Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Endokrin tizim - Медицина - Рефераты

Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Endokrin tizim

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB

Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Endokrin tizim Reja : 1. Anatomiya va fiziologiya fanlari to'g risida qisqacha ma'lumot. 2. Hujayra v a to'qimalar, tuzilishi. turlari va vazifalari. 3. Moddalar almashinuvi haqida tushuncha. Oqsillar, yog'lar va uglevodlar almashinuvi. 4. Suv va tuzlar almashinuvi. Vitaminlar almashinuvi va ularning organizmda tutgan o'rni. 5. Endokrin tizimi haqida tushuncha. Garmonlar va ularning ahamiyati.

Odam anatomiyasi - odam organizmi, organlarning tuzilishi, shakli va joylashish o'rnini o'rganadi "Anatomiya" so'zi yunoncha "anatoma" - kesaman. yorib ko'raman degan ma'nolarni anglatadi. Kesish va yorish odam organizmining tuzilishini o'rganadigan usullaridan hisoblanadi. Hozirgi anatomiya organlar tuzilishini murdani yorib tekshirishdan tashqari odam tirikligida ham rentgenografiya, rentgenoskapiya, ultra tovush (UZI) kabi usullari bilan ham o'rganadi. Organizim va organlarning hayotiy funksiyalari (vazifalar)ni o'rganadigan fan fiziologiya deb ataladi. "Fiziologiya" yunoncha (fizis)- "physis"- tabiat va "logos"- fan demakdir. Fiziologiya anatomiya, gistologiya, embriologiya, biologiya, ximiya va biologiya, fizika singari fanlar bilan chambarchas bog’liqdir va hujayralararo moddadan o'zini membranasi orqali ajralib turadi. Sitoplazmada muayyan vazifani bajaradigan organoidlar bo'ladi. Bularga mitoxondriyalar, ribosomalar. hujayra markazi va boshqalar kiradi. Hujayra tarkibida oqsillar, yog'lar, uglevodlar, nuklein kislotalar SUV va anorganik tuzlar bo'ladi. Hujayralarda asosan ikki xil nuklein kislota: yadroda dezoksiribonuklein kislola (DNK), yadro va sitoplazmada ribonuklein kislota (RNK) uchraydi. Hujayraning yadrosi shar yoki oval shaklida bo'lib, odatda hujayra markazida joylashadi. Yadro qobiqqa o'ralgan bo'ladi. Har bir yadroda 1- 2 ta yadrocha bo'lib ularda nuklein kislotalar sintezlanadi. Bundan tashqari yadro tarkibida oqsillar va DNK dan tashkil topgan xromosomalar bo'lib har bir organizmda ularning soni doimiydir (odamda 23 juft). Hujayralar bo'linish yo'li bilan ko'payadi. Bo'linish murakkab kariokinez, ya'ni mitoz va oddiy amitoz bo'lishi mumkin. Mitoz bo'linishda hujayra yadrosida murakkab o'zgarishlar sodir bo'ladi va hujayra 2 ga bo'linadi. Har qaysi yangi hujayrada 23 juft xromosoma bo'ladi, ya'ni genetik material yangi hujayralarga teng miqdorga bo'linadi.

Oddiy (amitoz) bo'linish kamdan - kam uchraydi. Bunda yadro kattalashib, 2 ga bo'linadi. Yadroning mikrostrukturasida o'zgarish bo'lmaydi, keyin sitoplazma bo'linib 2 ta yangi hujayra hosil bo'ladi. Odam oragnizmida 4 xil to'qimalar bor: 1. Epiteliy to'qimasi. Bu to'qima har xil shakldagi hujayralardan tashkil topgan. Epiteliy to'qimasi terida (himoya vazifasi), nafas yo'llarida (havoni tozalaydi), ichakda (so’rish vazifasi), bezlarda (sekret ishlab chiqaradi) uchraydi. 2. Biriktiruvchi to'qima. Hujayra va Hujayralararo moddadan tuzilgan. Biriktiruvchi to'qima uch xil: tolali, tayanch va oziqlantiruvchi bo'ladi. Tolali biriktiruvchi to'qima hujayralari fagositoz , ya'ni bakteriya va yod moddalarni o’ziga qamrab olib hazm qilib yo'qotish xususiyatiga ega. Tayanch biriktiruvchi to'qimaga tog’ay va suyak to'qimasi kiradi. Oziqlantiruvchi biriktiruvchi to'qimaga qon va limfa kiradi. 3. Muskul to'qimasi qisqarish xususiyatiga ega bo'lib, u asosan ikkiga: silliq muskul to'qimasi va ko’ndalang targ’il muskul to'qimasiga bo'linadi. Silliq muskul to'qimasi deyarli hamma ichki organlarning (til va diafragmadan tashqari) devorida va qon tomirlarida uchraydi. Bu to'qima odamni ixtiyorisiz qisqaradi. Ko'ndalang targ'il muskul to'qimasi skelet muskullarida va ba'zi bir ichki organlarda (til va diafragmada) uchraydi. Yurak devorida ham ko'ndalang targ'il muskul to'qimasi joylashgan bo'lib, organizmning ixtiyoriga bo'ysunib qisqaradi. 4. Nerv to'qimasi - nerv tizimida uchraydi. Bu to'qima hujayralari tana va o'simtalardan iborat bo'lib, ular neyronlar deb ataladi. Ta'surotni qabul qilish va nerv impulslarini o'tkazish nerv to'qimasining asosiy xususiyatidir. Moddalar almashinuvi tirik organizmning zarur va muhim xossasidir. Moddalar almashinuvi bo'lmasa, hayot ham bo'lmaydi. Organizmga tashqi muhitdan kirgan moddalarning unda to parchalanish mahsulotlari chiqarib yuborilguncha o'zgarishning murakkab zanjiri moddalar almashinuvi deb ataladi. Moddalar almashinuvi bir-biri bilan chambarchas bog’langan yagona ikki prosessdan: assimilyasiya va dissimilyasiyadan iborat.

Ovqat hazm qilish kanalida bu moddalar organik moddalarga parchalanib qonga so'riladi va qon bilan birga butun organizmga tarqaladi. Hujayra va to'qimalarda bu moddalardan organizmga xos murakkab moddalar hosil bo'ladi.Ular organizmda yangi hujayra va to'qima hosil bo'lishida ishtirok etadi ham energiya manbai bo'lib hisoblanadi. Bu prosess assimilyasiya deb ataladi. Hujayra va to'qimalardagi murakkab organik moddalar doim parchalanib turadi. Bunda odamning yashashi, harakat qilishi, jismoniy va aqlli mehnat bilan shug'ullanishi uchun zarur energiya ajraladi. Bu prosess dissimilyasiya deyiladi. Moddalar almashinuvida oqsillar, yog’lar, uglevodlar, suv va mineral tuzlar ishtirok etadi. Bundan tashqari organizmning normal rivojlanishi uchun vitaminlar ham katta ahamiyatga ega. Oqsillar almashinuvi . Organizmda oqsillar yangi hujayralar va to'qimalar hosil bo'lishida plastik material sifatida ishtirok etadi. Bir kunda organizmda o'rta hisobda 100- 120 g oqsil kirib turishi kerak. Organizmga oqsillar ovqat mahsulotlari (go'sht, tuxum, sut. mosh, loviya kabilar) orqali tushadi. Ovqat tarkibidagi oqsillar murakkab oqsillar bo'lib, ular ovqat hazm qilish kanalida aminokislotalarga parchalanadi va qonga so'riladi, aminokislotalar qon bilan hujayra va to'qimalarga borib hujayralarda ulardan odam organizmiga xos oqsil sintezlanadi. Keraksiz ortiqcha oqsil, aminokislotalar parchalanib teri va siydik orqali organizmdan tashqari chiqarilib yuboriladi. 1 g oqsil parchalanganda 4.1 kkal energiya ajralibchiqadi. Uglevodlar almashinuvi. Uglevodlar organizm hayotida muhim o'rin tutadi, ular asosiy energiya manbai hisoblanadi. Uglevodlar organizmga murakkab uglevodlar, polisaxaridlar holida kiradi. Ovqat hazm qilish kanalida polisaxaridlar disaxaridlarga, disaxaridlar esa monosaxaridlarga (glyukoza) parchalanadi. Glyukoza qonga so’rilib, jigar va muskullarda undan hayvon kraxmali glikogen hosil bo'ladi. Jigardagi glikogen asosan zahira (zapas) uglevod bo'lib, qonda qand miqdori kamayganda glyukozaga parchalanadi va glyukoza qonga o'tadi. Ortiqcha glyukoza jigarda to'planadi. Muskullardagi glikogen uzluksiz parchalanib turadi. Katta yoshli kishilar 1 kunda 500gr uglevod iste'mol qilishi kerak. Ovqat bilan

uglevodlar kirsa, ham organizmda oqsil va yog'lardan uglevod hosil bo'ladi. lgr uglevod parchalanganda 4,1 kkal energiya ajralib chiqadi. Yog'lar almashinuvi. Yog'lar ham organizmda energiya manbai hisoblanadi. 1 g yog' oqsidlanib parchalanganda 9,3 kkal energiya ajraladi. Organizmga kirgan yog'lar hazm kanalida gliserin va yog' kislotalariga parchalanib. limfaga so'riladi. Bu vaqtda gliserin va yog' kislotalar ichak shilliq pardasi hujayralaridan o'tayotganida bir-biriga birikib yog' hosil qiladi. Bu yog' organizm ehtiyojlarini qondirib, ortiqchasi teri osti yog' kletchatkasida, charvida, buyrak atrofida va boshqa ichki organlarda zahira bo'lib to'planadi va energiya manbai bo'lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, teri osti kletchatkasidagi yog' qatlami organizmdan issiqlikni chiqarmaydi. Organlar atrofidagi yog' esa ularni shikastlanishdan saqlaydi. Organizmga yog' kirmaganda oqsillar va uglevodlardan organizmda yog’ hosil bo'ladi. Katta yoshli odam organizmiga bir kunda 100 gr yog' kirishi kerak. Suv va tuzlar almashinuvi. Suv va mineral tuzlar organizmga energiya bermaydi, ammo organizmda sodir bo'ladigan barcha fiziologik jarayonlarda ishtirok etadi. Organizmga suv kirmasa u bir necha kunda nobud bo'ladi.Hujayra va to'qimalarning asosiy qismi-suv va mineral tuzlardan iborat bo'lib, ular organizmning ichki muhitini tashkil qiladi. Katta yoshli odamlar gavdasi og'irligining 60%ini suv, tashkil etsa, yosh organizmda bu miqdor 80% ga yetadi. Qon plazmasida 42%, suyaklarda 22%, muskullarda 76%, biriktiruvchi to'qimada 80% va miyaning kul rang moddasida 86% suv bo'ladi. Suv va mineral tuzlar hujayralarning normal faoliyati uchun zarur osmotik bosimni hosil qiladi.Organizmga I sutkada 2000-2500 ml suv kiradi. Organizmning normal faoliyati uchun organizmga kirgan suv miqdori chiqadigan suv miqdoriga teng bo'lishi kerak. Suv almashinuvi mineral tuzlar almashinuvi bilan chambarchas bog'liq. Organizmga ovqat bilan kirgan mineral tuzlar qonga so’rilib hujayra va to'qima tarkibiga kiradi. Oqsillar, fermentlar, gormonlar va skelet suyaklari tarkibida ham mineral tuzlar bo’ladi.

Nerv tizimining faoliyati, qonning ivishi, so’rilish, gazlar almashinuvi, sekretsiya va chiqarish jarayon (prosess) lari mineral tuzlar bilan bog'liq. Kalsiy va fosfor, natriy va xlor, temir, kaliy, yod, kobalt, oltingugurt, rux va boshqa elemenllar organizm uchun juda zarur va katta ahamiyatga ega. Organizmga tuzlar ovqat bilan kiradi. Organizmning normal hayot faoliyati uchun vitaminlar ham zarur bo'ladi. "Vita"- hayot degan ma'noni anglatadi. Ko'p vitaminlar fermentlar tarkibiga kiradi va katalizatorlar sifatida moddalar almashinuvida ishtirok etadi. Vitaminlar ikki guruhga bo'linadi: 1. Suvda eriydigan: C, PP, Bl , B2 . B3 . B6 , BI2 vitamin va boshqalar kiradi. 2. Yog'da eriydigan: A, D , К , F vitaminlar kiradi. Vitaminlar ho'l meva, sabzavot va sut mahsulotlarida ko'p bo'ladi. A vitamin o'sishga ta'sir etadigan vitamin bo'lib, moddalar almashinuvida gormonlar hosil qilishda qatnashadi. Organizmda A vitamin yetishmasa, qorong’ida ko'rmay qoladi, ya'ni shapko'rlik rivojlanadi. В 1 vitamin uglevodlar almashinuviga ta'sir qiladi. Organizmda bu vitamin yetishmasa. nerv tizimi faoliyati buziladi. B12 - vitamini qon hosil bo'lishida ishtirok etadi. B12 vitamini yetishmasa kamqonlik kasalligi kelib chiqadi. C vitamin organizmda oqsil sintezlanishi uchun zarurdir. Cvitamin uglevodlar almashinuviga ta'sir etadi. Tishlar, milk normal holatda bo'lishini, suyaklar tarkibida organik moddalar hosil bo'lishini ta'minlaydi. C vitamin immunitetni kuchaytiradi. C vitamin yetishmasa, singa (lavsha) kasalligi kelib chiqadi Dvitamin organizmning normal o'sishi va rivojlanishida, kalsiy va fosfor tuzlari almashinuvida katta rol o'ynaydi. Yosh organizmda vitamin D yetishmasa, raxit kasalligi rivojlanadi. Organizmda moddalar almashinuvi energiya almashinuvi bilan bog’liq. Har xil fiziologik funksiyalarni bajarish uchun organizm energiya sarflaydi.

To'qimalardagi oqsillar, yog'lar va uglevodlarning parchalanishi natijasida energiya ajraladi. Odam tamomila tinch turganda ham yurak va buyraklarning ishi, nafas muskullarining qisqarishi uchun bir qancha energiya sarflaydi. Bu energiya miqdori asosiy almashinuv deyiladi. Bez hujayralarida hosil bo'ladigan moddalarni tashqariga chiqarmasdan bevosita qonga yetkazib turadigan bezlar ichki sekretsiya bezlari deyiladi. Endokrin bezlar - "endo"- ichki, "krino" ajrataman degan ma'noni anglatadi. Ichki sekretsiya bezlariga: gipofiz, epifiz, qalqonsimon bez, ayrisimon bez, buyrak usti bezlari, oshqozon osti va jinsiy bezlarning bir qismi kiradi. Gipofiz bezi- no'xatsimon, vazni 0.5-0.6 gr, bosh miyaning ostki qismida kalla suyagining "turk egarchasi" deb atalgan qismida joylashgan. U uch bo'lakdan iborat: oldingi bo'lak, o'rta va orqa bo'lak. Gipofizning oldingi bo’lagida somatotrop, adrenoqor-tikotrop, tireotrop. gonadotrop. laktotrop.lyutenlovchi gormonlar ajraladi. Somatotrop gormon bolalar va o'smirlarni o'sishi, rivojlanishi,organizmdagi oqsillar sintezlanishini boshqaradi. Bu gormon balog’at yoshiga yetmay turib, ko'p ishlab chiqarilsa. bo'y normadan ortiq o’sib ketadi. Bu gigantism, kam ishlab chiqarilsa esa bo'y o’smay qoladi. Bu nanizm - pakanalikni keltirib chiqaradi. Adrenokortikotrop gormoni buyrak usti bezining ishini tartibga soladi. Tireotrop gormoni qalqonsimon bezning ishini, ya'ni tiroksin ishlab chiqarilishini boshqaradi. Gonadotrop gormoni ayollarda va erkaklarda jinsiy bezlar funksiyasini boshqaradi. Gipofizning o'rta bo'lagida intermedin gormoni ajraladi. Bu gormon terida pigment hosil bo'lishini boshqaradi. Gipofizning orqa bo'lagida oksitotsin va vazopressin gormonlari ajraladi. Oksitosin gormoni ayollarda bachadon muskullarining qisqarishini kuchaytirib tug’ish jarayonini osonlashtiradi. Vazopressin gormoni esa organizmda suv almashinuvini boshqarish, ya'ni buyrak kanalchalarida birlamchi siydikning 98.5-99 %ini qonga qayta so'rilishini

ta'minlaydi. Bu gormon yetishmasa odamda qandsiz diabet kasalligi kelib chiqadi. Epifiz bezi o'rta miya sohasida joylashgan bo'lib. vazni 0,2 grammga tengdir. U pigment almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Qalqonsimon bezi bo' у inning old qismida joylashgan bo'lib, hiqildoqni oldingi va yon tomonlaridan yopib turadi. Uning vazni kattalarda 25-30 gr bo'ladi. Bu bez tiroksin gormonini ishlab chiqaradi. U moddalar almashinuvi, yurak ishini gumoral yo'l bilan boshqarishda bolalarning o'sishi va rivojlanihida, nerv tizimining funksiyasini normal takomillashuvida katta ahamiyatga ega. Qalqonsimon bez funksiyasining susayishiga gipoterioz deyiladi. Yod yetishmovchiligi natijasida odamda endemik buqoq kelib chiqadi. Bez funksiyasining oshishi tireotoksikoz kasalligini kelib chiqishiga sababchi bo'ladi. Qalqonoldi bezi oval shaklida bo'lib, juda mayda, vazni o'rtacha 0,11 grammga teng. Bu bez organizmda kalsiy va fosfor tuzlari almashinuviga ta'sir etadigan gormon- paratgormon ishlab chiqaradi. Bu gormon kamayganda muskullar tortishadi va tetaniya kasalligi ro'y beradi. Bu kasallikda qondagi kalsiy miqdori kamayib ketadi. Ayrisimon bez to’sh suyagining orqa yuzasida joylashgan. Vazni 14-15 yoshli o'smirda 30-40 gr. katta odamlarda 5gr ga teng. Ayrisimon bezda timozin gormoni ishlab chiqariladi. Timozin limfositlar hosil bo’lishini kuchaytiradi. Buyrak usti bezi 2 ta bo'lib o'ng va chap buyraklarning ustki qismida joylashgan. Ularning birgalikdagi vazni 10-20 gr ga teng bo'lib, 2 qavatdan : ustki po'stloq qavati va ichki mag’iz qismidan iborat. Po’stloq qismida mineralqortikosteroid, glyukoqor-tikoid va jinsiy gormonlarni hosil qiladigan androgen va esterogenlar ishlab chiqariladi. Miya qismidan noradrenalin va adrenalin gormonlari ishlab chiqariladi. Bu gormonlar arterial qon bosimini oshiradi, yurak qisqarishlarini tezlashtiradi, to'qimalarda moddalar almashinuvini kuchaytiradi.

Me’da osti bezi me'daning pastki va orqa sohasida bel umurtqasi ro'parasida joylashgan bo'lib, uzunligi 16-20 sm, vazni 70-80 gr. Inkretor qismi insulin gormonini ishlab chiqaradi. Insulin qondagi qand moddasining ortiqcha qismini jigar va muskul to'qimalarida glikogen moddasi sifatida zapas holda to’planishni ta'minlaydi. Jinsiy bezlar. Erkaklarda urug'donda, ayollarda tuxumdonda jinsiy gormonlar ishlab chiqariladi. Bolalarning balog’atga yetishi va jinsiy rivojlanishi erkaklar jinsiy gormonlari testosteron va androsteron ,ayollar jinsiy gormoni esterogen bilan bog'liqdir. Bu gormonlar birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarning paydo bo'lishiga ta'sir etadi. Ichki sekresiya bezlarining faoliyati nerv tizimi tomonidan boshqariladi. Shunday qilib, ichki sekretsiya bezlarida ishlab chiqarilayotgan gormonlar o'z navbatida nerv tizimiga ta'sir etadi, nerv tizimi esa gumoral yo'l bilan ichki sekresiya bezlari faoliyatini boshqaradi.

Похожие

Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Asab tizimi

Energiya va moddalar almashinuvi

Endokrin tizim fiziologiyasi

Оvqat hazm qilish, endokrin va moddalar almashinuvi hamda siydik tanosil sistemalari kasalliklari

Hujayra va hujayra nazariyasi