ва сифати организмнинг холатига ва яшаш шароитига мос келиши керак. Бунга овқатланиш йўли билан эришилади. Сўнгра организм ҳар хил

моддалар парчаланиши натижасида ҳосил бўлган қолдиқ моддалардан тозаланиши шарт. Бунга чиқарув аъзолари фаолияти туфайли эришилади. Оқсиллар алмашинуви. А зот мувозанати . Оқсиллар ёки протеинлар пластик ва энергетик аҳамиятига эга. О қ силлар ҳ ужайраларнинг зарур таркибий қисми бўлиб, турли тузилмаларни ҳосил қилишга сарфланади. Организмда оқсиллар узлуксиз равишда парчаланиб ва қайта синтезланиб туради. Оқсилларнинг турли аъзоларда янгиланиш тезлиги ҳар хил : ж игар, ичак шиллиқ пардаси ва қон плазмасидаги оқсиллар жуда тез янгиланади ; мушак , тери, пай, то ғ ай, суякларда бу жараён анча секин боради. Оқсил- ларинг энергетик аҳамияти шундан иборатки, улар парчаланганда ажраладиган энергиядан организм хаёт фаолиятида фойдаланади. Организмдан чиқариб ташланадиган азот миқдори қабул қилинган азот миқдорига тенг бўлади ва б уни азот мувозанати дейилади. Организмда азот захираси деярли йўқ. Керагидан ортиқча қабул қилинган оқсиллар энергия манбаи сифатида сарфланади. Организмга тушган азот миқдорининг чикариб ташланадиган азот миқдоридан кўп бўлиши мусбат азот мувозанати дейилади. Аксинча, чиқариб ташланадиган азот миқдорининг организмга тушган азот миқдоридан кўп бўлиши манфий азот мувозанати деб аталади. Тана массасининг ошиши (ўсаётган организмларда, ўзоқ давом этган ва озиб кетишга олиб келган касалликлардан тузалаётган даврда, хомиладорлик давомида) одатда мусбат азот мувозанатга олиб келади. Бунда организмда оқсил синтезлаш жараёни уларнинг парчаланишидан тезроқ бўлади, азот организмда сақланиб қолади. Оқсил етишмовчилиги (овқатда оқсиллар миқдорининг камлиги ёки биологик қимматига эга бўлмаган оқсилларни истеъмол қилиш) оқсилларни ўзлаштира олмаслик, манфий азот мувозанатига олиб келади. Ёғ ва углеводларни етарли миқдорда истеъмол қилиш организмни азот йўқотишдан сақлаб кола олмайди, аммо углеводларга бой овкатни истеъмол қилиш йўқотилаётган азот миқдорини 3-3,5 мартага камайтиради. Оқсилсиз овқат истеъмол қилиш азот йўқотилишига олиб келади. Бир кеча-кундузи

тананинг 1кг вазнида 0,028г азот бўлишлигини хисобга олганда 0,075г азот йўқотади. Сурункали оқсил тан қ ислиги аввало организмни юкумли касалликларга қарши чидамлилигини пасайтиради. Ундан кейин, эндокрин безлар фаолияти бузилади. Масалан, гипофизнинг олдинги бўладиган гормон чиқарилиши, буйрак усти безларидан адреналин ажралиши секинлашади. Сурункали о қ сил етишмаслиги М А Т фаолиятларини шикастлайди. Организмда меъёрда алмашинув ва синтезлаш учун ов қ ат билан турли хилдаги аминокислоталар тушиб туриши шарт. Ози қ моддалар таркибидаги оксиллар 20 та амино-кислотадан тузилган. Булардан 12 таси организмда бошқа аминокислоталардан синтезланади, 8 таси организмда синтезланмайди. Уларни овқат билан тайёр холда қабул қилиниши шарт лиги сабабли уларни алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталар дейилади. Бу аминоксилоталарнинг бирортаси овқатда бўлмаса ёки етарли булмаса, организмда оқсил синтези жиддий бузилади, манфий азот мувозанати рўй беради. Одам учун алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталарга лейцин, изолейцин, валин, метионин, лизин, тронин фенилалалин ва триптофан киради. Гипофизнинг соматотроп гормони организмнинг ўсиши вақтида аъзо ва тўқималар массасининг кўпайишини таъминлайди. Катта одамларда у оқсил синтезини таъминлайди. Тироксин ва трийодитиронин оқсил синтезини фаоллаб, аъзоларининг ўсиши, ривожланишини таъминлайди. Глюкокор - тикоидлар тўқималарда оқсил парчаланишини тезлаштиради. Жигарда эса бу гормонлар оқсил синтезини кучайтиради. Оқсилларнинг биологик қиймати . Оқсилларнинг аминокислоталар таркиби ҳар хил бўлганидан организмнинг синтетик эҳтиёжи учун оқсиллардан фойдаланиш им к о-ниятлари ҳам турлича бўлади. Шу сабабли овқат деган тушунча қабул қилинган. Аминокислоталар таркиби билан одам оқсилларига яқин оқсиллардан организмнинг ўзига хос бўлган о қ силларни синтезлаш осон ва самарали бўлади. Одам учун бундай оқсилларни биологик қиймати катта бўлади. Шунинг учун буларни тўла қийматли оқсиллар деб айтилади. Тўла қиймат ли ларига гўшт, тухум, балиқ ва сут оқсиллари киради.

Алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталардан биттаси ёки бир нечтаси қайси оқсилда етишмаса у чала қийматли оқсил ҳисобланади. Бундай оқсиллар организимни оқсилга бўлган эхтиёжини тўла таъминлай олмайди. Чала қийматли оксилларга желатина, макка-жухори оқсили (зейин), буғдой оқсили (гиадин) ва арпа оқсили (гордеин) киради. Оқсилга бўлган эхтиёж одамнинг ёши, жинси , касби, турар жойининг иқлим шароити ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. ўрта ёшли одам ҳар куни 55 -60гр оқсил истемол қилганда организмда азот мувозанати сақланади. Одам стресс (изтироб , азият чекиш) холатига тушганда, оғир жисмоний иш бажарганда, спорт билан шуғилланганда, оқсилга бўлган талаб ортиб кетади ва одамнинг оқсилга бўлган эхтиёжи камида 90-100г га етади. Истеъмол қилинадиган оқсилларнинг 30% ини ҳайвон оқсиллари ташкил қилиши лозим. Бир гуруҳ гормонлар оқсиллар алмашинувини амалга оширади. Организмнинг ўсиш даврида гипофизнинг соматотроп гормони аъзо ва тўқималар массасининг кўпайишини таъминлайди. Катта ёшли одамларда соматотроп гормони оқсил синтезини таъминлайди. Бу гормон таъсирида ҳ ужайралар мембранасининг ўтказувчанлиги аминокислоталар учун ошади, тўқималардаги протеолитик энзимлар – катепсинларининг фаоллиги камаяди. Глюкокортикоидлар тўқималарда оқсил парчаланишини тезлаштиради. Бу гормонлар жигарда оқсил синтезини кучайтиради. Т и роксин ва трийодтиронин маълум бир миқдор да оқсил синтезини кучайтириб, аъзоларнинг ўсиши ва ривожланишини тезлаштиради. Организмдаги ёғнинг кўпчилик қисми ёғ тўқимасида бўлади. ҳ ужайра тузилма - ларининг таркибида ҳам озроқ ёғ бўлади. Одам организимдаги ёғларнинг умумий миқдори кенг миқёсда ўзгариб туради. ўрта ҳисобда гавда массасининг 10-20%ини ёг ташкил қилади, патологик семиришда бу кўрсатгич 50% гача етиши мумкин. Ёғлар алмашинуви ва уни бошқарилиши . Ёғ ва липоидлар пластик материаллар ва энергия манбаи сифатида модда алмашинувида катта аҳамиятга эга. Липидларнинг пластик роли уларнинг ҳ ужайра

мембранасининг таркибий қ исм и да жойлашган лиги да . Мембрананинг кўпгина ҳоссалари липидларга боғлиқ. Ёғларнинг энергетик роли жуда катта : 1г ёғ оксидланганда ажраладиган энергия миқдори 2 марта кўп. Сўнгги йилларда липидларнинг биоэффекторлик роли борлиги аниқланган. Липидларнинг бу хусусияти организмда моддалар ва энергия алмашинуви ни бошқариш да ниҳоятда катта аҳамиятга эга. ҳайвонлар организмида ёғлар пальмитин, стеарин, олеин ва бошқа ёғ кислоталарнинг три глицеридларидир. Организмда ёғнинг кўп қисми ёғ тўқимасида , зроқ қисми ҳ ужайра тузилмалари таркибида бўлади. Овқат билан истеьмол қилинган ёғ ингичка ичакда ёғ кислоталарига ва глицеринга парчаланади. Ичакнинг эпителиал ҳ ужайраларида сўрилган ёғ кислоталари ва глицериндан нейтрал ёғ қайта синтезланади. Унинг за р рачалари оқсил ва фосфолипид, холестериндан тузилган жуда юпқа қобиғ билан қопланиб, хиломикронлар шаклида лимфа орқали қонга тушади ва қондаги ёғ тўқималарида улар асосан энергия манбаи сифатида сарфланади. Ёғ алмашинуви айниқса углеводлар алмашинувига боғлиқ. Углеводларни кўп истеьмол қилиш уларнинг ёғга айланишига ва семириб кетишга олиб келади. Нейтрал ёглар бир-биридан таркибидаги ёғ кислоталар билан фарқ қилади. Асосан тўйинган ёғ кислоталарга эга бўлган триглицеридларнинг (ҳайвон ёғлари) эриш ҳарорати нисбатан юқори. Хона ҳароратида улар қаттиқ холда бўлади. Суюқ ёғларда (ўсимлик мойлари) тўйинмаган кислоталар бор. Масалан, линолеин ва арахидон кислоталар алмаштириб бўлмайдиган овқат омилларига киради ва тайёр холда истеьмол қилиниши зарур. Шунинг учун уларни витамин Г ҳам дейилади. Ёғларда витамин А, Е, Д ва К лар эрийди, ёғлар бу витаминларни ўзлаштирилишини осонлаштиради. Ёғлар билан организмга фосфотидлар, тўйинмаган ёғ кислоталари, стеринлар, токофероллар ва бошқалар тушади. Бу модда- ларнинг физиологик аҳамияти жуда катта. Асаб тўқимаси айникса фосфотидларга бой. Стеринларнинг, хусусан холестериннинг физиологик аҳамияти ниҳоятда муҳим. Буйрак ости безининг пўстлоқ қавати гормонлари,

жинсий гормонлар, ўт кислоталари холестериндан ҳосил бўлади. Витамин Р ҳам стеринларга киради. Ёғлар таркибида ва ёғли масаллиқларда алмаштириб бўлмайдиган омилларнинг борлиги сабабли, овқатда ёғ етарли бўлмаса жигарда, буйракларда ва мияда дегенератив ўзгаришлар рўй беради, МАТ фаолияти бузилади, иммунитет пасаяди, натижада одам ва ҳайвонларнинг умри қисқаради. Кундалик овқат таркибидаги ёғларнинг энг кам миқдори, овқатдаги умумий калориянинг 10%дан кам бўлмаслиги керак. Катта ёшли одамнинг ёғларга бўлган кундалик ўртача эхтиёжи 80-100г ни ташкил қилади. Шу жумладан ўсимлик ёғлари 25-30г ва тўйинмаган ёғ кислоталарнинг миқдори 3-6г бўлиши керак. Булардан ташқари 5г фосполипид ва 1г холестерин бўлиши керак. Кундалик энергия эхтиёжининг 33% ёғлар хисобига қондирилиши лозим. Ёғларга бўлган талаб иқлим ўзгаришига қараб ўзгариб туради. Шимолий иқлим худудларида истеъқомат қилувчи одамларда овқат таркибидаги ёғлар энергияга бўлган эхтиёжнинг 38-40% ни, ўрта худуддагиларники 33% ни, жанубий худудларда яшовчиларники эса 27-28% бўлиши лозим. Асаб ва эндокорин тизимлар томонидан организмда ёғларнинг ҳосил бўлиши, захираларда тўпланиши ва у ердан қонга ўтиши бошқарилади. Бу жараёнда углеводлар алмашинувига бевосита боғлиқ бўлган тўқима механизмлари ҳам иштирок қилади. Масалан, қонда глюкоза миқдори кўпайса, триглицеридларнинг парчаланиши секинлашиб, синтези кучаяди, аксинча, бўлса уларнинг парчаланиши тезлашиб, синтези секинлашади. Адреналин ва норадреналин ёғларни захирадан хайдайди, ёгни парчаловчи энзимлар фаоллигини оширади. Соматотроп гормон, тироксин ёгларни захирадан чиқаради; глюкортикоидлар ва инсулин эса, аксинча, ёғни захирага ўтказади.

М А Т ёғлар алмашинувига бевосита ва эндокрин безлар орқали катта таъсир ўтказади. Углеводлар алмашинуви ва уни бошқарилиши. Организмда углеводлар энергия манбаи бўлиб хизмат қилади. Организмга 1г углевод 4 ккал энергия беради. Аэроб ва анаэроб йул билан фақат глюкоза бевосита оксидланиши мумкин. Овқат таркибида углеводлар асосан полисаҳаридлар крахмал ва гликоген, дисаҳаридлар саҳароза ва лактоза ва озроқ миқдорда моносаҳаридлар глюкоза, фруктоза ва галактоза шаклларида истеьмол қилинади. Полиса х арид ва диса х аридалар хазм энзимлари таъсирида моноса х аридларга парчаланиб сўрилади. Сўрилган моноса х арид - ларнинг, масалан, глюкозанинг 5% биологик суюқликларда бўлади, унинг кўпчилик қисмини (55%ини ) жигар қондан ажратиб олади, 15% скелет му шак ларига ва ёғ тўқимасига, 25% асаб тўқималарига, қоннинг шакли элементларига ва буйракчаларга ўтади. Жигар ва му шак ларда глюкоза гликогенга айланади ва углеводлар захирасини ташкил этади. Углеводнинг захирадаги миқдори таҳминан 150-200г ни ташкил этади. Углеводларнинг баъзи бирлари биологик фаолликка эга. Улар организмда махсус вазифаларни бажар ишади . Аскорбин кислота, гепарин ва қон гуруҳларини белгиловчи гетерополиса х аридлар ана шундай углеводларга киради. Одам қонида глюкозанинг миқдори 4,4 - 6,6 ммоль. л ёки 80-120 мг% ни ташкил қилса, унинг мў ъ тадил фаолият кўрсатиши учун етарли бўлади. Глюкозанинг қондаги миқдор бирозгина камайса ҳам зайифлик ва мадорсизликка олиб келади. Бунда энг аввало М А Т фаолияти ўзгаради. Глюкозанинг қондаги миқдори 2,2-2,28 ммольл.га (40-50мг%) тушиб қолса, одам талвасага тушади, алаҳлайди ва хушидан кетади. Демак, гипогликемия холати ўзоқ вақт оч қолганда, даволаш учун юбориладиган инсулиннинг миқдори ошиб кетганда кузатилади. Уни бартараф қилиш учун қонга глюкоза эритмаси юбориш ёки беморга ширин чой ичириш керак. қ онда

глюкоза миқдорининг кўпайиб кетишини гипергликемия деб айтилади. Одам бирдан тез сўриладиган углеводларни жуда кўп истеьмол килса қондаги глюкозанинг миқдори 8,9–10,0ммоль.л (160-180мг%) га кўтарилиб кетиши кузатилади. Буни алиментар гипергликемия деб айтилади. Патологик гипергли - кемия организмда инсулин етишмаслигида кузатилади ва қандли диабетнинг ўзига хос белгиси хисобланади. Глюкоза миқдори қонда 10 ммоль.л га (180мг%) га етса, глюкоза сийдик билан ажрала бошлайди. қ онда глюкоза миқдори доимо бир хил даражада сақланиб туриши организмда углеводлар алмашинувининг тўғри бошқарилиши учун жуда муҳим роль ўйнайди. Глюкоза миқдорини қонда мўътадил бўлиши баъзи бир гормонларга боғлиқ. Масалан, инсулин қонда глюкоза миқдорини камайтиради. Бу гормон хужайра мембранасига таъсир қилиб, глюкоза ва баъзи бир ионларнинг мембранадан ўтказувчанлигини оширади. Инсулин анаболик жараёнларни таъминлайдиган энзимлар тизими фаоллигини кучайтириб, гликогенезни ( гликоген ҳосил бўлишини ) , липогенезни ( ёғ синтез ини) ва о қ силлар синтезини тезлаштиради. Бу эса қонда глюкоза миқдорини камайишига олиб келади. Глюкагон, глюкокортикоид гормонлар, адреналин ва соматотроп гормонлар аксинча инсулинга зид равишда глюкоза миқдорини оширади. Углеводларнинг кундалик миқдори катта ёшли одамларда 400–500г ни ташкил қилиши лозим. Шу миқдорининг 350-400г крахмал, 50-100г моносаҳарид ва дисаҳарид - лар, 2г органик кислоталар (лимон ва сут кислотаси), 25г клетчатка ва пектинлардан иборат бўлса муътадил хисобланади. Организм учун углеводларнинг кундалик энг кам миқдори 110- 150г дан кам бўлмаслиги керак. Демак, одамга бир кеча кундузда таҳминан 100г оқсил, 100г ёғ ва 400г углевод имтеьмол қилиш тавсия этилади. Асосий озиқ моддаларнинг нисбати 1:1:4 бўлиши лозим. Организмда с ув алмашинуви. Сув организмда эритувчи вазифасини бажаради. ҳаётнинг асосини ташкил қиладиган биокимёвий реакциялар

фақат сувда эриган моддалар ўртасида содир бўлиши мумкин. Сув организм суюқ муҳитларининг изоосмотиклигини сақлаш ва қолдиқ моддаларни чиқариб ташлаш учун керак. Масалан, инсон овқатсиз 45-60 кун яшаши мумкин, аммо сувсиз бир неча кунда халок бўлади. Танадаги сувнинг миқдори одамнинг ёшига, жинсига ва организмнинг холатига боғлиқ бўлади. Масалан, гўдаклар тана массасининг 75% ини, йигитларни 63% қ изларни 52% ини, эркакларни 52% ва аёлларни 46% ларини сув ташкил қилади. Сув миқдорининг аёллар танасида камроқ бўлиши уларда ёғ тўқимасининг кўпро қ бўлишига боғлиқ. Бошқа тўқималарга нисбатан ёғ тўқимасида сув жуда кам бўлади. Агар танадаги сув миқдори ёғсиз массага нисбатан ҳисоблабланганда, эркак ва аёлларда 73,2% ини ташкил қилади. Соғлом одам қанча сув ичса, шунча сув ажратади. ҳаво ҳарорати меъёрида бўлса, одам бир кеча кундузи 2,5л га яқин сув ичади (6 жадвал). Бу миқдорининг ярми ичимликлардаги сувга тўғри келса, қолгани таомлардаги суюқлик ва модда алмашинуви натижасида ҳосил бўлган метаболик сув ташкил қилади. Сув организмдан буйраклар, тери, ўпка ва ичаклар орқали чиқариб юборилади. Сувнинг сийдик таркибидаги ўртача миқдори 1,4л. га, нажасдагиси 100мл га, тер ва нафасдан чиққан хаводагиси 900мл га тенг бўлади. Ташқи ҳарорат иссиқ бўлганда сарафланадиган сув миқдори асосан тер ажрали - шини хисобига кескин кўпаяди. Бундай широитларда ажраладиган тернинг миқдори бир кеча-кундузи 10-12л га етиши мумкин. Кўп миқдорда ажраладиган тердаги сув буғланиши натижасида тери юзасидан иссиқлик йўқолишини таъминлайди. Йўқотилган сув ўрнини доимо тўлдириб турилиши керак . Кўп тер ажралганда сув билан бирга кўплаб минерал тузлар ва витаминлар чиқиб кетади. Шунинг учун буларнинг ўрнини тўлдириб турилиши шарт. Организмдаги сувнинг миқдори 5% га камайса, одамнинг иш қобилияти пасаяди ва мадорсизланади, 10% дан кўпроққа камайиши тана визнини енгиллаштиришга, қон қуйилиб, қон босимини тушиб кетишига,

юрак фаолиятини сустлашишига, сийдик ажралишининг кескин камайишига, олиб келади. Бунинг натижасида одамнинг тинка мадори қуриб боши оғрийди, алахлайди ва иситмаси чиқади. Сувсизланиш 15-20% га етганда, одам халок бўлади. Сувни хаддан ташқари кўп ичилса, сувдан заҳарланиш ходисаси ривожланади, мия шишиб, бош оғрийди, кўнгил айнийди, қўл-оёқлар акашак бўлади. Сувга бўлган талаб эхтиёжга боғлиқ. Бироқ айрим одамлар меьёридан кўп сув ва суюқлик ичишга одатланади. Ташналик гипоталамусдаги сув ичишни бошқарувчи марказнинг қўзғалишига боғлиқ. Сув ажралишни бошқарилишида гипофиз ва буйрак усти безлари гормонлари жуда муҳим роль ўйнайди. Минерал тузлар алмашинуви. Менделеев жадвалидаги элементларнинг тўрттаси - кислород, углевод, водорот ва азот тана массасининг 96% ини ташкил қилади , қолган еттитаси - яъни кал ь ций, фосфор, натрий, олтингугурт, калий ва магнийлар 4% ини ташкил қилади. Шу сабабдан буларни макроэлементлар деб айтилади. Улар скелетнинг шаклланиши ва биологик суюқликларнинг осмотик босимини ҳосил қилиш учун керак. Ундан ташқари калий, натрий, ка ль ций, фосфор қўзғалувчан тўқималарда потенци-алларни юзага чиқишида, му шак қисқаришини таъминлашда ва энергияга бой макромо - лекуляр моддаларнинг синтезланишида иштирок қилади. Одам бир кеча кундузда 4-5г натрий (10-12,5г ош тузи), 2-3г калий, 0,6-0,8г кал ь ций, 1-2г фосфор истеьмол қилади. Умуман организм учун 2г натрий етарли. Кал ь ций тузлари ичакда ёмон сўрилади. Шунинг учун овкат таркибидаги кал ь цийнинг миқдори 3-4г дан кўп бўлиши лозим. Фосфор ҳам суякларнинг мустахкамлигини таъминлайди. Кал ь ций ва фосфорга бўлган эҳтиёжни қоплаш учун сут ва сут маҳсулот - ларини ичиб еб туриш керак. Юқорида санаб ўтилган макроэлементлардан ташқари, организмнинг муътадил фаолияти учун яна 15га яқин турли элементлар зарур. Уларнинг жаъми миқдори тана массасининг 0,01% идан ҳам кам. Организмнинг уларга

эхтиёжи жуда кам бўлганидан микроэлементлар деб айтилади. Мик- роэлементлардан гемоглабин ва цитохромларнинг таркибий қисмига кирадиган темир, цитохромоксидазадаги мис, витамин В 12 даги кобальт, баъзи энзимларнинг фаоллигини таъминловчи марганец, калқонсимон без гомонларнинг таркибий қисмидаги йодни кўрсатиш мумкин. Модда алмашинувида витаминларнинг роли. Организм фаолиятлари муьтадил - лигини таъминлаш учун ов қ атда оқсиллар, ёғлар, углеводлар, сув ва тузлардан ташқари витаминлар ҳам ниҳоятта зарур. Витаминлар одатда энзим тизимларнинг таркибий қисми бўлганидан модда алмашинуви жараёнлари катализида иштирок қилади. Организмнинг витаминларга бўлган талаби жуда оз (яъни 2мкг дан 100мк гача бўлади). Витаминлар энергия манбаи ва пластик материал ролини бажармайди. Витаминларни асосан овқат билан бирга истеьмол қилинади, аммо баъзиларини йўғон ичак микрофлораси синтезлайди. Агар организм бирор витаминни етарли миқдорда қабул қилмаса, ўзига хос хасталик – гиповитаминоз кузатилади. Витаминниг овқатда мутлоқ бўлмаслиги авитаминоз хасталигига олиб келади. Гиповитаминоз ва авитаминоз хасталиги витаминларни ичакда етарли миқдорда сўрилмаганида ҳам пайдо бўлади. Организмнинг тез ўсиши даврида ва хомиладорликда витаминларга бўлган эҳтиёж кескин кучаяди. Овқат физиологияси нуқтаи назаридан ёғда ва сувда эрийдиган витаминлар фарқланади. Ёғга бой ҳайвон маҳсулотлари (жигар, балиқ, мойи) ўсимлик ёғлари ва баъзи бир сабзовотларнинг барглари ёғда эрувчи витаминлар (А, Д, Е, К) манбаи ҳисобланади. Бошоқли ва дуккакли ўсимликларнинг маҳсулоти, мева, сабзовотларда сувда эрийдиган витаминлар (В,С, Р) кўп бўлади. Аммо баъзи сувда эрийдиган витаминларнинг, масалан никотин кислота ва витамин В 12 ларнинг асосий манбаи ҳайвон маҳсулотлари ҳисобланади. Сувда эрийдиган витаминлар. Биринчи кашф этилган витаминлардан бири витамин В 1 (тиамин). Таркибида амин гуруҳи борлиги ва хаётий

аҳамиятга эгалиги сабабли “витамин” деб аталган. Одам ҳар куни 1,4-2,4мг витамин В 1 истеьмол қилиш лозим. Бошоқли ва дуккакли ўсимликларда, жигар, буйрак ва юрак тўқималарида витамин В 1 кўп бўлади. Бу витамин углеводлар, оқсиллар ва ёғлар алмашинувида иштирок қилади. У ўсиш жараёнида меъда тизиминингт матор ва секретор фаолиятида муҳим роль ўйнайди. Бу витаминнинг етишмаслиги “бери-бери” деган касалликка йўлиқтиради, яъни периферк асаб ларининг ялли ғ ланиши (полиневрит) юрак ва хазм тизими фаолиятининг бузилишига олиб келади. Витамин В 2 га одамнинг кундалик эҳтиёжи 2-3мг ни ташкил қилади. Бошоқли ва дуккакли ўсимликлар, жигар, буйрак, юрак, гўшт, сут, тухумларда бу витамин кўп бўлади. Витамин В 2 хомила ва боланинг ўсиб ривожланиши учун жуда катта зарур. Бу витаминнинг етишмаслиги кўз тузилмалари ва шиллиқ пардаларнинг шикастланишига сабаб бўлади. Витамин В 3 ( пантотен кислота ) . Кундалик эхтиёж 10мг ни ташкил қилади. Бу витамин бошоқли ва дуккакли ўсимликларда, картошка, жигар, тухум ва баъзи баликларда кўп бўлади. Ёғ кислоталар, ацетилхолин, тиреоид гормонлар ва бошқа муҳим моддаларнинг синтези учун жуда ҳам керак. Бу витаминнинг етишмовчилиги нимжонликка, бош айла-нишига, невритларга, тери ва шиллик пардаларни шикастланишига олиб келади. Витамин В 6 ( придоксин ) . Кунига 1,5-3мг в итамин В 6 организмга керак бўлади . Бошо қ ли ва дуккакли ўсимликлар, гўшт, пишлоқ ва балиқ асосий в итамин В 6 нинг манбалари бўлиб ҳисобланади. қ он ҳосил бўлиши, оқсиллар алмашинуви, энзимлар синтезланиши ва ёғларнинг жигарда тўпланиб қолмаслиги учун керакли витамин. Витамин В 6 нинг етишмовчилиги тутқаноқ касаллиги ва камқонликка сабабчи бўлади. Витамин В 12 ( цианкобаламин ) . Организм учун кундалик эҳтиёж атиги 2 мкг ни ташкил қилади. ҳайвон ва балиқ жигари унинг асосий манбаи ҳисобланади. Бу витаминни витамин В 6 билан бир каторда ичак микроблари синтезлайди. Сўрилиш меъда шиллиқ пардаси ажратадиган мукопротеидга

боғлиқ. Гемопоэзга таъсир кўрсатади. Бу вита-миннинг етишмовчилиги хафли камқонлик касаллигига олиб келади. Фолат кислота ( фолацин ). Бу витамин нинг кундалик эҳтиёжи 0,4- 0,6мг ни ташкил қилади. Карам, памидор, сабзи, арпа ва буғдой уни, гўшт, жигар буйрак ва тухумлар асосий манбалари ҳисобланади. Бу витамин нуклеин кислота алмашинувига ва ҳ ужайраларнинг бўлинишига таъсир қилади. Унинг етишмаслиги чиллашир (спру) ва камқонлик касаллигига олиб келади. Витамин Н ( биотин ) . Кундалик эҳтиёжи 150-200мкг ни ташкил қилади. Буғдой, нўхат, гулкарам, қўзиқорин, жигар, буйрак, юрак тўқималари ва тухум сариғида бўлади. Бу витаминнинг етишмаслиги терининг шикастланишига олиб келади. Витамин РР ( никотин кислота ). К ундалик эҳтиёжи 14 - 15мг ни ташкил қилади. Жигар, буйрак, юрак, мол гўшти ва балиқ тўқималарида бўлади. ҳ ужайра нафаси ва оралиқ алмашинуви жараёнлари, хазм тизими фаолияти муътадиллиги учун жуда муҳим витамин хисобланади. Бу витаминниг етишмовчилиги пеллагра ва дерматит касаллигига , диарея ва деменция ёки тери яллиғланишига олиб келади, ичкетар ва рухият ўзгаришига сабаб бўлади. Витамин С ( аскорбин кислота ). Бу витамин организм учун энг кўп миқдорда талаб қилинади ва кундалик эҳтиёжи 50-100мг ни ташкил қилади. Памидор, карам, гармдори, укроп, кўк пиёз, лимон, наъматак ва бошқа ўсимликлар, ҳамда жигар витамин С нинг асосий манбалари хисобланади. Витамин С оксидланиш - тикланиш жараёнларида иштирок қилади. Ички муҳитнинг муътадиллиги ва организмнинг заҳарланишлар ҳамда юқумли касалликларга чидамлилиги ҳам кўп жиқатдан витанмин С га боғлиқ. Унинг етишмовчилиги цинга хасталигига келиб чиқишига сабабчи бўлади, қон томирлари девори шикастланиб майда қон томирчалардан (масалан , милк томирларидан) қон оқиши кузатилади

Ёғда эрийдиган витаминлар . Буларга витамин А, Д, Е ва К лар киради. Витамин А ва Д асосан ҳайвон маҳсулотлари ва ёғларида, витамин Е ўсимлик мойларида ту-хум ва баъзи ўсимликларнинг баргларида, витамин К жигар, помидор ва карамда бўлади. Витамин А – ретинол кўрув анализатори ва кўпайиш фаолиятига ўзига хос таъсир қилади. Организмнинг ўсиши ва ривожланишини таъминлайди. Одам учун кунига 1,5 мг (5000 халқаро бирликда) витамин А талаб қилинади. Бу витаминнинг етишмовчилиги шабкўрликка ва кўз соққаси тузилмаларини шикастланишига сабабчи бўлади. Витамин Д - калциферолга кундалик эҳтиеж 25мкг га (100 халқаро бирликда) тенг. Бу витамин кальций ва фосфор алмашинувини бошқаришда иштирок қилади. Витамин Д нинг етишмовчилиги болаларда рахит касаллигини ривожланишига олиб келади. Рахитда суяклар ҳосил бўлишини бузилишига кальций ва фосфор миқдори - нинг камайишлари сабабчи бўлади. Витамин Е-токоферолга бўлган кундалик эҳтиёж 10-12мг га тенг. Витамин Е хужайраларидаги ёғларни осидланишига қарши қобилятга эга ва эритроцитлардаги гемолиздан сақлайди Бу витаминнинг етишмовчилиги мушак заифлиги ва жинсий фаолликни пасайишига олиб келади. Витамин К (филлохинон) протромбин ва бошқа қон ивиш омиллари синтезла - нишида иштирок қилади ва қон ивишининг муътадил бўлишига ёрдамлашади. Витамин К нинг организмда етишмовчилиги қон ивиш вақтининг ўзайишига, хазм тизими бўшлиғига ва тери остига қон қуйилишига олиб келади. Юқорида санаб ўтилган чин витаминлардан ташқари инозит, карнитин, липой, орат, пангам, параминобензой кислоталар биофлавоноидлар, метилметионин ва холинлар витаминсимон моддаларга киради. Витаминсимон моддалар ҳам организмда моддалар алмашинувининг турли сохаларида иштирок қилади. Бу моддаларнинг етишмовчилиги кўпгина фаолиятларнинг ўзгаришига олиб келади.

Энергия ажралишини молекуляр кисларод сарфлаш (аэроб) ва гликолиз ( анаэроб алмашинуви ) йўллари. Энергия алмашинуви тирик ҳ ужайраларнинг асосий хоссаси. Организм энергияга бой моддаларни қабул қилиб, уларни кимёвий йўл билан ўзгартиради, яъни энергияси кам моддаларга айлантиради. Бу жараёнлар натижасида ажралган энергия организмнинг турли эхтиёжларига сарфланади. Энергия алмашинувини ифодалаш учун қўлланиладиган бирлик килокаллория ккал ҳисобланади.1 ккал 1000 каллория га тенг. Бир каллория 1г сувни 1 0 С иситиш учун зарур бўлган энергия миқдори. Охирги вақтда халқаро бирликлар тизимига ўтиш билан энергиянинг асосий бирлиги қилиб жоул (Ж)олинган. 1 жоул.1 ватт. 1сек Қ 2,39.10 -4 ккал Қ (4,19кЖ). Энергия ажралиши молекуляр кисларод сарфлаш й ў ли билан (аэроб алмашинув) ёки кисларод иштирокисиз, (масалан, гликолиз - глюкозани сут кислатасигача парчалаш йўли билан) анаэроб алмашинув натижасида юзага чиқиш мумкин. Организмда энергияни йиғувчи жуда қулай тизим мавжуд. Унинг фаолияти натижасида энергияга бой АТФ синтезланади. АТФ энергиянинг захираси ва ташиладиган шаклидир, чунки у диффузияланиб, энергияга мухтож бўлган жойга етиб боради. Фойдали иш коеффиценти. Ҳ ужайра иш бажарган вақтда ажраладиган энергиянинг оз қисми шу ҳ ужайра учун хос бўлган ишга (масалан , му шак қисқарганда механик ишга) сарфланади, кўп қисми иссиқликка айланади. Ҳ ужайранинг (аъзо организм) фойдали иш коеффиценти умумий ажралган энергиянинг ишга сарфланган қисмини ташкил қилади ва доим 100% дан кам бўлади. Ажратиб олинган му шак нинг фойдали иш коэффиценти 35%, му шак организмда иш бажарг анда 25% бўлади. Демак, организмда кузатиладиган энерге - тик жараёнларнинг асосий натижаси иссиқлик ажралишдан иборат. Организмда энергия оксидланиш жараёнлари натижасида ажралади. Бу жараён - ларда кисларод сарфланади ва карбонат ангидрид ҳосил бўлади. Шунинг учун сарфланган кисларод ва ажралган карбонат ангидрид

миқдорига қараб, организмнинг қанча энергия сарфлаганини билиш мумкин. Бу усул билвосита калориметрия дейилади. Бу усул билан энергия алмашинувининг қайси даражада кечаётганини билиш учун, вақт бирлигида ютилган кислород миқдорини аниқлаш билан кифояланиш ҳам мумкин. Шу мақсадда очиқ ва ёпиқ респиратор тизимларидан фойдаланилади. Ёпиқ респиратор тизим маълум хажмдаги соф кислород тўлдирилган спирограф бўлиб, текширилувчи киши ундан нафас олади, нафасдан чиққан ҳаво карбонат ангидридни ютувчи ишқор эритмаси солинган идишдан ўтиб, қайтиб яна спирометрга тушади. Ёзиб олинган спирограмма кислород сарфининг тезлигини кўрсатади. Очиқ респиратор тизим қўлланганида қуйидаги ишлар бажарилади: 1) маълум вақтда нафасдан чиққан ҳавони йиғилади; 2) ютилган кисларод ва ажратилган карбонат ангидрид миқдорини аниқланади; 3) нафас коэффицентини ҳисобланади; 4) кислароднинг коллорик эквивалентини топилади; 5) сарфланган энергия миқдорини хисобланади. Ютилган кисларод оқсил, ёғ ва углеводларнинг оксидланишига сарфланади. 1г углевод оксидланганда 4ккал га яқин иссиқлик ажралади, аммо сарфланган кислароднинг миқдори 0,97л ни ташкил қилади. 1г ёғ оксидланганда 9ккал иссиқлик ажралади ва 2,03л кисларод сарфланади. Углеводлар, ёғлар ва оқсилларни оксидлаш учун 1л кисларод сарфланса, ўз навбатида 5,05; 4,47 ва 4,46ккал иссиқлик ажралади. Организмда 1л кисларод сарфланганда ҳосил бўлган иссиқлик миқдори кислороднинг коллорик эквиваленти дейилади. Демак, қанча энергия сарфланганини хисоблаб чиқиш учун организмда қайси модда оксидланганини билиш лозим. Буни нафас коэффиценти кўрсатади. Нафас коэффиценти. Организмдан ажралиб чиққан карбонат ангидрид хажмининг ютилган кисларод хажмига нисбати нафас коэффиценти, деб аталади. Углеводлар, ёғлар ва оқсиллар оксидланганда нафас коэффиценти турлича бўлади. Глюкоза оксидланиши қуйидагича бўлади: С 6 Н 12 О 6 = 6О 2 Қ 6Н 2 О Демак, ҳосил бўлган 6 молекула карбонат

ангидридга 6 молекула кисларод сарфланади. Шу сабабдан, глюкоза оксидланганда нафас коэффиценти 1га тенг бўлади. Трипалмитат ёғини оксидланиши қуйидагича бўлади: 2С 3 Н 5 (С 15 Н 31 СОО) 3 + 1450 2 = 102СО 2 + 98Н 2 О. Демак, нейтрал ёғ оксидланганда: Нафас коэффиценти = 102СО 2 :1450 2 + 0,703га тенг бўлади. Оқсиллар оксидланганда нафас коэффиценти 0,8 атрофида бўлади. Одам аралаш овқатлар истеьмол қилганда нафас коэффиценти асосан 0,85-0,90га тенг бўлади. Нафас коэффиценти хисоблаб чиқилгандан сўнг кислороднинг коллорик эквиваленти топилади ва сарфланган энергия миқдори хисобланади. Асосий алмашинув. Одам организмида ҳосил бўладиган энергия уч қисмдан - асосий алмашинувдан, овқатнинг ўзига хос динамик таъсирида ажраладиган энергиядан ва иш бажариш учун зарур бўлган асосий алмашинувга қўшимчадан иборат бўлади. Энергия алмашинувининг замини асосий алмашинув ҳисобланади. Одам рухан ва жисмонан тинч холатда бўлганда (эрталаб ўрнидан турмасдан), наҳорга , яъни охирги марта овқатлангандан сўнг 12соат ўтгач, камфорт хона ҳароратида (22-24 0 С) аниқланган энергия сарфини асосий алмашинув деб айтилади. Асосий алмашинув энергиясининг кўп қисми юрак, нафас му шак лари, жигар, буйракларнинг узлуксиз ишлашига ва скелет му шак ларнинг тонусини таъминлашга сарфланади. Ўртача ёшдаги (35), ўрта бўйли (170см) ва ўрта вазнли (70кг) одамнинг асосий алмашинуви 1 соатда 1кг га 1ккал (4,2кг), бир кеча кундузда 1700 ккал га (7100 кЖ) тенг бўлади. Аёллар учун бу миқдор 10% дан камроқ бўлади. Жисмоний ва ақлий фаолият, ташқи ҳароратнинг ўзгариши ва овқатланиш асосий алмашинувига таъсир қилади. Овқат ейиш ва ҳ ужайраларнинг озиқ моддаларини ўзлаштириши модда алмаши - нувини тезлаштириб, энергия сарфини кучайтиради. Модда ва энергия алмашинувининг бу тариқа кучайиши овқатнинг ўзига хос динамик таъсири деб айтилади. Аралаш овқат истеьмол қилинганда энергия сарфланиши 10-15% га ошади. Оқсилларнинг ўзига хос динамик таъсирини

юзага чиқишини бир неча сабаби бор. Биринчидан, хазм энзимлари иштирокида бўладиган гидролиз жараёни натижасида мураккаб моддалар соддароқ моддаларга айланади. Бунда кимёвий боғланишларнинг узилиши энергия ажралишига олиб келади. Иккинчидан, хазм жараёни вақтида интестинал гормонларнинг қонга ўтиши тезлашади. Улар метоболик жараёнларга таъсир этиб, энергия ажралишини кучайтиради. Учинчидан, бу ходисанинг ривожланиши бошқа гормонларга ҳам боғлиқ бўл ади . Шу сабабли энергия сарфланиши миқдорини хисоблаганда асосий алмашинув миқдорига яна 10% қўшилиши керак. Бу 10% овқатнинг ўзига хос динамик таъсирини ташкил қилади. Овқатнинг ўзига хос динамик таъсири. Одам ўз ҳоҳиши билан асосий алмаши - нувни ва овқатнинг ўзига хос таъсирини ўзгартира олмайди. Бу сарфлар идора қилиб бўлмайдиган сарфларни ташкил этади. Одам мехнат қилганида спорт билан шуғулланганда ва шу кабиларда ишлатилган энергия миқдори шароитга ва одамнинг ҳоҳишига боғлиқ бўлади. Бу сарфлар бошқариладиган сарфлар деб айтилади. Шу энергиянинг асосий қисми одам бажарадиган ишга сарфланади. Жисмоний иш билан шуғилланмаганда энергия сарфи кам, бажариладиган иш оғир бўлса энергия кўп сарфланади. Турли касб эгаларини энергия сарфига қараб беш гуруҳга бўлинади: 1) ақлий мехнат вакиллари (олимлар, шифокорлар, педагоглар хисобчилар ва х.к.). Эркаклар кунига 2550-2800 ккал, аёллар эса 2200 - 2400 ккал сарфлайдилар ва қабул қилишлари керак; 2) енгил жисмоний иш билан шуғиланувчилар (автоматлашган корхоналарнинг ишчилари, аграномлар, ҳамшира ва санитаркалар, алоқа корхоналари ишчилари). Эркаклар 2750- 3000ккал, аёллар 2350-2550 ккал энергия сарфлайдилар; 3) ўртача оғирликдаги жисмоний мехнат бирдан шуғулланадиган мутахассислар (слесерлар, хайдовчилар, жаррохлар, тракторчилар). Эркаклар 2950- 3200ккал, аёллар 2500-2700 ккал энергия сарфлайдилар; 4) оғир жисмоний мехнат қиладиганлар (қурилиш ишчилари, қишлоқ хўжалик мехнаткаш - лари, металлурглар, дуродгорлар). Эркаклар 3900-4150 ккал, аёллар 3450-3700 ккал

энергия сарфлайдилар; 5) хаддан таш қ ари оғир жисмоний мехнат билан шуғулланувчилар (шахтёрлар, пўлат эритувчилар, бетончилар ва ҳаммоллар). Эркаклар сарфлайдиган энергия миқдори 3900-4300 ккалга тенг бўлади. Ақлий меҳнат қилганда модда алмашинувининг кучайиши ва энергия сарфинингг тезлашиши мия фаолиятини кучайишида эмас балки мускуллар тонусининг рефлектор йўл билан ортишига боғлиқ бўлиши мумкин. Тўғри овқатланиш асослари. Овқатланиш аввало организмнинг молекуляр турғунлигини сақлашга қаратилган. Организмнинг молекуляр таркиби жуда мураккаб, шунинг учун ҳам овқат билан хилма - хил моддаларни истеьмол қилиш лозим. Овқатдаги моддалар бир нечта компанентлардан: 1) табиий озиқ моддалар – оқсил, ёғ ва углевод-лардан; 2) анорганик моддалардан; 3) овқатланишнинг алмаштириб бўлмайдиган қўшимча омиллари - витаминлар ва микроэлементлардан; 4) ўзлаштирилмайдиган моддалардан ва 5) зарарли моддалардан иборат бўлиши лозим. Кундалик овқат таркибида зарур моддаларни ҳаммаси бўлиши керак ва уларда зарарли моддалар иложи борича кам бўлиши лозим. Бунга истеьмол қилинадиган овқат турини кўпайтириш йўли билан эришиш мумкин. Энг аввало оксил, ёг, углевод ва бошқа моддаларни овқатдаги миқдори уларга бўлган эхтиёжини қоплаши шарт. Бундан ташқари, овқатнинг коллорик сиғими организмнинг бошқарилмайдиган ва бошқариб сарфланадиган энергия миқдорига тенг бўлиши лозим. Уларнинг ҳаммаси хозирги замон балансланган (крим-чиқим тенглиги) овқатланиш назарияси асосини ташкил қилади. Бу изчил назарияга асосланиб, одам ва ҳайвон организимининг энергия ва пластик материалларга, овқатланишнинг қўшимча омилларига бўлган эҳтиёжлари илмий равишда аниқланади. Бу мумтоз бўлиб қолган назария овқатланишдаги нуқсонлар юзага келтирадиган хасталикларни даволаш имконини яратади. Хазм жараёнларини янги очилган механизмлар, масалан, мембрана хазмини кашф этилиши, микробсизликнинг ҳайвонлар организмига таъсирини ўрганилишига, монамерлардан тузилган

овқатнинг организм фаолиятларига бевосита таъсирини аниқланиши балансланган овқатланиш назариясига янгиликлар киритилишини талаб қилади. Организмнинг фаоллик фаолиятини таъминлаш учун овқат таркибидаги озиқ моддалар билан бир қаторда ундаги балласт моддалар ҳам муҳим рол ўйнайди. Ундан ташқари, бу назария маълум ташқи муҳит хисобланган ичакдан организмнинг ички муҳитга яьни бир неча крим (моддалар оқими) борлигини эътиборга олишни талаб қилади. Булар ичак гормонлари ва бошқа физиологик фаол моддаларнинг оқими, ичак бўшлиғида ширалар таркибида ажралган модданинг катта оқими, овқат билан қабул қилинган зарарли моддаларнинг оқими. Хазм тизимида моддалар фойдали нутриентларга ўзлаштирилмайдиган балластга бўлиниши бизга маълум. Аммо эволюция давомида овқатланиш ва хазм жараёни учун фақат ўзлаштириладиган нутриентлар эмас, балки балластлар ҳам муҳим бўлиб қолган. Бу балластларга энг аввало овқат толаларини мисол қилиш мумкин. Бу толалар хазм тизимидан химуснинг ўтиш тезлигига, сув ва электролитлар, органик моддаларнинг сўрилишига таъсир кўрсатади, ўз юзасига баъзи моддаларни бириктириб олиб, уларни организмдан чиқарилишини тезлаштиради. Шунинг учун бўлса керак, балласти кам, тозаланган овқат истеьмол қилиш кенг тарқалган мамлакатларда гипертония, атеросклероз миокард инфракти, ўт пуфаги ва қовиқда тош ҳосил бўлиши кўпайиб кетди. Овқатда толалар миқдорини кўпайиши қонда холестерин ва стероид гормонларининг миқдорга таъсир қилади. Бунинг сабаби, толалар билан бирлашган холда организмдан кўп миқдорда ўт кислоталарининг ажралишидир. Йўқотилган ўт кислоталар ўрнини тўлдириш учун, жигар холестеринни, ўт кислоталари ўтни ишлаб чиқарилишини кучайтиради. Натижада холестериннг қондаги миқдори камаяди. Демак, кундалик овқат таркибида фақат оқсил, ёғ, углевод, витаминлар, микроэле - ментларгина эмас, балки мева ва сабзовотларнинг қимматли қисми ҳисобланиши овқат толалари ҳам етарли миқдорида бўлиши лозим.

Эндоген ва экзоген физиологик фаол моддаларнинг ичакдан ички муҳитга оқими ёйилган овқатни етарли даражада ўтказдириш учун муҳим аҳамиятга эга. Энг аввало бу интестинал гормонлар оқимидир. Турли усуллар ёрдамида ўтказилган тадқиқотлар хазм тизимидаги эндокрин ҳужайраларнинг массаси организмдаги бошқа ички секреция безларининг умумий массасидан кўплигини кўрсатади. Энтерин гормонлар тизими синтезлайдиган гормонлар, хазм аъзолари фаолиятини бошқаришда иштирок этишдан ташқари, умумий метаболик самарага ҳам эга. Уларнинг таъсирини йўқотиш, масалан, ўн икки бармоқ ичакни олиб ташлаш организмда оғир патологик холат ривожланишига, хатто ўлимга олиб келади. Ичак гормонлари иштахани бошқаришда иштирок этиб, овқат истеьмол килиниши ва унинг ўзлаштирилишини таъминлайдиган жараёнларни боғлайди. Сут ва буғдой оқсилларини пепсин парчалаган вақтда морфисимон моддалар ҳосил бўлади. Бу моддалар табий шароитда озиқ моддалардан ҳосил бўлганлиги учун экзор-финлар деб аталган. Эхтимол у моддалар маълум миқдорда қонга ўтиб, эндорфинлар каби хиссиётларга таъсир қилар ва таъмли овқат истеьмол қилингандан сўнг кайфиятнинг яхшилинишига сабаб бўлади. Тўғри овқатланишни ташкил қилишда хазм тизимидаги бактерияларнинг н у триент ва балласт моддаларга таъсир қилиши туфайли ҳосил бўладиган ва сўриладиган модда-ларни ҳам хисобга олиш лозим. Микрорганизмларнинг фаолияти натижасида аминокислоталардан фаол аминлар, целюлоза ва бошқа балластлардан монаса х аридлар учувчан ёг кислоталар ва бошқа моддалар пайдо бўлади. Микрофлора иштирокида фойдали, бефарқ ва заҳарли моддалар ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Макрорганизмнинг витаминлар ва алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталарга эҳтиёжининг бир қисми микрофлора ҳосил қилган моддалар хисобига тўлдирилади. Ичак бўшлиғига асосан ичак шираси ва ўт таркибидаги 100г га яқин оқсиллар ва фосфолипидлар (лецитин, кефалин, инозит), холестерин ва

бошқа ёғсимон моддалар ажралади. Ширалар таркибидаги юқори молекуляр бирикмалар овқат полимерлари билан бир қаторда гидролизга учрайди ва улардан келиб чиққан махсулотлар қайта сурилади. Меъда ва ичак бўшлиғига шира билан ажраладиган оқсил ва ёғсимон моддалар миқдорининг кундалик овқат таркибидаги миқдорига тенглигини эътиборга олсак, эндоген моддаларни оқсил ва ёғлар мувозанатига сезиларли таъсири аниқ кўринади. Кундалик овқат миқдорининг аниқлашда камида куйидаги 4та физиологик тамойилга риоя қилиш керак: 1 ) ҳ ар бир одам овқатидаги энергия миқдори сарфланган энергия миқдорига тенг бўлиши лозим ; 2 ) о вқатдаги ёғ, оқсил ва углеводлар миқдори организмнинг шу озиқ моддаларга бўлган энг кам эҳтиёжидан оз бўлмаслиги лозим ; 3 ) о вқатдаги тузлар, витаминлар ва микроэлементларнинг миқдори ҳам уларга бўлган минимал эхтиёждан кам булмаслиги лозим ; 4 ) о вқатдаги тузлар, микроэлементлар ва витаминларнинг миқдори заҳарловчи миқдордан кам бўлиши лозим. Тана ҳароратини бошқариш (терморегуляция). Организмда узлуксиз равишда иссиқлик ишлаб чиқарилади бу иссиқлик тўқималарга маълум ҳарорат бахш этади. Тананинг турли қисмларида ҳосил бўладиган иссиқликнинг миқдори тенг эмас. Одамнинг кўкрак ва қорин бўшлиғидаги аъзолари тана массасининг 6%ни ташкил қилгани билан, ишлаб чиқарилган иссиқликнинг 56% ни беради. Унча катта бўлмаган бош мияда умумий иссиқликнинг 16% ҳосил бўлади. Тана-нинг ички қисмида иссиқлик узулуксиз ишлаб чиқарилишига қарамасдан, унинг ҳарорати кўтарилиб кетмайди. Чунки бу иссиқликни перифериядан анча совуб келган қон ички аъзолардан ўтиш пайтда ўзи билан олиб кетиб тана юзаларига етказади. Тана ҳарорати 37 0 С, кун ва тун давомида 0,5 – 1 0 С атрофида ўзгариб туради. Куннинг иккинчи ярмида, соат 16 - 18 ларда ҳарорат энг юқори, тонг отишидан олдин, соат 4 да энг паст нукталарда бўлади. Тананинг чет қисмларида ҳарорат анча паст, ўзгарувчан ва ташқи муҳит ҳароратига кўп жиҳатдан боғлиқ. Тана магизи ҳарорати доимийлигини (изотермияни) сақлаш анчагина мураккаб. Бу механизмларнинг изотермия таъминотига

жалб этилиши ташқи муҳит ҳароратига боғлиқ. ҳарорат термонейтрлар соҳада бўлганда (жуда соддалаштириб айтганда одам ҳароратнинг иссиқ ёки совуқлигини хис қилмаганда), терморегуляция механизмларига энг оз юк тушади. Енгил кийим кийган одам учун ҳаво намлиги 50% бўлганда, термонейтрал (комфорт) ҳарорати 25-26 0 С бўлади. Бу шароитда организм йўқотадиган иссиқлик миқдори ишлаб чиқарилган иссиқлик миқдорига тенг. Муҳит ҳарорати термонейтрал сохадан паст бўлса, изотермияни сақлаш учун қўшимча иссиқлик ҳосил қилиш керак. Бунга: 1) ҳаракатларни ихтиёрий равишда жадаллаштириш (иссиқлик 60 - 80% га ошади; 2) беихтиёр тоник ёки ритмик му шак қисқаришлари фаоллигини ошириш (титраш, қалтираш) (иссиқлик ҳосил бўлиши 200% гача кўпаяди); 3) алмашинув жараёнларини жадаллаштириш (титроқсиз термонегез). Бундай термогенезни янги туғилган чақалоқларда ва совуққа мослашган ҳайвонларда кузатилади. Бу қўшимча иссиқлик қўнғир ёғда кўпро қ ҳосил бўлади , чунки қўнғир ёғ тўқимасида митохондриялар кўп лиги бунга сабаб бўлади . қўнғир ёғ тўқимаси кураклар оралиғида, қўлтиқнинг тагида, бўйинда кўпроқ жойлашган. Рангининг қўнғир-қорамтир бўлиши, ёғ ҳужайрасида темирга эга бўлган пигмент - цитохромларга боғлиқ ва улар митохондриянинг ички мембраналарида жойлашган бўлади. Тана ҳарорати доимийлигини сақлаш учун иссиқлик мувозанатига эришиш зарур: организмда ҳосил бўладиган иссиқлик миқдори йўқотилган иссиқлик миқдорига тенг бўлиши керак. Бунга иссиқликнинг идора этилишини физиологик механизмлари ёрдам беради. Улар физик ва кимёвий бошқариш механизмларига ажратилади. Кимёвий харорат бошқарилуви совуқ ҳарорат таъсирига жавобан организмда иссиқлик ҳосил қилишини кучайтиришдан иборат. Физик харорат бошқарилуви танадан иссиқликни ажралиши жадаллигини ўзгартириш йўли балан амалга оширилади. Ташқи муҳит ҳарорати юқори бўлганда физикавий харорат бошқарилуви аҳамияти кучаяди. Физик харорат бошқарилуви асосан иссиқликни йўқотишдан иборат. Тана иссиқликни: ўтказиш, қонвекция, нурланиш ва буғланиш

йўллари билан йўқотиши мумкин. ўтказиш тана бирор нарсага тегиб турганда (одам ўтирганда, ётганда) рўй беради. Бу йўл билан танага тегиб турган жисмнинг ҳарорати тери ҳароратидан паст бўлгандагина иссиқликни йўқотиш мумкин. Агар тери ҳарорати атрофдаги ҳаво ҳароратидан юқори бўлса, хавонинг терига яқин қавати исийди, тана юзасидан кўтарилиб, иссиқликни ўзи билан олиб кетади. ўрнига совуқроқ ҳаво келади, жараён яна бошидан бошланади. Бу жараённи конвекция деб аталади. Конвекцияни шаклловчи, унга асосан таъсир қилувчи омил – терининг ўртача ҳарорати ва атрофдаги ҳаво ҳарорати ўртасидаги фарқ ва ҳавонинг ҳаракати. Тери тегиб турган ҳаво ҳарорати қанча тез янгиланса, иссиқлик йўқотиш шунча самарали бўлади. Нурланиш ҳам атрофдаги ҳаво ҳарорати тана ҳароратидан паст бўлганда қўзғалади. Тана бошқа иссиқлик жисмлар каби узун тўлқинли инфра қизил нурлар тарқатади ва шу йул билан энергия йўқотади. Сувнинг буғга айланиши кўп миқдорда иссиқлик энергиясини талаб қилади. Бир грамм сувни буғлатиш учун 584 кал керак. Агар 1г сувни 0 0 С дан қайнаш нуқтасигача иситиш учун ҳаммаси бўлиб 100 кал зарур бўлишини хисобга олинса, сувни буғлатиш учун сарфланадиган энергия миқдорининг қанчалик кўп бўлиши яққол кўринади. Иссиқлик шароитда одам организми тери юзасидан сувни буглатиш йўли билан иссиқлик йўқотади. Камфорт шароитда одам терисининг ўртача ҳарорати 33 - 34 0 С да атрофида бўлади. Хаво ҳарорати бундан юқори бўлса, ўтказиш, қонвекция ва нурланиш йўли билан иссиқлик йўқотилмайди. Аксинча, атроф муҳит ҳарорати тери ҳароратидан юқори бўлганда ташқи муҳит организмни ўтказиш, қонвекция ва нурланиш туфайли иситади. Бундай шароитда организм ўзи ҳосил қилган иссиқлик билан бир қаторда ташқаридан қабул қилинган иссиқликни ҳам йўқотиши керак. Бунга фақат терлаш, тердаги сувни буғлатиш йўли билан эришиш мумкин. Бунда тери қон томирларини кенгайиши терлашни жадалашишида муҳим роль ўйнайди. ҳаво иссиқ бўлганда бир кунда 10л дан кўп тер ажралиши мумкин. ҳароратни бошқариш учун зарур бўлган тер билан организм кўп миқдорда тузлар, витаминлар ва бошқа моддаларни йўқотади.

Кун совуқ бўлганда иссиқлик йўқотилишини камайтирувчи механизмлар ишга тушади. Тери қон томирлари, асосан, артериолалар тораяди. Терининг ташқи қатламидан оқиб ўтадиган қон миқдори камаяди, тери совуб, ўтказиш, қонвекция, нурланиш, буғланиш натижасида йўқотиладиган иссиқлик миқдори камаяди. Ички аъзолари ва тери томирлари ўртасида қоннинг қайта таксимланиши ва совуқ шароитда тана мағзи ҳарорати доимийлигини сақлашда муҳим роль ўйнайди. Гипоталамуснинг танадаги ҳароратни бошқаришдаги роли. Тана ҳароратини доимий сақлашда М А Т етакчи роль ўйнайди. Бу вазифани бажариш учун М А Т ташқи ва ички ҳарорат тўғрисида доимо маълумот олиб туриши зарур. Терида, тери ва тери остидаги томирларда ва М А Т нинг ўзида жойлашган иссиқлик ва совуқни сезувчи термо-рецепторлар ҳарорат ўзгаришининг даракчиси сифатида хизмат қилади. Совуқни сезувчи рецепторларда вужудга келадиган импульслар сони 20-30 0 С ҳароратда максимал частотага эга, иссиқни сезувчи рецепторлар эса ҳарорат 38-43 0 С бўлганда максимал миқдорда импульслар ҳосил қилади. Терида тез совуқни сезувчи рецепторларда пайдо бўладиган импульслар сони кескин камаяди, тез исиб кетса импульслар сийраклашади, умуман йўқолиш ҳам мумкин. Иссиқни сезувчи рецепторларинг ҳарорати шу тарзда ўзгаришига жавоби тескари бўлади: тери совуганда, улардан марказга интилувчи импульслар сони камаяди, исиганда жуда кўпаяди. Марказий терморецепторлар гипоталамуснинг приоптик сохасида, оралиқ миянинг тўрсимон формацияси ва орқа мияда жойлашган. Гипоталамик нейронларнинг ҳарорат ўзгаришларига сезгирлиги уларни бевосита таъсирлаш йўли билан исботланган. Махсус асбоблар ёрдамида при-оптик соҳа ҳарорати 0,41 0 С га оширилса, организмда ҳароратнинг доимийлигини сақлашга қаратилган ўзгаришлар рўй беради. Бунда периферик томирлар, маласан, қулоқ супраси томирлари кенгаяди. Гипоталамус жарохатланса организм ўз ҳароратини домийлигини сақлаш қобиялитини йўқотади. Бош мия пўстлоғи, кўрув дўмбоқлари, тарғил тана ва тузил-маларнинг шикастланиши бундай

ўзгаришга олиб келмайди. Шунинг учун ҳам бу маълумотлар гипоталамусни изометрия бошқарилишининг маркази деб хисоблашга асос бўлади. Ушбу марказ нейронларнинг бир қисми иссиқлик ҳосил бўлишига таъсир қилса, иккинчи қисми иссиқлик йўқотишига таъсир кўрсатади. Гипоталамуснинг дум қисми иссиқлик ҳосил бўлишини кучайтиради. Ушбу марказ шикастланса одам улар совуққа мослаша олмайдилар. Гип о таламуснинг олдинги қисми фақат физик харорат бош-қарилувини назорат қилади. Миянинг бу қисми олиб ташланса иссиқлик йўқотиш механизмлари шикастланади. Бундай жаррохликка учраган хайвоннинг тана ҳарорати иссиқ шароитда кескин кўтарилиб кетади. Иссиқлик ҳосил бўлиши ва йўқотилишини назорат қилувчи марказларнинг уйғун фаолият кўрсатиши тана ҳарорати доимийлигини таъминлайди. Комфорт шароитда иссиқлик мувозанатини таъминлаш учун иссиқликни идора қиладиган механизмлар ишга тушмайди. Ҳарорат термонейтрал сохадан паст бўлса пери-ферик терморецепторларинг қўзғалиши кучаяди. Улардан гипоталамусга етиб келган юқори частотали афферент импульслар иссиқлик ҳосил бўлишини кучайтирувчи меха-низмларни ишга туширади. Бундан ташқари, бу шароитда гипоталамус С А Т тонусини ошириб, тери ва тери ости қон томирларини торайтиради. Бунинг натижасида иссиқликни йўқотиш камаяди. Изотермияни гипоталамус бошқаришида ички секреция безлари ҳам бу ишга жалб қилинади : қалқонсимон без ва буйрак усти безлари бу ишга энг фаол иштирок этадиган безлардан ҳисобланади. Совуқ шароитда тиреоид гормонларнинг қондаги миқдори кўпаяди. Бу гормонларнинг асосий физиологик хоссаси – моддалар алмашивуни тезлаштиришдан иборат. Буйрак усти безларининг совуқ ҳавода тана ҳароратини бошқаришдаги иштироки, му шак ва баъзи бир бошқа тўқималарда иссиқлик ажралишини тазлаштирувчи ва тери томирларини торайтириб, иссиқлик йўқотишни камайтирувчи адреналиннинг қонга ўтишини тезлаштиришдан иборат бўлади.

Гипотермия ва гипертермияда одам организми қисқа вақт давомида ўта иссиқ ва совуқ ҳароратларда ҳам ўз фаолиятини сақлаб қола олади. Аммо фавқулотдаги ҳароратнинг таъсири узоқ вақт давом этса, тана ҳарорати кўтарилиб ёки пасайиб кетади, яъни гипертермия ва гипотермия холатлари ривожланади. Гипотермия . Тана ҳарорати 35 0 С гача пастга тушса гипотермия тўғрисида фикр юритиш мумкин. Бундай холат совуқ сувда турилганда тез ривожланади. Совуқ таъсирида аввал С А Т қўзғалади, тери томирлари торайиб, иссиқлик ҳосил бўлиши тезлашади. Аммо вақт ўтиши билан тана ҳарорати барибир пасая бошлайди. Тана ҳароратининг пасайиши моддалар алмашинувини кескин даражада секинлаштириб юборади. Бу жараённи таъминловчи бошқа фаолиятлар, масалан нафас олиш, қон айланиши, ажратиш ва бошқалар ҳам сезиларли даражада секинлашади. М А Т фаолиятида кескин ўзгаришлар кузатилади, яъни асаб марказларининг қўзғалувчанлиги пасаяди, рефлекслар сустлашади ва сезгилар йўқотилади. Кўзатиладиган ўзгаришлар гипотермия даражасига боғлиқ бўлади. Одам танасининг ички ҳарорати 35 0 С га тушганда, унинг хатти-ҳаракати бузилади, 31 0 С да хушдан кетади, 24-25 0 С да юрак автоматияси бузилиб, халок бўлади. Беморларни жаррохлик йўли билан даволашда тана ҳарорати 24-28 0 С гача пасайтирилади, яъни сунъий гипотермия холати вужудга келтирилади. Бунда модда алмашинувининг секинлашиши ва аъзоларнинг кислородга бўлган эхтиёжи кескин камаяди. Бу эса юракни тўхтатиб, унда операция қилиш имконини беради. Оддий шароитда 3-5 дақиқа қонсизликни кечира олган бош мия ҳ ужайралари, гипотермия холатида қон айланиши 15-20 дақиқа тўхтаса ҳам ўз фаолиятини тўла қайта тиклайди. Унча қаттиқ совуқ бўлмаган ҳаво ҳарорати одам организмига қисқа вақт таъсир этилса, тананинг ички ҳарорати унчалик ўзгармайди. Аммо бу шароитда шамоллаб қолиш ходисалари кўпаяди, сурункали ялигланишлар зўриқади. Бундай нохушликларни олдини олиш учун об-ҳавога қараб кийиниш лозим ва баданни чиниқтириш керак.

Гипертермия деб тана ҳароратининг 37 0 С дан ошиб кетишига айтилади. Бундай холат иссиқлик танага узоқ вақт давомида таъсир этганда ривожланади. ҳавонинг намлиги, ҳаво ўтказмайдиган қалин кийимлар, иссиқ жойда оғир жисмоний иш бажариш ва оқсилга жуда бой овкат истеъмол қилиш гипертермия ривожланишини тезлаштиради. Иссиқ уриши деб, тана ҳароратининг 40-41 0 С гача кўтарилиб кетишга олиб келадиган кескин гепертермияга айтилади. Офтоб уриши деб, қуёш нурлари бевосита бошга таъсир этишига айтилади. Бир-биридан деярли фарқ қилмайдиган бу ходисаларга гипоталамик терморегулятор марказ фаолияти бузилиб, организмда сув-туз мувозанати бузилади. қаттиқ терлаш натижасида организм кўп миқдорда сув ва туз йўқотади, қон қуюлиб айланиши секинлашади, артериал қон босими тушиб кетади. Иссиқ уришнинг олдини олиш учун ёз фаслида, эрта тонгда ва кечка яқин ишлаш керак, кундалик ейиладиган овқатнинг кўп қисмини шу вақтларда истеъмол қилиш лозим. Енгил хазм бўладиган таомлар тайёрлаш керак ва етарли миқдорда сув ва туз қабул қилиш лозим. Иситма билан гипертермияни фарқини билиш керак. Иситма ташқи ҳарорат ўзгармаганда иссиқликни идора қиладиган механизмлар шакастланиши натижасида пайдо бўлади. Бу холат кўпинча юкумли касаллик пайдо қилувчи микроблар токсинининг гипоталамик марказларга бевосита таъсири натижасида содир бўлади. Келиб чиқиш сабабидан қатъий назар тана ички ҳароратининг 43 0 С гача кўтарилиши ўлимга олиб келади.

Адабиётлар: 1. Клиническая фармакология, под ред. В.Г. Кукеса, М.1991 г. 2. Основы клинической фармакологии и рациональной фармакотерапии, М.2002 г. 3. Харкевич Д.А.Азизова С.С., Махсумов М.Н. ва бошқаларнинг «Фармакология» уқув адабиётлари 4. Лепахин В.К. и др. «Клиническая фармакология», М. 1988 г. 5. Маматов Ю ва бошқалар «Клиническая фармакология», Т.2002 й.

Похожие

Анализаторлар физиологияси ва гигиенаси

Микробиологик жараёнларда иссиқлик алмашинуви. Иссиқлик алмашинуви жихозлари

Туғиш Физиологияси

Бўғозлик физиологияси

Вулва ва қин анатомияси ва физиологияси