Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Asab tizimi - Медицина - Рефераты

Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Asab tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Asab tizimi R e j a I.Anatomiya va fiziologiya fanlari t o’g’ risida qisqacha ma’lumot. 2. Hujayra v a to’qimalar, tuzilishi, turlari va vazifalari. 3. Moddalar almashinuvi haqida tushuncha. Oqsillar yog’lar va uglevodlar almashinuvi. 4. Suv va tuzlar almashinuvi. Vitaminlar almashinuvi va ularni organizmda tulgan o’rni. 5. Asab tizimi haqida ma’lumot

Odam anatomiyasi - odam organizmi, organlarning tuzilishi, shakli va joylashish o'rnini o'rganadi. "Anatomiya" so'zi yunoncha "anatoma"– kesaman,yorib ko'raman degan ma'nolarni anglatadi. Kesish va yorish odam organizmining tuzilishini o’rganadigan usullaridan hisoblanadi. Hozirgi anatomiya organlar tuzilishini murdani yorib tekshirishdan tashqari odam tirikligida ham rentgenogrfiya, rentgenoskopiya, ultra tovush (UZI) kabi usullari bilan ham o’rganadi. Organizim va organlarning hayotiy funksiyalari (vazifalar) ni o'rganadigan fan fiziologiya deb ataladi. "Fiziologiya" yunoncha (fizis)- "physis"- tabiat va "logos"- logos fan demakdir. Fiziologiya anatomiya, gistologiya ,embriologiya, biologiya, ximiya va biologiya, fizika singari fanlar bilan chambarchas bog’liqdir va hujayralararo moddadan o'zini membranasi orqali ajralib turadi. Sitoplazmada muayyan vazifani bajaradigan organoidlar bo'ladi. Bularga mitoxondriylar, ribosomalar hujayra markazi va boshqalar kiradi. Hujayra tarkibida oqsillar,yog'lar, uglevodlar, nuklein kislotaalar suv va anorganik tuzlar bo'ladi. Hujayralarda asosan ikki xil nuklein kislota: yadroda dezoksiribonuklein kislola (DNK), yadro va sitoplazmada ribonuklein kislota (RNK) uchraydi. Hujayraning yadrosi shar yoki oval shaklida bo'lib, odatda hujayra markazida jovlashadi. Yadro qobiqqa o'ralgan bo'ladi. Har bir yadroda 1-2 ta yadrocha bo'lib ularda n и klein kislotalar sintezlanadi. Bundan tashqari yadro tarkibida oqsillar va DNK dan tashkil topgan xromsomalar bo'lib har bir organizmda ularning soni doimiydir (odamda 23 juft). Hujayralar bo'linish yo'li bilan ko'payadi. Bo'linish murakkab kariokinez, ya'ni mitoz va oddiy amitoz bo'lishi mumkin. Mitoz ho'linishda hujayra yadrosida murakkab o'zgarishlar sodir bo'ladi va hujayra 2 ga bo'linadi. Har qaysi yangi hujayrada 23 juft xromosoma bo'ladi, ya'ni genetik material yangi hujayralarga teng miqdorga bo'linadi. Oddiy (amitoz) bo'linish kamdan- kam uchraydi bunda yadro kattalashib, 2 ga bo'linadi. Yadroning mikrostrukturasida o'zgarish bo'lmaydi, keyin sitoplazma bo'linib 2 ta yangi hujayra hosil bo'ladi.

Odam organizmida 4 xil to'qimalar bor: 1. Epiteliy to'qimasi. Bu to'qima har xil shakldagi hujayralardan tashkil topgan. Epiteliy to'qimasi terida (himoya vazifasi), nafas yo'llarida (havoni tozalaydi) ichakda (surish vazifasi), bezlarda (sekret ishlab chiqaradi) uchraydi. 2. Biriktiruvchi to'qima. Hujayra va Hujayralararo moddadan tuzilgan. Biriktiruvchi to'qima uch xil: t olali, tayanch va oziqlantiruvchi bo'ladi.Tolali biriktiruvchi to'qima Hujayralari fagositoz y a'ni bakteriya va yod moddalarni uziga qamrab olib hazm qilib yo'qotish xususiyatiga ega. Tayanch biriktiruvchi to'qimaga tog’ay va suyak to'qimasi kiradi. Oziqlantiruvchi biriktiruvchi to'qimaga qon va limfa kiradi. 3.Muskul to'qimasi qisqarish xususiyatiga ega bo'lib u asosan ikkiga: silliq muskul to'qimasi va kondalang targ’il muskul to'qimasiga bo'linadi. Silliq muskul to'qimasi deyarli hamma ichki organlarninig (til va diafragmadan tashqari) devorida va qon tomirlarida uchraydi. Bu to'qima odamni ixtiyorisiz qisqaradi. Ko'ndalang targ'il muskul to'qimasi sklet muskullarida va ba'zi bir ichki organlarda (til va diafragmada) uchraydi. Yurak devorida ham ko'ndalang targ'il muskul to'qimasi joylashgan bo'lib, organizmning ixtiyoriga bo'ysunib qisqaradi. 4. Nerv to'qimasi-nerv tizimida uchraydi. Bu to'qima hujayralari tana va o'simtalardan iborat bo'lib ular neylronlar deb ataladi. Ta'surotni qabul qilish va nerv impulslarini o'tkazish nerv to'qimasining asosiy xususiyatidir. Moddalar almashinuvi tirik organizmning zarur va muhim xossasidir moddalar almashinuvi bo'lmasa hayot ham bo'lmaydi. Organizmga tashqi muhitdan kirgan moddalarning unda to parchalanish mahsulotlari chiqarib yuborilguncha o'zgarishning murakkab zanjiri moddalar almashinuvi deb ataladi. Moddalar almashinuvi bir-biri bilan chambarchas bog’langan yagona ikki prosessdan: assimilyasiya va dissimilyasiyadan iborat. Ovqat hazm qilish kanalida bu moddalar organik moddalarga parchalanib qonga so'riladi va qon bilan birga butun organizmga tarqaladi. Hujayra va to'qimalarda bu moddalardan organizmga xos murakkab moddalar hosil

bo'ladi.Ular organizmda yangi hujayra va to'qima hosil bo'lihsida ishtirok etadi ham energiya manbai bo'lib hisoblanadi. Bu prosess assimilyasiya deb ataladi. Hujayra va to'qimalardagi murakkab organik moddalar doim parchalanib turadi. Bunda odamning yashashi harakat qilishi, jismoniy va aqliy mehnat bilan shug'ullanishi uchun zarur energiya ajraladi. Bu prosess dissimilyasiya deyiladi. Moddalar almashinuvida oqsillar, yog’lar, uglevodlar, suv va mineral tuzlar ishtirok etadi. Bundan tashqari organizmning normal rivojlanishi uchun vitaminlar ham katta ahamiyatga ega. Oqsillar almashinuvi . Organizmda oqsillar yangi Hujayralar va to'qimalar xosil bo'lihida plastik material sifatida ishtirok etadi. Bir kunda organizmda o'rta shisobda 100- 120 g oqsil kirib turishi kerak. Organizmga oqsillar ovqat mahsulotlari (go'sht, tuxum, sut, mosh, loviya kabilar) orqali tushadi. Ovqat tarkibidagi oqsillar murakkab oqsillar bo'lib, ular ovqat xazm qilish kanalida aminokislotalarga parchalanadi va qonga so'riladi, aminokislotalar qon bilan Hujayra va to'qimalarga borib Hujayralarda ulardan odam organizmiga xos oqsil sintezlanadi. Keraksiz ortiqcha oqsil, aminokislotalar parchalanib teri va siydik orqali organizmdan tashqari chiqarilib yuboriladi. 1 g oqsil parchalanganda 4.1 kkal energiya ajralib chiqadi. U'glevodlar almashinuvi . Uglevodlar organizm hayotida muhim o'rin tutadi, ular asosiy energiya manbai hisoblanadi. Uglevodlar organizmga murakkab uglevodlar, polisaharidlar holida kiradi. Ovqat hazm qilish kanalida polisaharidlar disaharidlarga, disaharidlar esa monosaharidlarga (glyukoza) parchalanadi. Glyukoza qonga surilib, jigar va muskullarda undan hayvon kraxmali glikogen hosil bo'ladi.Jigardagi glikogen asosan zahira (zapas) uglevod bo'lib, qonda qand miqdori kamayganda glyukozaga parchalanadi va glyukoza qonga o'tadi. Ortiqcha glyukoza jigarda to'planadi. Muskullardagi glikogen uzluksiz parchalanib turadi Katta yoshli kishilar 1 kunda 500gr uglevod iste'mol qilishi kerak. Ovqat bilan uglevodlar kirsa, ham organizmda oqsil va yog'lardan uglevod hosil bo'ladi. lgr uglevod parchalanganda 4,1 kkal energiya ajralib chiqadi.

Yog'lar almashinuvi . Yog'iar ham organizmda energiya manbai hisoblanadi. 1 gr yog' oksidlanib parchalanganda 9,3 kkal energiya ajraladi. Organizmga kirgan yog'lar hazm kanalida gliserin va yog' kislotalariga parchalanib limfaga so'riladi. Bu vaqtda gliserin va yog' kislotalar ichak silliq pardasi hujayralaridan o'tayotganida bir-biriga birikib yog' hosil qiladi. Bu yog' organizm ehtiyojlarini qondirib, ortiqchasi teri osti yog' kletchatkasida charvida, buyrak atrofida va boshqa ichki organlarda zahira bo'lib to'planadi va energiya manbasi bo'lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, teri osti kletchatkasidagi yog' qatlami organizmdan issiqlikni chiqarmaydi. Organlar atrofidagi yog' esa ularni shikasttlanishdan saqlaydi. Organizmga yog' kirmaganda oqsillar va uglevodlardari organizmda yog’ hosil bo'ladi. Katta yoshli odam organizmiga bir kunda 100 gr yog' kirishi kerak. Suv va tuzlar almashinuvi . Siv va mineral tuzlar organizmga energiya bermaydi, ammo organizmda sodir bo'ladigan barcha fiziologik jarayonlarda ishtirok etadi. Organizmga suv kirmasa u bir necha kunda nobud bo'ladi.Hujayra va to'qimalarning asosiy qismi-suv va mineral tuzlardan iborat bo'lib ular organizmning ichki muhitini tashkil qiladi. Katta yoshli odamlar gavdasi og'irligining 60%ini suv, tashkil etsa yosh organizmda bu miqdor 80% ga yetadi. Qon plazmasida 42%, suyaklarda 22%, muskullarda 76% biriktiruvchi to'qimada 80% va miyaning kul rang moddasida 86% suv bo'ladi. Suv va mineral tuzlar Hujayralarning normal faoliyati uchun zarur osmotik bosimni hosil qiladi.Organizmga 1 sutkada 2000-2500 ml siv kiradi. Organizmning normal f'aoliyati uchun organizmga kirgan suv miqdori chiqadigan suv miqdoriga teng bo'lishi kerak. Suv almashinuvi mineral tuzlar almashinuvi bilan chambarchas bog'liq. Organizmga ovqat bilan kirgan mineral tuzlar qonga surilib hujayra va to'qima tarkibiga kiradi. Oqsiliar, fermentlar, gormonlar va skelet suyaklari tarkibida ham mineral tuzlar boladi. Nerv tizimi asosan markaziy va periferik nerv tizimiga bo'linadi. Markaziy nerv ne rv tizimi barcha organlar va organlar tizimi faoliyatini boshqaradi, organizmdagi

barcha organlar va organlar tizimini bir butun qilib birlashtiradi. Ular faoliyatini bir-biriga moslaydi va butun organizmning funksional birligini ta'minlaydi.Nerv tizimiga bosh miya va orqa miya kiradi. Periferik nerv tizimi skelet muskullari va ichki organlarga boradigan nervlar hamda nerv chigallaridan iborat. Periferik nerv tizimi somatik va vegetativ nerv tizimiga bo'linadi- Somatik nerv tizimi skelet muskullarida va ba'zan ichki organlarda (til, halqumda) tarmoqlanadi va ular faoliyatini boshqaradi. Vegetativ nerv tizimi esa ichki organlarga ichki sekresiya bezlariga, teri va qon tomirlarining silliq muskullariga boradi. Shu bilan bir qatorda vegetativ nerv tizimi ko'ndalang targ'il muskullarining oziqlanishi va tonusini boshqaradi. Markaziy nerv tizimi kulrang va oq moddadan iborat. Kulrang modda nerv Hujayralarining to'plamidan, oq modda esa shu hujayralar o'simtalaridan iborat. Bosh miyada kulrang modda miyaning tashqi tomonida, orqa miyaning ichki tomonida joylashadi. Bosh miya katta yarim sharlarining ustidan qoplab turgan, yaxshi rivojlangan kulrang modda bosh miya po'stlog’i deb alaladi. Nerv tizimining faoliyati reflekslarga asoslangan. Tashqi va ichki taasurotlarga javoban organizmda sodir bo'ladigan funksiyalar refleks deb ataladi. Masalan: ovqat yeganda so'lak ajralishi, chiroq yoqilganda ko'z qorachig'ining torayishi, oyoq kaftini qitiqlaganda oyoq panjasi va barmoqlar bukilishi va boshqalar. Orqa miya (medulla spinalis) umurtqa pog'onasi kanalida joylashgan. Orqa miya yuqorida katta ensa teshigi orqali uzunchoq miyaga ulanadi. Pastda bel umurtqasi ro'parasida konus shaklida tugaydi. Bu konus ingichka tortib ikkinchi dum umurtqasigacha chiziladi va oxirgi ipga aylanadi. Orqa miyaning bo'yin va bel qismi yo'g'onlashgan u yo'g'onlashmalardan qo'l va oyoqlarga boradigan nervlar chiqadi. B osh m iya (encephalon) kalla bo’shli g’ ida joylas h ib, o g’ irligi ka t ta odamda 1360 gr bo'ladi. b osh miy a hesh qismga bo'linadi: u z unchoq miya , ко ' р ri к , mi y acha , o’rta miya, oraliq miya va ka tt a yarim sharlar. Uz unchoq miya, ko'prik, o’rta m iya oraliq miya st v oli deyiladi. M iya stvolidan bosh m iya n e r v lari ch iqadi. Uzunchoq miya (medulla oblongata) va ko'prik orqa

miyaning davomi bo'lib, kalla bo'shlig’- ida ensa teshigi ustida joylashgan. Uzunchoq miya bilan ko'prik kulrang va oq moddadan tuzilgan. Uzunchoq miya bilan ko'prik relektor vazifasini va qo'zg’aiishni o’tkazish funksiyasini boshqaradi. Uzunchoq miya bosh miya nervlarining yadrosidan tashqari hayot uchim muhim organlar faoliyatini idora etadigan markazlar, chunonchi nafas olish,yurak urishini boshqarish, qon aylanish. ovqat hazm qilish (yutish, so'lak chiqarish, me'da shirasini va me'da osti bezi shirasini ishlash) organlarining markazlati va ba'zi himoya reflekslari (qusish,aksa urish, yo’talish, ko'zni yumib-ochish va boshqa) markazlari joylashgan. Uzunchoq miya va ko’prikdan ko'tariluvchi (sezuvchi) v a tushuvchi (harakatlantiruvchi) o’tkazuvchi yo'llar o’tadi. Bu yo’llar nerv impulsini orqa miyadan bosh miyaga bosh miyadan orqa miyaga o’tkazib turadi. O'rta miya to’rt tepalik plastinkasi va miya oyoqchalaridan ihorat. O'rta miyada tor kanal- Silviy suv yo'li bor. Bu kanal miyaning to'rtinchi qorinchasi bilan uchinchi qorinchasini birlashtiradi. Miya oyoqchalari oq modda bilan kulrang moddadan tuzilgan. Kulrang modda yadrolar hosil qiladi, III v a IV juft bosh mi y a nervlarining yadrolari v a qizil yadro s h ular jumlasidandir. Oraliq miya-o'rta miyadan oldinda joylashgan bo'lib ko’rish dimboqlari o qimtir tanalar v a dimboq osti sohasidan iborat. Kirish dumboqlari kulrang moddadan tuzilgan bo'lib, markazga intiluvchi nervlarning deyarli hammasi dastavval shu dimboqlarga kelib, keyin maxsus tolalar orqali bosh miya po'stlog'iga o’tadi Bu dimboqlar zararlanganda organizmda sezish qobiliyati yuqoladi yoki ancha susayadi. Bosh og'riydi uyqu buziladi, korish va eshitish qobiliyati pasayadi. Falajlanish yuz beradi. Yurish. Yugurish. Ovqat hazm qilish kabi murakkab reflekslarning sezuvchi qismi kirish dumboqlari bilan harakatlantiuvchi qismi esa oqimtir tanalar bilan bog'langan. Dimboq osti sohasida moddalar almashinuvi ter chiqarish va termoregulyasiyani boshqaradigan, ichak, qon tomirlari, bachadon va qovuq devorlaridagi muskullarning qisqarishiga ta'sir etadigan markazlar joylashgan. Oraliq miyada gipofiz va e pifiz joylashgan. Oraliq miya bo'shlig'i- uchinchi qorincha orqa tomonda Silviy suv yo'liga oldingi tomonda maxsus teshiklar yordamida katta yarim sharlarni yon qorinchalarga tutashtiradi.

Miyacha uzunchoq miya bilan ko'prikni orqa tomonida joylashadi. Miyacha 2 ta yarim shardan iborat bo'lib, ular o'rtasida chuvalchang deb ataladigan qism tafovut etiladi. Miyacha yuqori ,o'rta v a pastki oyoqchalar yordamida o'rta miya, ko'prik va uzunchoq miya bilan birlashadi. Miyacha oyoqchalari o'tkazuvchi yo'llardan iborat. Bu yo'llar orqali miyacha markazi nerv tizimining hamma bo'limlari bilan bog'lanib turadi. Miyacha asosan, harakatni koordinasiyalash, muvozanatni saqlash va muskullar tonusini normal ravishda taqsimlash funksiyalarini bajaradi. Miyachasi olib tashlangan hayvonlarda 4 xil o'zgarish yuz beradi. l.Atoniya- muskullar tonusini o'zgarishi. 2.Asteniya- tez charchash. 3.Astaziya-qo'l -oyoq va boshning titrashi. 4.Ataksiya- harakatlar koordinasiyasining buzilishi.

Похожие

Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Endokrin tizim

Energiya va moddalar almashinuvi

Asab-ruh tizimi kasalliklari

Avtonom (vegetativ) asab tizimi

Hujayra va hujayra nazariyasi