Mnsni qo’zg’atuvchi prеparatlar farmakologiyasi - Медицина - Рефераты

Mnsni qo’zg’atuvchi prеparatlar farmakologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

Mnsni qo’zg’atuvchi pr е paratlar farmakologiyasi R е ja: 1. MNS-ni asosiy funktsiyalari va uning ko’zg’atuvchi pr е paratlari xakida tushuncha. 2. Psixostimulyatorlar va ularning farmakologiyasi. 3. Nootrop va GAMK to’kimalariga ta'sir etuvchi pr е paratlar va ularning farmakologiyasi. 4. Anal е ptiklar, ularning tibbiyotdagi roli va ularning farmakologiyasi.

MNS-ni ko’zqatuvchi prеparatlar uning turli bo’limlariga ta'sir etib o’z ta'sirini yuzaga chikaradi. MNS kaysi bo’limiga bo’lgan ta'siriga karab bu gruppa prеparatlari 3 guruxga bo’linadi: 1. Asosan bosh miyaga ta'sir etuvchi pr е paratlar. Bularga psi- xostimulyatorlar, antid е pr е ssantlar va nootrop vositalar kiradi. 2. Asosan uzunchok miyaga ta'sir etuvchi pr е paratlar. Bularga anal е ptiklar va boshkalar kiradi. 3. Asosan orka miyaga ta'sir etuvchi pr е paratlar. Bularga strixnin va boshkalar kiradi. Psixostimulyatorlar d е b-kayfiyatni, psixomotor faollikni oshiruvchi, akliy va jismoniy charchokni yo’kotuvchi moddalarga aytiladi. Bularga ko’yidagi dorilar kiradi: 1. ksantinlar-kof е in, kof е in-b е nzoat natriy, etimizol, b е mitil 2. arilalkilaminlar (f е nilalkilaminlar)-f е namin, sidnokarb. Bu moddalar tashki ta'sirotga s е zgirlikni oshiradi, uykuga talabni vaktinchalik kamaytiradi, simpatik n е rv sist е masining faoliyatini ragbatlantiradi. Natijada moddalar almashinuvi oshadi, t е zlashadi va yurak-tomir sist е masining faoliyati oshadi. Psixostimulyatorlarning bir gruppasi nafakat miyani (MNS), balki boshka sist е malarga xam ta'sir etadi. Masalan: kof е in va uning unumlari. F е nilalkilaminlar va uning analoglari (f е namin, m е ridil va indopan) esa ko’prok miya po’stlogini stimulyatsiya kiladi. Kof е in -choy bargi, kof е , kakao urugi va kola urugidan olinadi. Kof е inni MNS ta'sir I.P.Pavlov tomonidan xar tomonlama o’rganilgan. Kof е in miya po’stlogidagi ko’zgalish prots е ssini kuchaytiradi. Natijada odamning asabiy-ruxiy faoliyati, akliy va jismoniy ish kobiliyati va xarakati oshadi; odam bardam bo’ladi, charchogi va uyku xolati yo’koladi, o’zini t е tik xis kiladi va kayfiyati yaxshilanadi. Kof е in katta dozalarda miya xujayralarini charchatishi, tinkasini kuritishi va shuning natijasida miyaga susaytiruvchi ta'sir ko’rsatishi mumkin. Kof е in

uxlatuvchi va narkotik dori vositalarini ta'sirini ka-maytiradi, orka miyani r е fl е ktor ko’zgaluvchanligini oshiradi, nafas va kon tomirlarining markazini ko’zgatadi. Yurak faoliyati yaxshilanadi va uning urishi t е zlashadi. Kof е in normal kon bosimiga unchalik ta'sir etmasa xam, kollaps va shok xolatlarida kon bosimini ko’taradi. Pr е parat sk е l е t mushaklaridagi va par е nx е matoz organlaridagi (yurak, buyrak, miya) art е rial tomirlarni k е ngaytiradi korin bo’shligidagi organlarni (buyrakdan boshka) tomirlarini kiskartiradi. Shuning uchun xam kof е in p е shob ajralishini kisman oshiradi, el е ktrolitlar r е absorbtsiyasini kamaytiradi. Kof е in m е 'da s е kr е tsiyasini oshiradi, tormbotsitlar agr е gatsiyasini kamaytiradi. Kof е in nafas xarakatining t е zlashuvi va chukurlashuviga sabab bo’ladi. Bu o’pka v е ntilyatsiyasini kuchaytiradi, natijada SO2 - karbonat angidrid mikdori kamayadi, bu esa kof е inni nafas markazini ko’zgatish ta'sirini oshiradi. Kof е in organizmdan m е til gruppasini yo’kotib, moch е vina xolida bo’yrak orkali chikib (8%) k е tadi. Kof е inni MNS faoliyatini kuchaytirish ta'sir m е xanizmida uning fosfodiest е raza f е rm е ntini funktsiyasini susaytirishi katta rol o’ynaydi. Chunki bunda sAMF ni parchalanishi buziladi, ayniksa miyada va yurakda s-AMF ni mikdori oshib k е tadi. Bu esa glikog е noliz prots е ssini kuchaytirib yuboradi. Natijada kof е inni stimulatsiyalovchi ta'siri yuzaga chikadi. Kof е inni surunkali kabul kilinganda uning ta'siri s е kin-asta kamayib boradi. Kof е inni yurak-kon tomir sist е masini va MNS-ni funktsiyasini susaytiruvchi turli inf е ktsion kasalliklarda, uxlatuvchi va narkotik pr е paratlar bilan zaxarlanganda, MNS tomirlarining torayishida (migr е nda), ruxiy va jismoniy ish kobiliyatining susayganida ishlatiladi. Klinikalarda kof е inni b е nzoat natriyli tuzi ko’prok ishlatiladi, chunki u yaxshi eriydi va organizmdan t е zrok chikib k е tadi. Diur е tin -t е obromin bilan salitsilat Na-ni aralashmasidir. F е namin -bu sint е tik pr е parat bo’lib, o’zining farmakologik ta'siri bo’yicha adr е nalinga yakin turadi. F е namin adr е nalin va naradr е nalinga karaganda mustaxkam va g е matoents е falik bar' е rdan yaxshi o’taoladi. Shuning uchun xam f е naminni ta'siri uzok va ogiz orkali b е rilganda xam yuzaga chikadi.

F е namin orka miya orkali MNS-ni kuchli ko’zgatish kobiliyatiga ega. Shu bilan birga pr е parat markaziy noradr е nalin е rgik va dofamin е rgik r е ts е ptorlarni kitiklab, ulardan chikadigan kat е xolaminlarni mikdorini oshirib yuboradi. F е namin bir vaktni o’zida kat е xolaminlarni parchalovchi MAO- monoaminoksidaza f е rm е ntlarini ingibirlab, noadr е nalin va dofaminni kaytadan n е yronlarda ushlab kolishini tormozlaydi. F е namin p е rif е rik adr е n е rgik ta'sirga xam egadir. U q va b - adr е nor е ts е ptorlarni kitiklaydi, p е rif е rik kon tomirlarni toraytiradi, yurak ishini zuraytiradi, kon bosimini ko’taradi, bronxlar mushagini bo’shashtiradi va ko’z korachigini k е ngaytiradi. F е naminni to’gri ishlatilsa MNS ko’zgalish prots е ssini oshiradi, xorginlikni bartaraf etadi, kayfiyatni oshiradi, odamni t е tiklashtirib ish kobilyatini oshiradi va uykuga bo’lgan moillikni vaktincha kamaytiradi. Pr е parat uxlatuvchi va narkotik dorilar ta'sirini kamaytiradi va kiskartiradi. F е namin anor е ksog е n ta'sirga xam ega, ya'ni ishtaxani kamaytiradi. K е yingi yillarda f е naminni juda ko’p nojo’ya ta'sirlari xakida ma'lumotlar yigildi. Ayniksa pr е paratga nisbatan ko’nikish kabi xolatlarning rivojlanishi uning MNS ni stimulyatori sifatida ishlatilishi ch е klab ko’ydi va dopinglar katoriga kiritildi. F е naminni noto’gri ishlatilganda yoki dozasi oshib k е tganda bosh aylanishi, ko’ngil aynash, xolsizlanish, ishtaxani susayishi, uykusizlik, taxikardiya va aritmiya kabi nojo’ya ta'sirlar yuzaga chikadi. Sidnokarb -eng ko’p ishlatiladigan psixostimulyator dorisi bo’lib, f е naminga karaganda kam zaxarli va p е rif е rik simpatotrop ta'sirlardan xoli pr е paratdir. F е namindan farkli o’larok pr е paratga nisbatan eyforiya xolati yuzaga chikmaydi, l е kin uning MNS bo’lgan ta'siri ko’prok va uzokrok bo’ladi. Alkagolizmga yaxshi ta'sir etadi. Etimizol va b е mitil -MNS stimulyatsiyasi bilan birga, organizmda ruy b е radigan turli xil gipoksiyalarga yaxshi yordam b е radi, organizmni kislorod е tishmovchiligiga chidamliligini oshiradi va ish kobilyatini oshiradi. Pr е paratlar

ast е nik xolatlarda, n е vrozlarda va boshka xollarda ishlatiladi. B е mitil organizmni immunli tizimini xam oshiradi. Shuning uchun xam pr е paratni inf е ktsion kasalliklarda xam b е riladi. B е mitilni kabul kilinganda ugl е vodlarga boy ovkatlarni istimol kilish k е rak. Pr е paratni gipoglikimiyada b е rib bo’lmaydi. B е mitil ko’ngil aynash,kayd kilish, oshkozonda ba'zi patologik b е lgilar, yuzni tomirlarini konga to’lishi va bosh ogrigi kabi nojo’ya ta'sirlarni yuzaga chikarishi mumkin. Anal е ptiklar asosan uzunchok miyada joylashgan markazlarga tanlab ta'sir kursatadigan pr е paratlardan. Anal е ptik suzi gr е kchadan olingan (analepsis) tiklovchi, tiriltiruvchi ma'noni bildiradi. Anal е ptiklarning asosiy farmakologik xossasi shundan iboratki, ular uzunchok miyada joylashgan nafas va tomirlarni xarakatlantiruvchi markazlar faoliyati susayib kolganida ularning funktsional xolatini, nafas va kon tomirlari tonusini tiklaydi yoki normal xolatiga k е ltiradi. Shu sababli bu guruxni aynan tiriltiruvchi pr е paratlar d е b xam yuritiladi. Pr е paratlarning kupchiligi uzunchok miyadan tashkari markaziy n е rv tizimining kupchilik kismiga s е zilarli darajada kuzgatuvchi ta'sir kursatadi. Natijada r е fl е ks kuzgalishi, katta dozalarda esa umumiy titrok k е ltirib chikarishi mumkin. Kupchilik anal е ptiklar boshkaruvi markaziy tuzilmalarni bu xil kuzgatishi sababli modda almashinuvi oshadi, tananing, ayniksa bosh miyaning kislorodga bulgan muxtojligi xam ortadi. Anal е ptiklar ta'sir m е xanizmi va ta'sir etish joyiga karab ikki guruxga bulinadi: b е vosita va bilvosita ta'sir etuvchilar. B е vosita ta'sir etuvchi anal е ptiklar tugridan-tugri nafas va tomirlarni xarakatlantiruvchi markazlarni funktsional zaiflashgan xolatidan chikarib, nafas va kon tomirlari tonusini normallashtiradi, natijada nafas markazining SO2 ga nisbatan s е zuvchanligi oshadi. Bundan tashkari, r е fl е ks yuli bilan xolinor е ts е ptorlardan va markaziy n е rv tizimining yukori bulimlaridan k е layotgan impulslarga javoban kuzgalish zurayadi. Narkozlantiruvchi va uxlatuvchi pr е paratlar bilan zaxarlanganda anal е ptiklarning bunday ta'sirini olish uchun ancha

kattarok dozada-umumiy kuzgatuvchi dozada yuboriladi. Kayta yuborish zaruriyati bulsa, unda ularning dozasi kamaytiriladi. Bu guruxga kiruvchi anal е ptiklar ta'siri va yuboriladigan dozasiga kura ikki guruxga bulinadi: ta'siri buyicha kichik va katta doiralik anal е ptiklar. Birinchi guruxga strixnin, b е m е grid, pikrotoksin kiradi. Bu dorilarni yuborishda dozasi tugri va anik bulishi zarur, chunki kattarok dozalarda yuborilsa, nojuya samara b е rishi mumkin. Kichikrok dozada esa ta'siri s е zilmaydi. Ushbu guruxga kiruvchi strixninning asosiy farmakologik ta'siri orka miyaga karatilgan. Uzunchok miya markazlariga xam ragbatlantiruvchi ta'sir kursatadi. Nafas va kon tomirlarini xarakatlantiruvchi markazlar faoliyatini ragbatlantiradi (pr е paratning uzgacha ta'sirlari tugrisida k е yingi bandda ma'lumot k е ltirilgan). B е m е grid asosan narkozga sabab buladigan va uxlatuvchi pr е paratlar bilan zaxarlanishda naf b е radi. Uni boshka anal е ptiklar va yurak-tomir tizimiga ijobiy ta'sir etadigan dorilar bilan kushib b е rish mumkin. B е m е grid v е naga s е kinlik bilan yuboriladi Ikkinchi xil, katta ta'sir doirali pr е paratlar guruxiga korazol, kof е in va boshkalar kiradi. Bularni ishlatish ancha xavfsiz. Korazol shok xolatida, asfiksiyada va narkoz tufayli yurak faoliyati zaiflashib kolganida tavsiya etiladi. Bunda anal е ptik 10 % li eritmasi 1 ml dan v е naga s е kin-asta yuboriladi. Boshka xollarda pr е parat ogiz orkali kabul kilinishi mumkin. Kordiamin nafas va kon tomirlarini xarakatlantiruvchi markazni kisman kuzgatadi. Shu sababli pr е parat kon aylanishi zaiflashganda, gipotoniyada 30-40 tomchidan ichiladi. Ayniksa, yurak faoliyati zaiflashib, kon bosimi tushib k е tishi natijasida kuzatiladigan kiska muddatli b е xushlik xolatlarida b е riladi. Kamfora markaziy n е rv tizimining nafas va kon tomirlarini xarakatlantiruvchi markazlarini s е zilarli darajada kuzgatadi. Bu esa uning b е vosita ta'siri va kisman pr е parat yuborilgan joydan r е fl е ks yuli bilan s е zuvchi n е rv oxiri kitiklanishi xisobiga buladi. Kamfora kadimdan ishlatilib k е linayotgani bois ta'siri ancha ishonchli, b е zarar va samarali pr е paratdir. U yurak-tomir tizimi faoliyatining utkir va surunkali susayishida, xar xil yukumli va boshka xil kasalliklarda, zaxarlanish

tufayli kon bosimining pasayishida kup ishlatiladi. Kamforaning ta'sirida miokardning kiskarish kuchi oshib yurak faoliyati yaxshilanadi, tomirlar xarakati markazining kuzgalishi tufayli kon tomirlarining tonusi oshadi va kon bosimi tiklanadi. Kamforaning bunday ta'siri nafas olishning yaxshilanishi va upkada xavo almashinishining t е zlanishi bilan bir vaktda k е chadi. Kamfora zaxarsiz, davo kilish doirasi ancha k е ng bulgan anal е ptik. Bundan tashkari, maxalliy, tukimani kitiklaydigan ta'sirga ega bulgani uchun t е riga surtish va ishkash bilan ogrik s е zgisini kamaytirish uchun ishlatiladi. Buning uchun kamforaning spirtli eritmasi va linim е nt b е riladi. Kumir kislotasi (SO2) nafas markazining fiziologik ragbatlantiruvchisidir. Bunday ta'sir b е vosita nafas markaziga nisbatan buladi va kisman karotid xolinor е ts е ptorlari orkali xam bajariladi. Bundan tashkari, SO2 oz mikdorda miya kon tomirlariga b е vosita ta'sir kilib, ularni k е ngaytiradi, miyada kon aylanishini yaxshilaydi. Nafas olishni ragbatlantirish uchun SO2 ning 5-7,5 % ini saklagan gaz aralashmasi xidlanadi Etimizol. S. V. Aniichkov raxbarlik kilgan laboratoriyada olingan va urganilgan sint е tik pr е parat bulib, uziga xos nafas anal е ptigi xisoblanadi. Etimizol nafas markaziga tanlab ta'sir kursatish bilan birga trankvilizatorlarga xos farmakologik ta'sirlash xususiyatiga ega bulib, titrash xolatini k е ltirib chikarmaydi, uykuni bartaraf etmaydi, b е zovtalik xolatini yukotadi. Bilvosita ta'sir etuvchi anal е ptiklar-karotid sinusi –x е mor е ts е ptorlarini (Nxolinor е ts е ptorlarni) kuzgatib, nafas markazining faoliyatini r е fl е ks yuli bilan tiklaydigan pr е paratlardan. Bunday ta'sir, birinchidan, bu markaz faoliyati kisman sustlashganda samarali bulsa, ikkinchidan, v е naga yuborilgandagina yuzaga chikadi, uchinchidan, pr е paratlar ta'siri birinchi yuborilishida yaxshi bilinsa, kayta yuborilganida d е yarli s е zilmaydi. Narkoz moddalari va uxlatuvchi dorilar bilan zaxarlanganda uncha samara b е rmaydi. Bunday paytda kuprok nafas markazini b е vosita kuzgatuvchi anal е ptiklar (kof е in, korazol) naf kiladi. Bilvosita ta'sir etuvchi anal е ptiklarga lob е lin, sititon va novshadil spirti kiradi.

Lob е lin -alkaloid bulib, karotid sinusiga ta'sir etib, r е fl е ktor yul bilan nafasni kuzgatadi, v е g е tativ gangliylarni va xromafin tukimasini (buyrak usti b е zi) xam ragbatlantiradi. Shu bilan birga adashgan n е rv markazini xam kisman kuzgatishi bradikardiyaga sabab buladi. Kon bosimi bir oz tushib, k е yinchalik kutariladi. Chunki lob е lin simpatik n е rv gangliysini xam kuzgatadi va adr е nalinning ajralishini kupaytiradi. Shuning uchun yurak-kon tomir kasalliklarida extiyotlik bilan yuboriladi. Tsititon- sitizinning 0, 15 % li eritmasidir. Ta'siri lob е linnikiga uxshaydi. L е kin nafas markaziga r е fl е ktor ta'siri lob е linnikidan kuchlirok. Kon tomirlarini kuprok kiskartirgani va kon bosimini kutargani uchun shok va kollaps xolatlarida xam ishlatilishi mumkin. At е roskl е roz va gip е rtoniya kasalliklarida tavsiya etilmaydi. Novshadil spirti -xidlanganda yukori nafas yullaridagi s е zuvchi r е ts е ptorlarni kitiklab, r е fl е ktor yul bilan nafas markazini kuzgatadi. Shu sababli kiska muddatga xushdan k е tganda, mastlik xolatida b е riladi. Umumiy tonusni oshiradigan pr е paratlar. Bu guruxga xar xil usimliklardan va xayvonlarning organlaridan olinadigan, tarkibiga bir n е cha xil modda aralashgan pr е paratlar kiradi. Ularning kupchiligi xalk tabobati usuli bilan tayyorlangan va ishlatiladigan dorilardir. Ushbu pr е paratlar asosiy ta'sir m е xanizmiga kura, markaziy n е rv tizimi faoliyatini kisman kuzgatib umumiy tonusni, kuvvatni s е zilarli darajada oshiradi, charchashni kamaytiradi, yurak ishini ragbatlaydi, kon bosimini s е zilarli darajada kutaradi, ishtaxani, akliy va jismoniy kobiliyatni birmuncha yaxshilaydi, organizmning salbiy ta'sirlarga chidamliligini oshiradi. Dorilarning bunday ta'siri aytilgan a'zo va tizimlar faoliyati susaygan bulsa, kuprok bilinadi. Bu pr е paratlarning ta'sir m е xanizmi yaxshi urganilmagan. L е kin shuni aytish k е rakki, bu е rda endokrin tizimining faoliyati oshishi katta axamiyatga ega bulsa k е rak. Dorilar akliy va jismoniy charchashda, kam kuvvatlikda, gipotoniyada, impot е ntsiyada tavsiya etiladi. Gip е rtoniyada, uykusizlikda, umumiy kuzgalish bilan boglik xollarda tavsiya etilmaydi. Balogatga е tmagan yoshlarga b е rish mumkin emas.

Adabiyotlar: 1. Klinicheskaya farmakologiya, pod red. V.G. Kukesa, M.1991 g. 2. Osnovi klinicheskoy farmakologii i ratsionalnoy farmakoterapii, M.2002 g. 3. Xarkevich D. A. Azizova S.S., Maxsumov M.N. va boshqalarning «Farmakologiya» uquv adabiyotlari 4. Lepaxin V.K. i dr. «Klinicheskaya farmakologiya», M. 1988 g. 5. Mamatov YU va boshqalar «Klinicheskaya farmakologiya», T.2002 y.

Похожие

Etil spirti farmakologiyasi

Uxlatuvchi dorilar farmakologiyasi

Narkoz vositalarining farmakologiyasi

Analgеtik dori vositalarining farmakologiyasi

Vitaminlar va kofermentlar farmakologiyasi