Endokrin tizim fiziologiyasi - Медицина - Рефераты

Endokrin tizim fiziologiyasi

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

154.5693359375 KB

Endokrin tizim fiziologiyasi Reja: 1. Gipofiz va uning gormonlari. 2. Adenogipofiz gormonlari tomonidan nazorat qilinadigan endokrin bezlar

Gipofiz va uning gormonlari. Gipofiz, yoki miyaning pastki o’simtasi endokrin bez hisoblanib, uning funktsiyasi gipotalamik gormonlar tomonidan boshqariladi. Shundan kelib chiqqan holda, gipofiz organizmni muvofiqlashtiruvchi tizimining asab va endokrin komponentlarini bog’lovchi muhim boshqaruv markazdir. Embriogenez davrida gipofiz ikkita har xil kurtakdan hosil bo’lgan. Oraliq miya voronkasining tubidan neyrogipofiz shakllangan bo’lib, u, yuksak umurtqalilarda gipofizning o’rtadagi tepaligidan, oyoqchalaridan yoki shohchalaridan va orqa (asab) sohasidan iborat. Bezli soha yoki adenogipofiz, oldingi ichakning oldiga turtib chiqqan epitelial qopqog’idan rivojlanadi. Rivojlanish jarayonida bu ikkala qismni bitta a’zoga birlashishi sodir bo’lgan. Adenogipofizda oldingi yoki distal va oraliq sohalar farqlanadi. Ko’pchilik sut emizuvchilarda oraliq soha sust rivojlangan, qushlarda esa umuman bo’lmaydi. Bir qator umurtqalilarda tuberal soha ham mavjud (7.2-rasm). Rasm.7.2. Sut emizuvchilar gipofizining tuzilishi: 1-distal soha, 2-tuberal, 3-asabli, 4-oraliq soha. Odam va ko’pchilik umurtqalilarning gipofizida ettita gormon ishlab chiqariladi, shulardan to’rttasi periferik endokrin bezlarga ta’sir ko’rsatadi va trop gormonlar deyiladi, uchtasi - efferent gormonlar bo’lib, to’g’ridan-to’g’ri a’zo va to’qimalarga (nishonlarga) ta’sir qiladi. Trop gormonlarga - follikulni rag’batlantiruvchi gormon (FRG), lyuteinlovchi gormon (LG), tireotrop gormon (TTG), adrenokortikotrop gormon (AKTG) kiradi. Effektor gormonlarga - o’sish gormoni, samototrop gormon (o’G, STG), prolaktin (lyuteotrop gormon) (PRL, LTG), melanotsitlarni rag’batlantiruvchi gormon (MRG) kiradi. Adenogipofizda - atsidofil, bazofil va xromofob hujayralar farqlanib, ular o’ziga mos ravishdagi gormonlarni sintezlaydi. Atsidofil hujayralar o’sish gormoni va prolaktin, bazofil hujayralar - gonadotrop gormonlar (FRG va LG) va tireotrop gormonlar ishlab chiqaradi, xromofob hujayralar esa atsidofil va bazofil hujayralarning oldingi ko’rinishi bo’lsa kerak. Adenogipofizning trop gormonlari . Adrenokor tikotrop gormon - buyrak usti bezi po’stloq qismining tutamli va turli zonalarining o’sishi va bu erdagi gormonlar sintezi uchun zarur. Adrenokortikotrop gormoni 39 ta aminokislotadan tuzilgan polipeptid. Gormonning turga xosligi yo’q, u buyrak usti bezidan tashqari

boshqa a’zolarga ham sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Bu gormonning miqdori qonda oshsa, terining pigmentlanishi kuchayadi, yog’ning yog’ zaxiralaridan qonga o’tishi tezlashadi, jigarda kortizolning parchalanishiga ta’sir qiladi. Adenogipofizning gormonlari to’g’risidagi ma’lumotlar 7. 1-jadvalda keltirilgan. Tireotrop gormonlar (tireotropin TTG) glikoprotein hisoblanib, alfa va betta subo’lchamlardan tuzilgan. Betta subo’lcham o’ziga xos biologik faolligini belgilaydi, alfa subo’lcham TTG va gonadotroplarga (FRG va LG) to’g’ri keladi. Tireotropin qalqonsimon bezning o’sishi va rivojlanishini stimullaydi, tiroksin (T 4 ) va triyodtironin (T 3 ) kabi qalqonsimon bezning gormonlarini ishlab chiqarish va ajratilishini boshqaradi. Gonadotrop gormonlar - ayollar va urg’ochi hayvonlarda follikulning rivojlanishi va etilishini, ovulyatsiyani (Graaf pufakchasi yorilib, undan tuxum hujayraning chiqishini), sariq tananing rivojlanishi va faoliyatini ta’minlaydi. Erkaklarda urug’don naychalari rivojlanishi, spermatozoidlarni etilishi va spermatozoidlar paydo bo’lishi uchun gonadotrop gormonlar zarur. Bu gormonlar jinsiy bezlarda ayollar jinsiy gormonlari estradiol, estron va progesteron va erkaklar jinsiy gormoni testosteron ishlab chiqarilishini boshqarib turadi. Voyaga etmagan hayvonlarning gipofizi olib tashlansa, jinsiy bezlar rivojlanishdan to’xtaydi. Yosh hayvonlarga gonadotrop gormonlar yuborilsa, voyaga etishi tezlashadi. Axtalangan hayvonlarda gonadotrop ormonlarning samara bo’lmaydi. Voyaga etgan hayvonlarning gipofizi olib tashlansa, jinsiy bezlari atrofiyaga uchraydi. Adenogipofizning effektor gormonlariga - o’sish gormoni (o’G), prolaktin (PRL) va melanotsitlarni rag’batlantiruvchi gormon (MRS) kiradi. o’sish gormoni (o’G, somatotrop gormoni, STG) - oqsil bo’lib, uning boshqa gormonlardan farqi - turga oid o’ziga xosligidadir. Odamning o’sish gormoni 191 aminokislota qoldig’idan iborat bo’lib, organizmda tez parchalanadi. Bu gormon suyaklarning bo’yiga o’sishini ta’minlaydi. Somatotropin ta’sirida a’zo va to’qimalarda oqsil sintezi tezlashadi, ammo buning uchun etarli miqdorda insulin, oqsil va uglevodlar bo’lishi shart. Bola iste’mol qilayotgan ovqatda oqsil va energiya miqdori kam bo’lsa, uning o’sishi (qonda o’sish gormoni ko’p bo’lishiga qaramasdan) sekinlashadi. Chunki oqsil etishmasligi natijasida jigarda somatomedin peptidining sintezlanishi kamayib ketadi. Bu peptid, sulfat kislota angidridini tog’ay to’qimasiga o’tishini, DNK, RNK va oqsil sintezlanishini tezlashtirish yo’li bilan yosh organizmning o’sishini ta’minlaydi. Somatotropning organizmdagi modda almashinuviga bevosita ta’siri hujayralar membranasidan aminokislotalar tashilishini tezlashtirish va lipolizni kuchaytirishdan iborat. Bu gormon qonda glyukoza miqdorini oshiradi, glyukozaning boshqa moddalardan sintezlanishini tezlashtiradi (kontrinsulyar ta’sir). Bola organizmida STG ko’p ishlab chiqarilsa gigantizm kuzatiladi (erkaklarning bo’yi 200 sm, ayollarning bo’yi 190 sm dan oshib ketadi). Gipofizar gigantizmda odamning boshi, tanasi, qo’l va oyoqlari nisbatan buzilmagan holda kattalashadi. Skelet mushaklari, ichki a’zolar ham ko’pincha yaxshi rivojlangan bo’ladi. Organizmning o’sish davri 30 yoshgacha boradi. Undan katta yoshli odamlarda gipofiz ko’p miqdorda somatotropin ishlab chiqarsa, akromegaliya hodisasi ro’y beradi. Bunda suyaklar va yumshoq

to’qimalar qalinlashadi, odamning burni, lablari, jag’i, qo’l-oyoqlari kattalashadi. Kasalning ko’krak qafasi, ichki a’zolari ham kattalashadi. Ikki-uch oy oldin olingan qo’lqop va poyafzal ham kichkina kelib qoladi. Gipofizar novchalarda va akromegaliyada jinsiy bezlar ishi sustlashadi, insulin kam miqdorda ishlab chiqarilganidan diabet xastaligi alomatlari kelib chiqadi. o’sish gormonining etishmovchiligi va gipofizning boshqa glandotrop gormonlari kam ishlab chiqarilishi natijasida gipofizar nanizm (mittilik) ro’y beradi. Bu holat homilada yoki bolaning juda yoshligidan boshlanib, o’sishning keskin ravishda sekinlashuviga olib keladi. Organizmning o’sishiga o’sish gormonidan tashqari, qalqonsimon bez va buyrak usti bezlarining gormonlari va jinsiy gormonlari jiddiy ta’sir ko’rsatadi, shu bilan birga irsiyat, iqlim, ovqatlanishga bog’liq omillar ham ta’sir qiladi. Gipofizar nanizmda odamning bo’yi past bo’lsa ham, gavda qismlarining bir-biriga nisbati nisbati saqlanib qoladi, qo’l-oyoq panjalari kichkina, barmoqlari ingichka bo’ladi, jinsiy a’zolar rivojlanmaydi, gipofizar pakana erkaklar jinsiy zaif bo’ladi, ayollar esa, homilador bo’lmaydi. Ba’zi pakanalar qonida somatotropin miqdori odatdagidan ko’p bo’ladi. Ularning yaxshi o’smasligining sababi, somatomedinlarning etishmovchiligidadir (Somatomedin 63 aminokislota qoldig’idan tuzilgan peptid bo’lib, jigarda sintezlanadi). U, nafaqat tog’ay va suyak to’qimalari o’sishini, balki boshqa to’qimalard Adenogipofiz gormonlari tomonidan nazorat qilinadigan endokrin bezlar Ham hujayralarning mitotik bo’linishini tezlashtiradi. Gipofizar pakanalikni odamning o’sish gormoni bilan davolash mumkin xolos. Davolash qanchalik erta boshlansa, natijasi shunchalik yaxshi bo’ladi. o’sish gormonining qondagi miqdori, fiziologik sharoitda ham 10-20 martaga o’zgarishi mumkin. o’sish gormonining qonga o’tishida tsirkad (kecha-kunduzgi) ritm kuzatiladi, uning qondagi miqdori kechasi, odam qattiq uxlaganda eng yuqori darajaga ko’tariladi. Somatotropin sekretsiyasini gipotalamusning somatoliberini tezlashtiradi, ingibitor gormon bo’lmish somatostatin esa, bu jarayonni susaytiradi. Somatotropin sekretsiyasiga qonning kimyoviy tarkibi, xususan aminokislotalar, yog’ kislotasi va glyukozaning qondagi miqdori ta’sir qiladi. Qonda glyukoza miqdori kamaysa, o’sish gormoni sekretsiyasi kuchayadi. Gormonning qonga o’tishi stress holatlarda ham tezlashadi. Prolaktin - oqsil gormon bo’lib, 198 aminokislota qoldiqlaridan tashkil topgan (uning miqdori erkak va ayollarda 2-15 mkg  l atrofida bo’lib, homilador ayollarda 300 mkg  l ga etadi). Prolaktin sut bezlari o’sishini va sut ishlab chiqarilishini, sut oqsillari va boshqa tarkibiy qismlarning sintezlanishini tezlashtiradi. Kalamushlarda prolaktin lyuteotrop (sariq tana faolligini saqlash) ta’sir ham ko’rsatadi. Agar balog’atga etmagan, yosh urg’ochi hayvonlarga prolaktin yuborilsa, ularda onalik instinkti paydo bo’ladi. Gipotalamik markazlar prolaktin sekretsiyasini reflektor yo’l bilan kuchaytiradi. Ushbu refleks, bola sut emgan vaqtida sut bezlari so’rg’ichidagi retseptorlar qo’zg’alishi natijasida amalga oshadi. Sut sog’ish ham qonda prolaktin

miqdorini oshiradi. Prolaktin suv-tuz va yog’ almashinuviga ham ta’sir qiladi, terining yangilanishi va undagi yog’ bezlari faoliyatini tezlashtiradi. Gormonning qonga o’tishi reflektor yo’l bilan tezlashsa, gipotalamusning ingibirlovchi omili (dofamin) bu jarayonni sekinlashtiradi. Melanotsitlarni rag’batlovchi gormon ham gipofizning effektor gormonlariga kiradi. U alfa-melanotsitlarni rag’batlovchi va betta-melanotsitlarni rag’batlovchi gormonlarga bo’linadi. Birinchisi 22 ta aminokislota qoldig’idan iborat polipeptid bo’lib, kimyoviy va funktsional hossalariga ko’ra adrenokortikotrop gormonga yaqin. Uning ta’sirida odam va hayvon terisi hamda juni qorayadi, ya’ni pigment effektini vujudga keltiradi. Junning fasliy o’zgarishi hayvonlar uchun himoya ahamiyatiga ega. Bu gormon ta’sirida melanotsitlarda melanin miqdori oshadi, uning zarrachalari hujayra protoplazmasida keng tarqalgan. Melanotsitlarni rag’batlovchi gormon teridagi yog’ bezlarini, homila paytida bachadon o’sishini tezlashtiradi. Bu gormonning ajralishi reflektor yo’l bilan boshqarilib, u, ko’z pardasiga nur tushishiga bog’liq. Gipotalamusning ingibitor va rilizing omillari ham melanotsitlarni rag’batlovchi gormonni ajralishini boshqarishda ishtirok etadi. Adenogipofiz gormonlarining ettitadan to’rtta sining ta’siri funktsiyasi, gipotalamo-gipofizar tizim faoliyati bilan uzviy bog’liq bo’lgan endokrin bezlar tomonidan boshqa gormonlarni ishlab chiqarilishini boshqarishdan iborat. Adenogipofizning tireotrop gormoni qalqonsimon bezda tireoid gormonlari ishlab chiqarilishni rag’batlantiradi, adrenokortikotrop gormon buyrak usti bezining glyukokortikoidlar sekretsiyasiga ta’sir ko’rsatadi, gonadotrop gormonlar esa gonadlarning steroidogen to’qimalari tomonidan jinsiy gormonlarni ishlab chiqarishiga olib keladi. Buyrak usti bezlarining po’stlog’ida yana mineralokortikoidlar (aldosteron), buyrak usti bezining mag’iz qavatida esa katexolaminlar sintezlanadi. Qalqonsimon bez va uning gormonlari. Bu bez ichki sekretsiya bezlarining orasida eng kattasi bo’lib (odamda,15-30 g), har xil diametrli follikullardan tashkil topgan. Bu bez I va II jabrali cho’ntaklar orasida tomoqning ventral devoridagi bo’rtmadan hosil bo’ladi. Qalqonsimon bez barcha umurtqali hayvonlarda bo’lib, uning hujayralarini asosiy vazifasi tashqi muhitdan yodni yutib, tirozin kislota bilan kombinatsiyada tireoid gormonlarni sintez qilishdan iborat. Qalqonsimon bezning tarkibiy tuzilishi va funktsional o’lchamining asosi- follikul hisoblanadi (7.3-rasm). Rasm.7.3.Kalamush qalqonsimon bezining passiv (A) va aktiv (B) paytidagi БА

follikulalarining holati. Follikulning devori tireoid epiteliydan hosil bo’lgan. Follikulning bo’shlig’ida kolloid joylashgan bo’lib, uning tarkibida tireoidli gormonlar mavjud. Follikullar qon tomirlari bo’lgan birlashtiruvchi to’qimalar bilan o’ralgan. Qalqonsimon bez qon bilan serta’minlangan bo’lib, kapillyarlari orqali gormonlar hosil bo’lishi uchun zarur bo’lgan komponentlar keladi va sintezlangan gormonlar chiqariladi. Qalqonsimon bez hujayralarining muhim xususiyati, qon plazmasidan yodni kimyoviy va elektrik gradientga qarshi tortib olish, uni jamg’arish va organik bog’langan yod hamda fiziologik faol tireoid gormon holiga o’zgartirish hisoblanadi. Tireoid gormonlarni sintez qilish yo’li barcha umurtqalilarda o’xshashdir. Qalqonsimon bezda tireotrop gormon ta’siri ostida ikkita gormon - tetrayodtironin (tiroksin, T 4 ) va triyodtironin (T 3 ) ishlab chiqariladi. Triyodtironin tetrayodtironinga nisbatan kam ishlab chiqariladi, lekin faolligi jihatidan ancha ustun bo’ladi. Tireoidli gormonlar tarkibida yod bo’lib, u asosan ovqat va suv bilan kelib tushadi. T 4 tarkibida tironinli yadro bilan bog’langan 4 atomli, T 3 tarkibida esa 3 atomli yod bor. Qonga kelib tushgan paytida, T 3 va T 4 proteoliz yo’li bilan tireoglobulindan ajratiladi, lekin plazmada, ular tiroksinni bog’lovchi globulin bilan qaytadan birikadi va T 3 hamda T 4 ning faqatgina kichik bir qismi qonda faol holatda qoladi. Tiroksinni rag’batlantirish samarasining darajasi erkin tiroksinning miqdoriga bog’liq. Tireoidli gormonlarning ta’sir doirasi kengdir. Ularning asosiy samarasi turli almashinuv jarayonlariga, o’sish va rivojlanishga ta’siridan iborat, yana ular adaptiv reaktsiyalarda ham qatnashadi. T 3 va T 4 ning energetik almashinuviga ta’siri ancha yorqin namoyon bo’ladi. Tireoidli gormonlar bo’lmagan paytda almashinuv jarayonlarining tezligi pasayadi, ular ko’payib ketganda tinch holatdagi asosiy almashinuv normaga nisbatan ikki marta ortishi mumkin. Yuksak umurtqalilarda kalorigen samara ancha aniq va o’sayotgan organizmning barcha hujayralarida, ayniqsa asab tizimining hujayralarida namoyon bo’ladi. Tireoid gormonlar organizmning muhit o’zgarishlarga, xususan, mavsumiy o’zgarishlariga moslashishini ta’minlaydi. Bu gormonlar organizmga yuborilganda asosiy modda almashinuvi ortadi, kislorod sarflanishi va karbonat angidrid chiqarilishi ko’payadi. Hujayralarda oqsil sintezi tezlashib, yog’ va uglevodlar ko’proq parchalanadi. Mitoxondriyalardagi oksidlanish va oksidlanishli fosforlanish jarayoniga bevosita ta’sir ko’rsatadi. ATF sintezi sekinlashib issiqlik hosil bo’lishi tezlashib ketadi. To’qimalarning katexolaminlarga nisbatan sezgirligi oshadi. Bu gormonlarning qondagi miqdori ko’paysa, adrenalin va noadrenalinning juda ham kam miqdori periferik qon tomirlarni toraytirib, arterial qon bosimini oshiradi. Qalqonsimon bez faoliyatining haddan tashqari kuchayib ketishi tireotoksikoz kasalligiga olib keladi. Bunda organizmda: a) MAT Qo’zg’aluvchanligi oshadi, odam serjaxl bo’lib qoladi, bexudaga bezovtalanadi, yig’laydi, uyqusi buziladi, b) qo’llarida titrash (tremor) paydo bo’ladi, v) taxikardiya ro’y berib, arterial qon bosimi ko’tariladi, g) nafas olish o’zgaradi, o’pkaning daqiqalik havo almashinuvi (ventilyatsiyasi) ko’payadi, d) me’da - ichak tizimining harakatlari kuchayadi, e) ko’z yorig’i va qorachiq kengayadi hamda

ko’z chaqchayadi. Agar, odamning qalqonsimon bezi bolalik davridanoq sust ishlasa kretinizm bo’ladi. Kretinlarning bo’yi o’smay qoladi, gavda nisbatlari o’zgaradi, ya’ni qo’l-oyoqlari kalta, boshi

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Endokrin tizim

Endokrin tizimi

Ovqat hazm, ayirish, tanosil endokrin tizimlari

Nafas olish fiziologiyasi

Qo’zg’aluvchan to’qimalar fiziologiyasi