Avtonom (vegetativ) asab tizimi - Медицина - Рефераты

Avtonom (vegetativ) asab tizimi

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

21.646484375 KB

Avtonom (vegetativ) asab tizimi Reja: 1. Metasimpatik asab tizimi. 2. Avtonom refleks yoyining efferent zvenosi.

Umumiy tuzilishi jihatidan, parasimpatik asab tizimi va simpatik asab tizimi deyarli o’xshashdir. Parasimpatik asab tizimining ham markaziy va tashqi tuzilmalari mavjud, qo’zg’alish bajaruvchi a’zoga ikki neyronli yo’l orqali etib boradi: ganglionar oldi neyron miyaning kulrang moddasida joylashgan, ganglionar keti neyron esa periferiyaga chiqarilgan. Ammo, parasimpatik asab tizimining o’ziga xos xususiyatlari ham mavjud. Birinchidan, bu tizimning markazlari bosh va orqa miyada bir-biridan va simpatik markazdan uzoqdagi sohalarda joylashgan. Ikkinchidan, tanada parasimpatik tizim ta’sir o’tkazadigan doira ancha tor, ba’zi a’zo va to’qimalar, masalan, bachadon, MAT, qon tomirlarning deyarli hammasi parasimpatik innervatsiyaga ega emas. Parasimpatik asab tizimining markaziy tuzilmalari o’rta, uzunchoq va orqa miyalarda joylashgan (6.1-rasmga qarang). o’rta miya (mezentsefal) qismining yadrosi Silviy suv o’tkazgich tubida bo’lib, ko’z mushaklariga, so’lak va ko’z yoshi bezlariga uch juft bosh asablar tarkibida preganglionar tolalar yo’llaydi. Bu tolalar ko’zni harakatlantiruvchi, yuz va til-xalqum asablar tarkibida kipriksimon, quloq, til osti va tanglay tugunlariga etib keladi va ganglionar keti neyronlarning tana va dendritlarida sinapslar hosil qiladi. Uzunchoq miyadagi (bulbar) markazdan chiqqan ganglionar oldi tolalar bo’yin, ko’krak va qorin bo’shliqlaridagi a’zolarga sayyor asab tarkibida o’tadi. Parasimpatik asab tizimining dumg’aza bo’limi orqa miyaning uch dumg’aza segmenti yon shoxlarida joylashgan. Bu erdan, tolalar chanoq asabi tarkibida chanoq a’zolariga yo’l oladi. Parasimpatik asab tizimi sezgir yo’llarining bosh kollektori - sayyor asab hisoblanadi. Mushukning bo’yin qismidagi tolalarning umumiy soni 30 ming bo’lsa, ularning 80-90 % afferent tolalardan iborat. Bundan taxminan 20 % mielinli tolalar qismiga, qolganlari esa -ingichka mielinsiz qismiga to’g’ri keladi. Bu tolalarga aloqador hazm, ko’krak va qorin bo’shlig’i a’zolaridagi retseptorlar mexanik, harorat va og’riq paydo qiluvchi ta’sirotlarni sezadi, rN va elektrolitlar tarkibi o’zgarganda qo’zg’aladi. qon bosimi barqarorligini saqlashda parasimpatik markazlar bilan bog’langan aorta ravog’idagi va karotid koptokchasidagi

retseptorlarning ahamiyati juda katta. Metasimpatik asab tizimi. Simpatik va parasimpatik asab yo’llari uzib qo’yilgandan keyin ham, organizm ichki a’zolarining ko’pchiligi o’z faoliyatini o’zgartirmagan holda davom ettiradi. Masalan, ichaklarda peristaltika va so’rilish faoliyati saqlanadi, perfuziyalangan yurakning qisqarishlari davom etadi, bachadon, siydik yo’lari, o’t pufagi segmentlari o’ziga xos chastota va amplitudada qisqaradi. Ushbu funktsional avtonomlikning mavjudligi, bu a’zolarning devorlarida gangliya tizimlarini borligi bilan tushuntiriladi. Gangliya tizimlari shaxsiy avtomatiyaga ega va ularda, avtonom reflektorli va integrativ faoliyati uchun zarur bo’lgan - sezuvchi, oraliq, harakat zvenolari va mediatorlari bor. Demak, ko’pchilik kovak vistseral a’zolar, ekstroa’zo simpatik va parasimpatik asab tizimlari bilan bir qatorda, asab boshqarish mexanizmining shaxsiy bazasiga ega. Bu holatda ishni boshqarish, a’zolarning o’z devorlari doirasida tutashgan reflektorli yoy tomonidan ta’minlanadi (6.2-rasm). Yuqorida keltirilgan holat, AAT tarkibida metasimpatik tizimni alohida ajratishga asos bo’lgan. Bu tizim, o’zining quyidagi farqlari bilan AATning boshqa bo’limlaridan ajralib turadi: 1) metasimpatik tizim faqat o’zi harakat qilish qobiliyatiga ega bo’lgan ichki a’zolarni innervatsiyalaydi; ularning harakat qilish, so’rish, shira ajratish faoliyatlarini nazorat qiladi, mahalliy qon aylanishiga va endokrin unsurlar faoliyatiga ta’sir qiladi; 2) metasimpatik tizim simpatik va parasimpatik tizimlar bilan sinapslar orqali bog’langan, ammo somatik asab tizimiga bevosita aloqasi yo’q; 3) umumiy ichki afferent yo’llaridan tashqari, o’zining sensor qismi bor; 4) asab tizimining boshqa qismlari bilan qarama - qarshi munosabatda emas; 5) MATdan muxtorlik darajasi simpatik va parasimpatik asab tizimlarinikiga nisbatan yuqori; 6) metasimpatik asab tizim faoliyatini maxsus dorilar yordamida to’xtatish a’zolarning ritmik harakat qilish qobiliyatini yo’qolishiga olib keladi; 7) metasimpatik asab tizimi o’z mediatorlariga ega. Somatik asab tizimini AATdan ajratib turadigan asosiy farq ulardagi effektor

neyronlarning MAT da egallagan joyidadir. AATning effektor neyronlari orqa miya va bosh miyadan tashqarida joylashgan bo’lsa, somatik asab tizimi refleksini amalga oshirishda qatnashadigan oraliq hamda harakat asab hujayralari orqa miyaning kulrang moddasida joylashgan (6.1-rasmga qarang). Keyingi tafovuti shundan iboratki, orqa miyaning oldingi ildizlari kesib tashlansa, somatik efferent tolalar bitta qolmay emirilib ketadi, ammo AATning efferent tolalari o’zgarmaydi, chunki ularning somalari chetdagi tugunlar neyronlarining o’simtalari bo’lib, ijrochi a’zolar faqat shu neyronlarning impulslari tomonidan boshqariladi. Yana bir farqi, somatik asablar orqa miya va miya ustunidan bir tekis, segmentma-segment chiqqan va shu tufayli, tanada bittasi tarqalgan sohani ikkinchisi ham innervatsiyalaydi. AAT tolalari MAT da chegaralangan va bir-biridan ancha uzoq bo’lgan markazlardan, ya’ni mezentsefal, bulbar, sakral va torakolyumballardan chiqadi. Qolaversa asab tolalarining periferiyada tarqalishida ham farq bor. Somatik tolalar qat’iyan segmentar tarqalgan bo’lsa, AATning tolalari bu qoidaga rioya qilmaydi. Ular barcha a’zolarni innervatsiyalaydi, ayrimlari esa hattoki ikki va uch xil (ya’ni simpatik, parasimpatik va metasimpatik) innervatsiyalangan. Bulardan tashqari morfologik jihatdan ham farqi bor. AATning tolalari asosan mielinsiz, ingichka bo’lib diametri 7 mkm atrofida, somatik efferent tolalar esa mielinli, yo’g’on bo’lib diametri 12-14 mkm. Ingichka avtonom tolalardan qo’zg’alishning o’tish tezligi past (1-3 ms), yo’g’on somatik tolada esa yuqori (70- 120 ms). Javob reaktsiyasini chaqirish uchun AAT qo’zg’alishning ancha katta kuchini ishlatishi zarur, chunki uning tolalariga katta refrakterlik davri va katta xronaksiya xosdir. AAT evolyutsiyasi davrida umurtqasiz hayvonlarda somatik asab tizimidan ichak naychasi bilan bog’langan asab elementlari ajraladi. Ular tomoq tutamlari hujayralaridan hosil bo’ladi va mustaqil gangliyalarni shakllantiradi. Bo’g’inoyoqlilarda esa, tutamlari va me’da mushaklariga boruvchi asab ustunlari bo’lgan etarli darajada aniq differentsiyalashgan AAT paydo bo’lgan. Masalan, ninachida AATning karnial, tana va kaudal bo’limlari ajratiladi. Tana bo’limi

umurtqali hayvonlarning simpatik tizimiga, karnial va kaudal bo’limlari esa - parasimpatik tizimiga mos keladi. Tuban tashkillashgan umurtqali hayvonlarda (minoga, akula, skat), ovqat hazm qilish kanalini ta’minlaydigan simpatik o’ramlar yo’li va vistseral shoxchalardan boshlanadigan orqa - bosh miya asablari bo’ylab hujayralarning gangliyalari to’plami paydo bo’ladi. Ular orqa - bosh miya asablarining har bir juftligiga mos ravishda aortadan dorsalroq joylashgan. Gangliyalardan ichki a’zolar va yurakka shoxlar ketgan. Ushbu shoxlar a’zolarning qalin qatlamlarida, ichida gangliya hujayralari bo’lgan o’ramlarni shakllantiradi. Shunday qilib, evolyutsiyaning shu davriga kelib, AATning uchinchi qismi - metasimpatik tizimi paydo bo’ladi. Suyakli baliqlar qatorida, yuksak umurtqali hayvonlarga xos aloqalari bo’lgan juft chegarali simpatik ustun hosil bo’lgan. U, karnial bo’limi bilan boshga kiradi, kaudal bo’limi esa dumgacha etib boradi. Keyinchalik, evolyutsiya jarayonida, AAT murakkablashgan va turli guruh hayvonlarda turli-tumanligi bilan farqlangan. Masalan, sudralib yuruvchilarning simpatik stvoli ko’p sonli aloqalarga ega bo’lgan 27 juft gangliyalarni o’z ichiga oladi, ichki a’zolarining intramural o’ramlari, tutamlardagi hujayralarining soni hali ko’p bo’lmasa ham yaxshi differentsiyalashgan. qushlarda, preganglionar tolalar, ventral ildizchalar tarkibida orqa miyadan chiqib ketadi. Filogenetik rivojlanish davomida gangliyalarning hujayra tarkibi ham murakkablashgan. Tuban tashkillashgan umurtqali hayvonlarda, asab hujayralarining o’rtasida hali aniq spetsifik farqlar bo’lmasa, yuksak tashkillashgan baliqlar sinfining vakillarida esa, ayniqsa, sut emizuvchilarda, ularning uchta: retseptorli, effektorli va assotsiativ tipi mavjud. Avtonom refleks yoyining afferent zvenosi. Avtonom refleks yoylari turli retseptorlardan boshlanadi. Vistseral a’zolarning retseptorlari (interoretseptorlar) qurilishi bo’yicha erkin va qaram retseptorlarga bo’linadi. Erkin oxirlar yordamchi tuzilmalar yoki maxsus hujayralar bilan o’ralmagan. Ularning safiga oddiy tuzilgan butasimon retseptorlar kiradi.

Bunday retseptorlar oxirlarining tarkibiy tuzilishi ilgak, xalqa, plastinka ko’rinishiga ega bo’lib, mitoxondriyalar to’plamini va maxsus pufakchalarni o’z ichiga oladi. qaram oxirlar tashqaridan kapsula, plastinkali tanachalar bilan qoplangan g’uj to’plam shakliga ega bo’lib, ularning retseptorli oxirlari bir necha qatlam hujayralardan va hujayralararo moddalardan iborat kapsula ichida joylashgan. Evolyutsion rivojlanish jarayonida interoretseptorlar soni ko’paygan, shakli sekin-asta murakkablashgan va uni bajaradigan vazifa doirasi ham ancha toraygan bo’lish ehtimoli bor. Hozirgi davrda yuksak umurtqali hayvonlarda mexanik va kimyoviy rag’batlarni qabul qilish qobiliyatiga ega interoretseptorlar topilgan. Yakka mexanoretseptorlar ikkita tipga - sekin va tez adaptatsiya qiluvchilarga bo’linadi. Bularning ikkalasi ham, statsionar uzluksiz ta’sirlarga bir yo’la to’p razryadlar bilan javob beradi. Keyinroq esa, sekin adaptatsiya qiluvchi interoretseptorlarda impulslar o’tish chastotasi ma’lum bir doimiy darajagacha pasayadi va ta’sirchi harakat qilib tursa soatlab saqlanishi mumkin. Tez adaptatsiya qiluvchilarda esa ta’sirotga javoban oshgan faollik tez pasayadi va yo’q bo’lishi mumkin. Mexanoretseptorlarni ko’pincha baroretseptorlar deb ham ataladi, chunki ularning qo’zg’alishi qon tomirlar yoki ichak devorlarini bosimi bilan emas, balki cho’zilishi bilan bog’liq. Kimyoviy muhitga nisbatan javob reaktsiyasiga ko’ra xemoretseptorlar - kislotaga va ishqorga sezgir tiplarga bo’linadi. Ikkalasi ham ko’proq moddalar miqdorini kattaligiga reaktsiya qiladi. Retseptor tuzilmalar faoliyatini qo’zg’atadigan asosiy omil, kislota va ishqor eritmalarning rN darajasidir. Organizmdagi interoretseptorlar deyarli barcha vistseral a’zolar - yurak, qon tomirlar, o’pka, buyrak, siydik pufagi, jigar va boshqalarning devorlarida joylashgan. Arterial retseptorlarning ko’pchiligi sekin adaptatsiya qiluvchi bo’ladi. Ularning faolligi doimiy bosim darajasiga bog’liq bo’ladi. Aorta retseptorlarida sistolik ko’tarilish elektrokardiogrammaning (EKG) ikkinchi tishchasidan 70-80 ms kech qoladi. Turli funktsional holatlarda, yurak va qon tomirlarning xastaligida

retseptorlar faoliyati qayta o’zgaradi. Yurakoldi retseptorlari ham bir-biridan razryadlar generatsiyasining va gemodinamika o’zgarishlariga javoblari xarakteriga ko’ra ikkita tipga bo’linadi. Yurak qorinchalarining devorlarida ham ikki tipga mansub - ventrikulyar va epikardial retseptorlar mavjud. Birinchilari aorta klapanlarini ochilishi oldidan impulslarning erta sistolik ko’tarilishi bilan farqlanadi. Me’dadagi bosimning, aorta yoki o’pka arteriyasini qattiq qisilishi yo’li bilan ortishi razryadlarning ancha ortishiga olib keladi. Epikard retseptorlari esa, bunday manipulyatsiyalarga reaktsiya qilmaydi, ularga gipoksiyaning ham ta’siri bo’lmaydi. o’pka retseptorlari lokalizatsiyasi bo’yicha - cho’zilish retseptorlariga (nafas olish yo’llari devorlarining silliq mushaklari elementlari bilan bog’langan), shilliq pardalar va bronxlar retseptorlariga, alveol kapillyarlar yonida joylashgan (yukstakapillyar) retseptorlarga bo’linadi. Buyrak va siydik pufagi retseptorlari - tez va sekin adaptatsiya qiluvchilarga bo’linadi. Birinchisi siydik pufagidagi bosimning tebranishini qabul qiladi. A’zoning to’lishi va bo’shashishiga sekin adaptatsiya qiluvchi tuzilmalar reaktsiya qiladi va bu, a’zo faoliyatini reflektorli boshqarish uchun ahamiyat kasb etsa kerak. Jigarda turli populyatsiyadagi maxsus retseptorlar (volyumo-, osmo-, natriy- va kaliy sezuvchan) mavjud. Ular turli faoliyatlarni bajaradilar, a’zo orqali qon hajmini tizimli boshqarishda qatnashadi va volyumo boshqariluvchi refleksning informatsion zvenosi bo’lib xizmat qiladi. Hayvonlarning qizilo’ngachida, me’dasida, ichagida, kavsh qaytaruvchi hayvonlar me’dasining me’da oldi bo’limlarida lokal joylashgan retseptorlar ham mavjud. qizilo’ngach retseptorlarining ko’pchiligi tez adaptatsiya qiluvchi bo’lib, ular yutish jarayonidan so’nggi peristaltik qisqarish paytida faollashadi. Bu turdagi retseptorlar me’daning kardial qismida, tubida va pilorik sohasida joylashgan. Ingichka ichakda ham, ushbu retseptorlar faolligi kuzatiladigan ko’pgina qismlari mavjud. Kavsh qaytaruvchi hayvonlar me’dasining me’da oldi bo’limlarida ham shunday retseptorlarning juda qalin joylashganligi aniqlangan.

Stimulga javoban retseptorning reaktsiyasi, asab tizimi bajaradigan, sensorli ta’sirlarning keyingi barcha tahlili uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Sezuvchanlik darajasi va ta’sirotlarni qabul qilish diapazoni aynan retseptorlarga bog’liq. Retseptorlarning tuzilishi va faoliyatidagi muhim xususiyati shundaki, ular energiyaning faqat bir turigagina sezgir. Masalan, rN o’zgarganda qo’zg’aladigan retseptor bosim o’zgarishiga befarq bo’ladi. Ichki retseptorlardan markazlarga impulslar A, V, va S guruhlarga kiruvchi tolalar orqali o’tadi. Bu tolalar asosan umurtqadan oldingi tugunlardagi neyronlarning bo’yinturuq chigilidagi neyronlari o’simtalaridir. Avtonom reflektor yo’ldan o’tuvchi impulslar, oraliq va efferent neyronga, chetdagi tugunlarga yoki miyadagi markazlarga kelib tutashadi. Ammo, afferent neyron efferent neyron bilan bu yoylarda bevosita tutashmaydi. Bu neyronlar o’rtasida oraliq neyron bor; qo’zg’alish kamida ikki sinapsdan o’tadi. Bu sinapslarda noradrenalin bilan bir qatorda gamma-aminomoy kislota ham mediator rolini bajarishi mumkin. Avtonom refleks yoyida afferent signallarni assotsiativ va keyinchalik efferent hujayralarga o’tkazilishi periferik hosilalarda - umurtqaoldi va intramural gangliyalarda, ya’ni quyi markazlarda, hamda spinal va bulbar pog’onalarda amalga oshadi. Afferent signallar kelib chiqish manbai va tabiatiga qaramasdan (vistseral yoki somatik), ayrim paytlarda, bir xil neyronli mexanizmlarni faollashtiradi. Turli neyron tizimlarni ishga tushurish uchun, kelayotgan afferent oqimning quvvati asos hisoblanadi. AATning afferent tolalari orqali markazga etib kelgan impulslar tahlili faqat quyi markazlarda emas, balki yuqori markazlarda ham davom etadi. Bu impulslar ko’tariluvchi yo’llar bo’ylab to’rsimon formatsiyaga, miyacha va vestibulyar yadroga etib keladi. Vistseral va somatik afferent impulslar to’rsimon formatsiyaning faolligini saqlab turishda katta ahamiyatga ega. Oraliq miyadagi gipotalamus - vistseral faoliyatlarni boshqaradigan markazlar majmuasi, deb hisoblanadi. AATning afferent signallari talamus yadrolariga ham etib keladi. Bu

yadrolar faoliyati o’zgarib, retseptorlari qo’zg’algan tizim va boshqa a’zolar o’rtasidagi faoliyatning uyg’unligini ta’minlaydi, vistseral faoliyatlarni somatik faollik darajasiga moslashtiradi. AATning qismlari bosh miya po’stlog’iga ham proektsiyalangan. Birlamchi va ikkilamchi somatosensor sohalar atrofida, po’stloqning chakka sohalarida vistseral asablarning vakilliklari aniqlangan. Avtonom refleks yoyining efferent zvenosi. Avtonom refleks yoyining efferent zvenosi orqa miyadan chiqib periferiyadagi gangliyalarning biriga kelib qo’shilgan asab hujayrasi ko’rinishida bo’ladi. Ushbu hujayralar aksonlarning uzunligiga qarab kalta va uzun, terminallarining shoxlanish xususiyati bo’yicha - quyuq va bir maromda to’rlangan kabilarga bo’linadi. Simpatik va parasimpatik effektor yo’llarining somatik efferent yo’ldan asosiy farqi ularning ikki neyronligidadir. Birinchi pregenglionar neyron yuqorida ko’rsatilgan avtonom markazlarda bo’lib, aksoni tashqariga, simpatik tizimning paravertebral va prevertebral tugunlariga hamda parasimpatik tizimning intramural yoki a’zoga yaqin tugunlariga yo’l oladi. Bu tugunlarda, ikkinchi neyron soma va dendritlari ganglionar oldi tola oxirlari bilan bevosita yoki oraliq neyron ishtirokida sinapslar yordamida bog’lanadi. Vistseral afferent tolalarning bir qismi tugunlarning o’zida, MAT ga etmasdan efferent neyronlarga ulanishi mumkin. Natijada, mahalliy reflektor yoy shakllanadi, periferik refleks yuzaga chiqishi uchun tuzilma asos paydo bo’ladi. Tugun, bunday reflekslar sodir bo’lishida MAT ning rolini bajaradi. Yakka avtonom efferent neyronlarning fiziologik xossalari somatik neyronlarnikidan farq qiladi. Avtonom neyronlarning Qo’zg’aluvchanligi pastroq, shuning uchun qo’zg’alish ritmi soniyada 10-15 dan oshmaydi. Ba’zi efferent neyronlar esa o’z-o’zidan qo’zg’alib turadigan spontan faollikka ega. Ayrimlarida razryadlarning ritmi va patterni preganglionar tolalar faolligi ko’rsatgichlari bilan mos keladi yoki vistseral tolalar bo’yicha mahalliy reflektor yoylarning oqimini aks etadi. Ko’pchiligida "kirish" va "chiqish" larning yaxshi korrelyatsiyasi

kuzatiladi. Efferent neyronlarning fon faolligi past chastotali, hujayra razryadlari Ko’tariluvchi qismning faollashuvi ta’sirlarni retikulyar formatsiyadan katta yarim sharlar po’stlog’iga o’tkazadi. Unga, tetiklik holatini ushlab turishda, hamda organizmning butun reaktsiyalarini shakllantirish mexanizmlarida muhim rol ajratilgan. Retikulyar formatsiya po’stloqqa ta’sir ko’rsatar ekan, o’zi ham po’stloqning doimiy ta’sirini sezadi. Po’stloqda maxsus punktlar mavjud bo’lib, ularning rag’batlantirilishi retikulyar formatsiyaning ma’lum bir bo’laklarining tormozlanishini chaqiradi. Buning natijasida po’stloqqa kerak bo’lmagan signallar kelib (jumladan vistseral a’zolardan ham) etmaydi. Ular retikulyar formatsiya darajasida ushlanib qolinadi. Katta yarim sharlar po’stlog’i. Organizmda sodir bo’ladigan jarayonlarni boshqarishning yuqori integrativ markazi bosh miya po’stlog’i hisoblanadi. U, AATga ham, beixtiyor sodir bo’ladigan jarayonlarga ham ta’sir o’tkazadi. Bu xaqda, miya po’stlog’ining ba’zi sohalari elektr toki bilan ta’sirlanganda yoki bu sohalar olib tashlangandan so’ng rivojlanadigan o’zgarishlar dalolat beradi. AAT orqali boshqariladigan a’zolarning har qaysisida o’zgarishlarning qarama - qarshi bo’lishi xosdir. Masalan, po’stloq ta’sirlanganda qon bosimi ko’tariladi yoki pasayadi, me’da-ichak harakatlari tezlashadi yoki tormozlanadi. Po’stloq sohalari ichida peshona bo’limlari ichki a’zolar faoliyatiga kuchli ta’sir ko’rsatadi va shu sababli ham, ularni avtonom innervatsiyalanishining oliy markazlari deb aytiladi. Miya po’stlog’ining asab tizimlariga, ular orqali ichki a’zolar faoliyatiga ta’sir ko’rsatishida, ichki a’zolarda interoretseptorlar tufayli, po’stloqqa bevosita kelib turadigan uzluksiz impulslar katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda, organizmda murakkab kortikovistseral munosabatlar borligi isbotlangan bo’lib, ularni po’stloq va po’stloq osti tuzilmalarini bog’lab turuvchi yo’llar ta’minlaydi. Vistseral faoliyatlarga po’stloq nazoratini etkazib turadigan tolalarning bir qismi piramida yo’li tarkibida o’tadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Asab-ruh tizimi kasalliklari

Bolalar psixik-asab, ko`rish-eshitish tizimi kasalliklari

Hujayra va to'qima. Moddalar va energiya almashinuvi. Asab tizimi

Bolalar asab tizimi va oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari

ASAB-PSIXIK KASALLIKLAR