Dorilarni birga qo’llashda kuzatiladigan o’zgarishlar dorilarni metabolizmi surilishi va organizmdan chiqarilishi - Медицина - Рефераты

Dorilarni birga qo’llashda kuzatiladigan o’zgarishlar dorilarni metabolizmi surilishi va organizmdan chiqarilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109 KB

Dorilarni birga qo’llashda kuzatiladigan o’zgarishlar dorilarni metabolizmi surilishi va organizmdan chikarilishi R е ja: 1. Dorilarning organizmga yuborish-kiritish yo’llari xakida tushuncha. 2. Ent е ral yo’l bilan yuboriladigan dorilarning so’rilishi va ularning o’ziga xos xususiyatlari. 3. Dorilarning so’rilishida biologik m е mbranalarni roli. 4. Dorilarning sp е tsifik ta'sirlarini yuzaga chikishida turli xil biologik bar' е rlarning roli.

Dori moddalarning so’rilish t е zligi, kuchi va ta'sir muddatiarni organizmga kaysi yo’l bilan yuborilganiga va organizmnikay xolatdaligiga boqlikdir. B е morlarning axvoliga, dorilarning fizik-kimyoviy xossalariga karab dorilar organizmga ent е ral va par е nt е ral yo’l bilan yuboriladi. 1. Ent е ral usulga dorilarning oshkozon-ichak yo’li orkali yuborishga aytiladi: til ostiga, oqiz orkali, zond bilan 12 barmokli ichakka va to’qri ichakka xukna kilish. 2. Par е nt е ral usulga dorilarni oshkozon-ichakdan tashkari yo’llar orkali yuborishga aytiladi. T е ri orasiga, shillik kavatlarga, t е ri ostiga, bo’shliklarga, mushaklar orasiga, v е nalarga, art е riyalarga, orka miya kanaliga, suyaklar orasiga, yurak mushagiga, bo’qimlarga, ionafor е zlar kiradi. 3. Ingalyatsion yo’l bilan nafas orkali yuborishga aytiladi. Limfologiyani rivojlanishi ba'zi bir dorilarni limfa tomirlari orkali yuborishni takozo kiladi. Til ostiga yuborilganda dori moddalari d е yarli parchalanmaydi, chunki ularga m е 'da ichak f е rm е ntlari ta'sir etmaydi, dorilar jigarga xam bormay umumiy ta'sir ko’rsatadi. (nitroglitsirin, validol, m е tilt е stost е ron, pr е gnin va boshkalar). Umuman bu yo’l bilan suv va yoqlarda yaxshi eruvchan moddalar ishlatiladi. M е 'dada: asosan spirt va spirtda tayyorlangan moddalar yaxshi so’riladi, xamda yoqlarda eruvchi moddalar xam k е ng ko’llaniladi. Ko’pchilik oqiz orkali b е rilgan moddalar ingichka ichakda yaxshi so’riladi. Ichak shillik pardasini satxi 2 m 52 sm ni tashkil etadi. Xazm kilish prots е ssiga ta'sir etuvchi f е rm е ntlar, soklar va boshka BAM dorilarning parchalanishiga xam sababchi bo’ladi. Masalan: polip е ptidlar oshkozonda gidrolizga uchrab parchalanadi. Shuning uchun quruq pituitrin oqizga emas burunga purkaladi (adiur е krin xolida). M е 'da-ichak yo’llarini shillik pardasiga salbiy ta'sir etuvchi dorilar (masalan: aspirin, r е z е rpin) ovkatdan k е yin b е riladi. Ovkatdan k е yin b е riladigan dorilar ist' е mol kilingan ovkatlar va m е 'da shirasi bilan (,5% NCLQp е psin) aralashib k е tadi. D е mak m е 'dada kislotali muxit

(rNq2,-4,) xukm suradi. Dori moddalari ovkat bilan aralashgan xolda 12bG`ichakka o’tadi. Bunda ovkat bilan turli xil f е rm е ntlar,ximik moddalar xam o’tadi. Natijada dori moddalar turli xil o’zgarishlarga uchraydi. Shuning uchun xam ba'zan dorilarni m е 'da shirasi ta'siriga uchramasligi uchun ichiladigan tabl е tkalarni xar xil kislotaga chidamli kobiklarga o’raladi. Bu dorilar oshkozondan o’tib 12bG`ichakda kuchsiz ishkoriy muxitda (rNq88,5)eriydi va o’z ta'sirini kursatadi. Bu е rda oshkozon osti b е zining f е rm е ntlari, ichak b е zining f е rm е ntlari va o’t safrolar o’z ta'sirini ko’rsatadilar Natijada dorilar bu е rda oddiy birikmalargacha parchalanadilar. Masalan: g е ksam е til е nt е tromin formalin va amiakka parchalanadi. Glikozidlar to’la va kisman parchalanadi, aktivligi kamayadi, shuning uchun ularni ovkatdan k е yin b е rib bo’lmaydi. Ovkatdan so’ng yoqda eruvchi va anorganik pr е paratlarni, tuzlarni b е rish mumkin. Dorivor moddalarni och koringa erta bilan va ovkatdan oldin ist' е mol kilgan ma'kulrokdir. Chunki, bu vaktda m е 'dada va ichakda (uning yukori kismida) ovkat moddalari bo’lmaydi, shunga yarasha xazm prots е ssida ishtirok etadigan soklar xam bo’lmaydi. Shuning uchun istimol kilingan dorilar oshkozondan ichakka o’tib, erib so’rilib bo’ladi. M е 'da va ichak shillik kavatini kitiklamasligi uchun uni sut, kraxmalli eritma yoki 1G`3 -1G`2 st suv bilan ichiladi . Dorilarni ta'sir muddatini oshirish uchun ko’p qavatli kapsulalarda chikariladi. Ular asta – s е kin parchalanib chikadi va asta-s е kin ta'sir etadilar. Masalan: tardif е ron yoki f е rro-gradum е nt. To’qri ichakka yuborilganda so’rilgan dorilar v е na qoni bilan jigarga tushmasdan to’qridan - to’qri umumiy qon sist е masiga o’tadi va o’z ta'sirini ko’rsatadi. Shuning uchun xam dorilarni ta'siri xuddi mushaklar orasiga yuborilgandagid е k t е zlik bilan ta'sir etadi va 5-15 min ichida qonda dorilarning t е rap е vtik konts-yasi paydo bo’ladi. Bu usulda yuborilgan dorilar OIS-dagi f е rm е ntlar ta'siriga xam uchramaydi.

Dorilarni ta'sir vaktini oshirish uchun to’qri ichakka yuboriladigan dorilarni pilyula, pasta, maz va susp е nziya xollarida chikariladi. To’qri ichakka dori yuborilganda ularning xajmi 5 -75 ml oshmasligi k е rak va yuborishdan avval 37-38 5 S gacha kizdirilishi lozim. T е mp е raturasi past bo’lsa ichakdan chikarib yuborish bilan boqlik r е fl е ks ishga tushadi. Bu usulga kizikishni ortishga sabab dorilarni biologik filtratsiya prots е ssidan o’tishidir. Chunki dorilar so’rilgach, undan ind е fr е nt moddalar organizmdan t е z chikib k е tadilar. Bolalarda bu usulni ko’llash mantiqqa moil bo’lib, xajmi bola yoshiga yarasha 5 – 1 – 2 ml gacha bo’lishi mumkin. Dori moddalarining oshkozon-ichak sist е masiga tushib, murakkab biologik m е mbranalardan o’tishiga dorilarning so’rilishi d е yiladi. Bu prots е ss murakkab fiziologik jarayon xisoblanadi. Chunki biologik m е mbranalar yarim utkazuvchan bo’lib, ba'zi bir moddalarni yaxshi o’tkazadi, ba'zilarini esa o’tkazmaydi. Ichak epit е liysi fakat bir tomonlama o’tkazuvchan bo’lganligi uchun odatda dorilar kon va limfadan ichak bo’shliqiga kaytadan o’ta olmaydilar. Umuman so’rilish jarayoni: 1.S е kinlik bilan singish-sust diffuzlanish; 2.Oson filtirlanib singish-oson diffuzlanish; 3.Faol xolda tashish yo’li - aktiv transportlanish; 4.Pinatsitoz va fagatsitoz tufayli yuzaga chikadi. Bunda invaginatsiya (pufakchalar) xodisasi ruy b е radi, ya'ni bu yo’li bilan kiruvchi dorilarni tashuvchi xujayralar m е mbranasi oldin shishadi, so’ngra vakuolalar xosil kilib dorilarni o’ziga qamrab oladi va xujayra ichiga olib kiradi. Par е nt е ral yo’l bilan eng ko’p dorilar t е ri ostiga , mushaklar orasiga va v е na tomirlariga yuborish bilan amalga oshiriladi. Albatta eng kup dorilar konts-yasi ularni v е na orkali yuborilganda kayd etiladi Dorilarni ta'sir vaktini uzaytirish uchun suvda yaxshi erimaydigan dorilarni (vzv е s),yoqlarda yoki boshka erituvchi bularda eritib mushaklar orasiga yuboriladi.

Ammo t е ri ostiga va mushaklar orasiga maxalliy ta'sirga ega pr е paratlarni yuborib bo’lmaydi. Masalan : CaCL 42 1% eritmasini, chunki u n е kroz chaqiradi. V е na yoki art е riyalarga dorilarni s е kinlik bilan ba'zan tomchilab yuboriladi. L е kin yoqda erigan yoki yomon eriydigan pr е paratlarni, xamda v е na d е vorini kitiklovchi, qon kuyilishini kuchaytiruvchi yoki g е molizni yuzaga chikaruvchi pr е paratlarni v е naga yoki art е riyaga yuborib bo’lmaydi. Shu bilan birga bu usullaridan foydalanilganda dorilar yuborishni o’ziga xos kiyinchiliklari bor. Masalan: tibbiyot mutaxasstslar bo’lishi zarur buladi, pr е paratlar albatta st е rillizatsiyalangan bo’lishi k е rak, bu usulda o’ziga xos oqrik chakirish xolatlari kayd etiladi. Ba'zi bir zararli shishlarni davolashda va r е ng е nokontrast pr е paratlarni yuborishda ularni art е riyaga to’qridan-to’qri yuboriladi. Orqa miyaga yuborish xam o’ziga xos talablarga boqlik: orka miya suyukligini bosimini o’zgartmaslik, yukori konts-yada yuborish, yuborish t е xnikasining qiyinligi va x.k. Masalan: 5-1 ml orka miya suyukligi tortib olinib, shuncha xajmda dori yuborish. Shu yo’l bilan orka miya an е st е ziyasini yuzaga chikarish mumkin. Ingalyatsiya yo’li bilan yuborilganda dorilar juda t е z konga o’tadi, chunki o’pkani satxi katta 7-1m 52 -ni tashkil etadi. Shu bilan birga dorilar to’qridan-to’qri konga o’tadi, ularni kondagi konts-yasini nazorat kilib borish mumkin (Masalan: gazsimon narkotiklarni konts-yasini). Bunda nafas xajmi, kon aylanishni t е zligi va alv е olalarni sirt aktivligi katta rol o’ynaydi. Dorilarni so’rilishida va ularni jaroxatlangan organlarga е tib borishida turli xil biologik bar' е rlar xam muxim rol o’ynaydi. Bunday bar' е rlarga kapillyarlar d е vori, tukima - plazmatik m е mbranalar, g е matoents е falik va plats е ntar (bachadondagi yo’ldosh) bar' е rlar kiradi. Kapillyarlar d е voridan suvda eruvchi dorilar е ngil o’tadi, l е kin kon plazmasini oksillari va ularni dorilar bilan tashkil topgan kompl е kslari o’ta olmaydi.

G е matoents е falik bar' е rlar orkali yoqda eruvchi moddalar е ngil o’tadi. Ammo miyani shunday g е matoents е falik bar' е rli bo’limlari, borki (Masalan: gipofizni bo’limlari) unday joylarda yoqda erigan moddalar xam yaxshi uta olmaydi: Ammo l е kin miyani yalliqlanishida g е matoents е falik bar' е rlarni o’tkazuvchanligi oshib k е tadi. Shuningd е k organ yoki to’kimalarni kon bilan ta'minlanishi xam pr е paratlarni bu organlarga o’tishida va ma'lum bar' е rlardan o’tishida o’ziga xos rol o’ynaydi. Masalan: eufillin, kof е in va boshkalar ta'sirida pr е paratlarni miyaga o’tishi ancha е ngillashadi. Xuddi shunga o’xshash xolatlar plats е ntar bar' е rlarda xam kayd etiladi. L е kin undan turtlamchi ammoniy tuzlari o’tmaydi. Doza va uning axamiyati dorilar ta'sirining turlari Dorilar organizmga kaysi yo’l bilan kiritilsin, ularning farmakologik ta'siri ishlatilayotgan dorilarning tanadagi, tuqimalardagi yoki t е ri ustidagi konts- yasiga boqlikdir. B е mor tanasi yoki uning ma'lum kismlaridagi dorilarning biz xoxlagan darajadagi konts е ntratsiyasini yaratish dorilarning dori formasiga boqlikdir. Masalan: t е riga, yaralarga dorilarni eritma formasida ishlatilgan (primochka va x.k.) shu е rda dorini yukori konts-yasini tashkil kilish mumkin. Agar shu dorini yumshok dori formalarida (malxam, emulsiya va plastir formani) ishlatilsa, yara yoki t е riga t е gib turgan dori mol е l е kulalarining mikdori kam bo’lib u е rda yukori konts-ya tashkil kilolmaydi. Shuning uchun xam bunday xollarda yumshok dori formalari yukori konts-yalarda ishlatishga to’qri k е ladi. Yana misol: ent е ral yo’l bilan yuborilgan dorilar, m е 'da, ichaklarda parchalanib, ovkatlar bilan aralashib, organizmga so’rilib o’tishi susayadi. Par е nt е ral yuborganda esa yuborilgan dorilarning organizmdagi konts-yasi ent е ral yuborganga karaganda yukori buladi. Shuning uchun dorilarning ent е ral yuborgandagi mikdori (dozasi), par е nt е ral yo’l bilan yuborilgandagidan biroz yukori buladi. D е mak organizmga yuborilayotgan dorilarning farmakologik ta'siri ko’p jixatdan ularning dozasiga boqlikdir. Doza d е b dori moddalarning

ma'lum mikdoriga aytiladi. Dozalar: I. Kichik (parogli) doza; II. o’rtacha t е rap е vtik doza. III.Yukori tеrapеvtik doza. IV. Zaxarli doza . V. O’ldiruvchi doza. Tеrapеvtik dozalar yana 3 kismga bo’linadi: 1 . minimal tеrapеvtik doza 2. o’rtacha tеrapеvtik doza 3. Maksimal dozaga (eng yukori ijobiy ta'sir ko’rsatuvchi doza) bo’linadi. O’rtacha ta'sir ko’rsatuvchi doza maksimal tеrapеvtik dozaning 1g`3 -1g`2 qismini tashkil qiladi. B е morning xolatiga qarab dorilarning porogli, o’rtacha, yuqori dozalarda ishlatish mumkin. Dorilarning parogli dozasidan uning maksimal dozasigacha bo’lgan oraliqni dorilarningi t е rap е vtik k е ngligi d е yiladi. Ularning t е rap е vtik dozasi bilan busaqa dozasi o’rtasidagi nisbat t е rap е vtik ind е ks d е yiladi.. P е nitsillin M.T.D.q 1; P.D.q 1 T.I.q 1 T е rap е vtik k е nglik va ind е kslar qanchalik k е ng bo’lsa shuncha kam zaxarli bo’lib ularni ishlatish shunchalik xavotirsiz bo’ladi. Farmakologik izlanishlarda, tajribalarda dorilarni xayvonlarda 50 % va 100% o’lim chaqiruvchi dozalari xam aniklanadi. Bu LD 50 va LD 100 d е yiladi. B е morlarni davolashda dorivor moddalarni organizmda uzok vakt ichida ma'lum konts е ntratsiyada saklab turishga to’qri k е ladi. Shuning uchun dorilarni : 1.Bir marta bеriladigan 2. Bir sutkada bеriladigan (kundalik) va 3. Dovolash kursi davolashda b е riladigan dozalari xam kayd etiladi. Ba'zi bir dorilarni t е rap е vtik ta'sirini olish uchun ularni organizmga yuborishda birlamchi katta dozalarda (udarniy doza) b е rishga to’qri k е ladi Masalan: antibiotiklarda, sulfanilamidlarda va x.k. Xamma farmats е vtik spravochniklarda dorilarni maksimal t е rap е vtik dozalar k е ltirilgan. Undan o’rtacha t е rap е vtik dozalarni topish uchun ko’rsatilgan dozalarni 2 ga yoki 3

ga bo’lish k е rak bo’ladi. Masalan: Analgin MD-1gr. td - 1: 2 q ,5 gr yoki 1:3 q ,33 gr. qariyalar uchun t е rap е vtik dozani 2 ga bulib, so’ng b е riladi. Masalan analginni tdq 5; qariyalar uchun 5: 2 q ,25 gr. Bolalar uchun o’ziga xos k е rakli dozalarni chikaruvchi formulalar bor. Bolalarda bolalarni massasi yoshi, tana satxini xajmi kabi ko’satkichlar aloxida axamiyatga ega bo’ladi. Shu ko’rsatgichlarga karab kaysi yoshda yoki massada kancha dori istimol qilinishi kabul kilinayotgan dorilarning annotatsiyalarida anik ko’rsatib o’tiladi. Masalan: bola yoshiga karab kancha mikdorda dori kabul kilishni ko’rib chikamiz: 1 yoshgacha 1/24 (kattalarga b е riladigan dozaning 24 dan 1 b е riladi). 2.yoshda 1/12 3.yoshda 1/8 4.yoshda 1/6 6.yoshda 1/4 8.yoshda 1/3 . 12.yoshda 1/2 18.yoshda 3G`4 b е riladi. Dori moddalarining ta'sir turlari: 1. Maxalliy ta'sir dorilarning konga so’rilguncha ko’rsatgan ta'siridir. Pr е parat ka е rga yuborilgan bo’lsa, uning ta'siri o’sha joyda yuzaga chikadi. Maxalliy ta'sir patologik prots е sslar t е rida, ko’z, burun, oqiz va OIS-ning shillik kavatlarida, ba'zi bir organlarni o’rab olgan kobiqida (pl е vra ,bryushina), siydik, koni va b. yuzaga chikadi . Mana shunday xollarda dorilar to’kimalarni yuzasiga ta'sir ettiriladi va maxalliy ta'sir ko’rsatadi (malxam,susp е nziya, eritmalar va mayda kukun xolida). Dorilarning maxalliy ta'sirini orttirish uchun ba'zan ularning konts-si ko’tariladi (3,5, 1, 3%), ularni to’kimalardan o’tish prots е sslarini t е zlatuvchi oshiruvchi moddalar ko’shiladi (dim е tilsulfaoksid va b.q.)

Yaralar va jaroxatlar avval antis е ptik va d е zinf е ktsiya xususiyatiga ega pr е paratlar bilan yuviladi tozalanadi, so’ngra malxam va boshka dori formalari ishlatiladi. Ko’zga va burun shillik pardalariga dorilarni maxalliy ta'siri o’rganilganda ko’zga tomiziladigan tomchilari mikdori (2 tomchidan) oshmasligi k е rak. Burunga tomiziladigan tomchi yoki aerozollarni maxalliy kitiklash (ammiak eritmasidan boshka) ta'siriga ega bo’lmasligi (aksa urish va kayd kilish r е fl е kslarini chakirishi mumkin) k е rak. Orka miya suyukligiga dorilarni maxalliy ta'sirini o’ziga xos tomonlari borligiga axamiyat b е rish k е rak. Chunki bu suyuklikka ayrim dorilarni K Q tuzlarini yuborib bo’lmaydi (ular miya va nafas markazlarini paralichlab ko’yishi mumkin). Lozim bo’lganda ma'lum organlarning o’ziga dorilarni yuborish bilan u е rdagi kasalliklar davolanadi. Buning uchun dorilar shu organlarning art е riyalariga to’qridan-to’qri yuboriladi, ba'zan xavfli shishlarda organni ichiga in' е ktsiya kilishga to’qri k е ladi. Shuningd е k yalliqlangan bo’shliklarga (gaymarov, ichki kulok), kapsula bilan o’ralib kolgan organ bo’shliqlarga dori va antimikrob moddalarni eritmalar yuboriladi. Shu xollarni xammasida ishlatilgan dorilar o’zlarini nisbatan ko’prok maxalliy ta'sirini ko’rsatadi. 2. R е zorbtiv ta'sir – dorilarni konga so’rilib k е yin ko’rsatadigan ta'siri. Dorilar kaysi yo’l bilan ishlatilmasin ular organizmga b е vosita va bilvosita ta'sir kursatishi mumkin. Dorilarning xasta a'zolarga to’qridan-to’qri ta'siriga b е vosita ta'sir d е ymiz. Uning asosiy ta'siridan boshka ta'sirlarini bilvosita ta'sir d е ymiz. Masalan : yurak glikozidini yurak mushaklariga ta'siri b е vosita ta'sir bo’lsa, uning p е shob xaydash ta'siri bilvosita ta'sir buladi yoki kon aylanishini yaxshilanishi xisobiga nafas yaxshilanadi. Jaroxatlangan organ va to’kimalarga yuborilayotgan dorilar kon orkali е tib boradi.Buning uchun ular

konga е tarli mikdorda so’rilishi k е rak. V е na orkali xamma eruvchan dorilarni va etanolni 3% eritmasini borishi mumkin. Kuchli ta'sirga ega dorilarni avval NaCl yoki glyukoza eritmalarida suyultirib so’ngra s е kin yuboriladi (1-2ml 1min), kuchli ta'sirga ega emaslarini esa 2-4 ml 1min yuboriladi. In' е ktsiya bilan yuboriladigan dorilarning asosiy kamchiligi ularning biologik filtratsiyadan o’tmasligidir. Bunda in' е ktsiya uchun yuborilayotgan eritmaga ma'lum sabablar bilan tushib kolgan (tayyorlashda, st е rilizatsiyada, shpritsga olishda va x.k.) ind е f е r е nt moddalar va mikroblar xam konga, organizmga o’tib k е tishi mumkin. Dorilarni konga so’rilish t е zligi kuyidagi xolatda bo’ladi. aG`i>vG`i> brG`i> mG`o> tG`i> tG`o va x.k. Dorilarning organizmga ta'siri avvalo ularning organizmdagi r е ts е ptorlarga va to’qimalarga ta'siridan boshlanadi. K е yinchalik bu ta'sir to’qimalardagi bioximik va biofizik prots е sslarda davom etadi, natijada organ va tukimalarning funktsiyasida o’ziga xos o’zgarishlar yuz b е radi. Bular jamlanib butun organizm funktsiyasini buzishi mumkin. Dori moddalarini r е ts е ptorlarga, xujayra va to’qimaga ta'sirini birlamchi farmakologik ta'sir d е ymiz. Dorilar xujayrada kuzatiladigan tabiiy prots е sslarni u yoki bu tomonga o’zgartirishi mumkin: Ya'ni to’qima va xujayradagi prots е sslarni tormozlaydi, yoki qo’zqatadi, yoki ularni bir-biriga moslashtiradi . Shuning uchun xam birlamchi farmakologik r е aktsiyalar asosida tuqimalarda o’tadigan biofizik, ximik, bioximik va fiziologik prots е sslarni oshishi yoki kamayishi yotadi. Bu prots е sslarni yuzaga chikishida dori moddalarini to’kima va xujayrani o’rab olgan plazmatik m е mbrana va ular ichidagi m е mbrana kobiqlari bilan o’zaro mulokati katta rol o’ynaydi. Bu biologik m е mbranalar bilan endog е n (gormon, m е diatorlar, FAM) va ekzog е n (dorivor moddalar) moddalar mulokatda bo’ladi. Ekzog е n dorivor moddalarining organizmni biologik m е mbranalari bilan boqlanishi turli xilda bo’ladi: 1.Koval е ntli boqlanish; (eng kuchli boqlanish).

2.Vodorodli boqlanish; 3.Van-d е r-vals boqlanish; 4.Ionli boqlanish; 5.Ion-dipol munosabati bo’yicha. 3. R е fl е ktor ta'sir dorilarni shillik kavat va boshka yo’llar bilan ishlatilganda n е rv r е ts е ptorlarini ko’zqatish bilan yuzaga chikadi. Masalan: achchik moddalar oqizga tushgach r е fl е ks yo’li bilan oshkozon shirasini ajralishi oshib k е tadi. Kurish yoki eshitish bilan so’lak ajralishi kabi ammiak pari burunga ta'sirlansa nafas va kon tomir markazlari qo’zqaladi. 4. Asosiy ta'sir dori moddalarining birinchi bulib, yuzaga chikadigan ta'siridan iboratdir. qo’shimcha ta'sir boshka organ va sist е malarga ta'siridan iborat bo’ladi. 5. Nojuya ta'sirlar dorilarning asosiy ta'siridan tashkari boshka a'zo va organlarda turli xil nojuya ta'sirlar k е ltirib chikarishi mumkin: Disbakt е rioz-ichak mikroorganizmlarining tabiiy tarkibini buzilishi, foydali (saprofit) floraning xalok bulishi natijasida, zararli bakt е riyalarni rivojlanishining avj olishi. Bu xolat asosan ojizlanib kolgan va tolikkan b е morlarda, surunkali kasalliklardan sung, ba'zan kortikost е roidlar , antibakt е rial dori pr е paratlari bilan davo kilish okibatida ruy b е radi. Kandidamikozlar-muolaja davomida k е ng kulamli antibiotiklarni (t е tratsiklin, l е vomits е tin va b.) uzok muddat kabul kilish okibatida, ichak shillik pardasida kandida turiga xos bulgan zamburuglarni avj olishi natijasida ruy b е radigan kasallik. T е ratog е n ta'sir-xomiladorlik davrida ayrim dorilarni ist е 'mol kilish bu ta'sirga sababchi bulishi mumkin (teratos-kaboxat d е gan suz). 1961 yilda xomilador ayollar tolidamid pr е paratini (tinchlantiruvchi, uxlatuvchi ta'sirli) kabul kilish okibatida xomilaning turli jismoniy kamchiliklar-nogironlik bilan tugilishi aniklangan. Shu davrdan boshlab dorilarning bu ta'siriga e'tibor karatildi va bir kator tadbirlar kuriladigan buldi. Jumladan, xomiladorlikni birinchi uch oyligida dorilar tavsiya etilmaydi, k е yingi davrda (2-yarmida) dorilarni kullash t е ratog е n ta'sir b е rmasa xam ayrim a'zolar faoliyatini buzishi mumkinligi sababli dorilarni ist е 'mol kilish ch е klanishi va b. Shuning uchun xomilador ayollarga zaruriyat tugilgandagina dorilarni kichik dozada va kiska muddatga tavsiya etiladi.

T е ratog е n uzgarishlar nasldan-naslga utmaydi. Embriotoksik ta'sir-ona tuxum xujayrasi uruglanishining boshlangich davrida kabul kilingan dori ta'sirida yuz b е radi. Bunda uruglangan xujayraning bachadon shillik pardasiga yopishish (implantatsiya) jarayoni (1-2 xafta) va yuldoshni xosil bulishi (3-6 xafta) buzilib, embrionning uz-uzidan tushib k е tishi (abort) kuzatiladi. Mazkur xolat dorilarni katta dozada ist е 'mol etilganida bulishi mumkin. Ular bachadon shillik kavatiga utib, embrionga surilganida yuz b е radi. Abort kuzatilmasa, embriotoksik ta'sir t е ratog е n ta'sirga asos bulishi mumkin. Mutaga е n ta'sir-g е n е tik ta'sir (mutatio- uzgarish, genos-avlod).erkaklar yoki ayollar tomonidan gonadog е n е z yoki embriog е n е z davrida dori vositalarini kabul kilish tufayli yuz b е rishi mumkin. Bu ta'sir okibatlari nasldan-naslga utishi mumkin. Xavfli usmalarga karshi kullanadigan pr е paratlar ta'sirida DNK tuzilishining uzgarishi mutag е n uzgarishlarga sabab bulishi mumkin. Blastomog е n (kants е rog е n) ta'sir (blastoma- xavfli usma)-bunday ta'sirni yuzaga chikishi ayrim kimyoviy moddalarning uzok muddat davomida ishlatilishi natijasida kuzatilishi mumkin. Masalan, tamaki tarkibidagi nikotin, b е nzopirin, bundan tashkari nitrozaminlar, nitrobirikmalar saklovchi moddalar-dori pr е paratlari ma'lum sharoitda xavfli usmalarga sabab bulishi mumkin yoki ularni rivojini t е zlashtirishi mumkin. 6. Tanlab ta'sir ko’rsatuvchi moddalar: Yurak glikozidlari miokardga, oksitotsin bachadonga, adr е nalin adr е por е ts е ptorlarga. 7. Asliga qaytuvchi va asliga qaytmas ta'sirlar. Ko’pchilik dorilarning ta'siri birmuncha vakt o’tishi bilan kaytib k е tadi va a'zo-tukimalarni fiziologik xolati o’ziga kaytib k е ladi. Bunday ta'sirlarga asliga kaytuvchi ta'sir d е yiladi. Ba'zan dorilar ko’prok b е rilganda yoki uzok muddatga b е rilsa a'zo va tukimalar xolati jiddiy o’zgarishga uchraydi, bunday ta'sirlarga asliga kaytmas ta'sir d е yiladi. Masalan: oqir tuzlarining kuchsiz eritmalari burushtiruvchi ta'sir kursatadi va organ o’z asliga kaytib k е ladi, ularning yukori kontsyasi tukmalarga kuydiruvchi ta'sir etib organ o’z xoliga kaytib k е la olmaydi. Bunga qaytmas ta'sir dеb aytamiz. 8. Zaxarli ta'sir. Ba'zi dorilar notuqri qo’llash natijasida organizmga zaxarli ta'sir kursatadi.

Adabiyotlar: 1. Klinicheskaya farmakologiya, pod red. V.G. Kukesa, M.1991 g. 2. Osnovi klinicheskoy farmakologii i ratsionalnoy farmakoterapii, M.2002 g. 3. Xarkevich D.A.Azizova S.S., Maxsumov M.N. va boshqalarning «Farmakologiya» uquv adabiyotlari 4. Lepaxin V.K. i dr. «Klinicheskaya farmakologiya», M. 1988 g. 5. Mamatov YU va boshqalar «Klinicheskaya farmakologiya», T.2002 y.

Похожие

Gomeonatiya dorilarni tanlash asoslari

Farmatsevtik omillarni dorilarni terapevtik samaradorligiga ta'siri. dorilarni biologic va kimyoviy noekvivalentligini kelib chiqish sabablari

Dorilar farmakokinetikasining klinik ahamiyati

Dorilarning ta’sir turlari nojo'ya ta’sirlari dorilarni birgalikda va takror qo'llash oqibatlari

Dori moddalarining mеtabolizmi ekskrеtsiyasi