Бачадон ва тухумдонлар касалликлари - Медицина - Рефераты

Бачадон ва тухумдонлар касалликлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110 KB

Бачадон ва тухумдонлар касалликлари Режа: 1. Бачадоннинг касалликлари. 2. Тухумдонлар касалликлари ва функцияларининг бузилишлари.

Ўткир эндометрит (Endometritis). Бачадон шиллиқ пардасининг яллиғланиши бўлиб, ҳамма турдаги ҳайвонлар учрайди ва ҳаёти давомида юзага келадиган бепуштликнинг асосий сабабларидан бири ҳисобланади. Яллиғланиш маҳсулотларнинг таъсирида жинсий ҳужайралар нобуд бўлади ёки зигота фагоцитозга учрайди. Бачадон шиллиқ пардасининг яллиғланиши натижасида тухумдонлар кўпинча иккиламчи тартибда шикастланади (сариқ тана туриб қолади, фолликулалар ёрилмайди, яллиғланишга учрайди ва ҳ.к.) ва фолликулларнинг етилиши издан чиқади. Ўткир эндометрит гиперемия ва бачадон шиллиқ пардаси нинг шиш и билан кеч ади. Гиперемиянинг зўрайиши билан томирларнинг эктравазацияси, яъни қон зардоби ва ҳатто, шаклли элементларининг томирлар девори орқали бачадон ҳужайралари орасидаги бўшлиққа сизиб чиқиши кузатилади. Сабаблари. Бачадон шиллиқ пардаси кўпинча микроорганизмлар (стрептококк, стафилококк, ичак таёқчаси ва б.)нинг қиндан ёки қон томирлари орқали ўтишидан яллиғланиши мумкин. Патологик туғишларда бачадоннинг жароҳатланиши, ажралмай қолган ҳомила пардаларининг чириши, бачадон инволюциясининг секинлик билан (бачадон атонияси) кечиши эндометрит пайдо бўлишига саса бўлади. Ҳайвонларни нотўғри асраш ва парваришлаш, озиқалар таркибида витаминлар ва минерал моддалар етишмаслиги ва мационнинг етарлича бўлмаслиги оқибатида кўпинча бачадоннинг инволюцияси секинлашади. Ҳайвонни сунъий уруғлантиришда асептика ва антисептика қоидаларига риоя қилинмаслиги, шунингдек, касал ҳайвонларни уруғлантирган эркак ҳайвон уруғлантирганда ҳам жинсий йўлларга инфекция тушиши мумкин. Кечиши. Бачадон шиллиқ пардасининг яллиғланиши ташқаридан қараганда маҳаллий жараён тарзида ўтади. Лекин организм

резистентлигининг пасайиши, қон ва лимфа тизимига микроорганизмлар тушганда умумий касаллик сепсис (септиецмия, пиемия) вужудга келади. Вагинал текширишда бачадон бўйнининг шиллиқ пардаси тиқинга ўхшаб дўппайиб туради, қизарган ва бир оз бўртган бўлади, бачадон бўйни канали очиқ туради, қин тубида экссудат тўпланиб туради. Катарал эндометритда экссудат хира, кул ранг ва ёпишқоқ, йирингли эндометритда эса сарғиш рангли, баъзан қўланса ҳидли бўлади. Касаллик оқибати. Ўз вақтида, тўғри даволанса, касаллик ўтиб кетади. Акс ҳолда сурункали катарал ёки йирингли-катарал эндометритга айланади. Касалликни даволаш. Эндометрит билан оғриган ҳайвонларга антибиотикотерапия: (пенициллин, стрептомицин, биомицин, тетрациклин, эритромицин ва бошқалар) тавсия этилади. Пенициллин кўпинча стрептомицин ва бошқа антибиотиклар билан биргаликда қўлланади. Пенициллин дозалари (1 кг тана вазнига минг ТБ ҳисобида): отларга - 1-2, қорамолларга - 2-3, қўйларга - 4-10, чўчқаларга - 2-3 ҳисобида мускул орасига юборилади. Стрептомициннинг ўртача суткалик дозаси қорамол учун 1 г - 100 минг ТБ (500 минг ТБ/кг дозада кунига икки маҳал). Касал ҳайвоннинг аҳволига қараб, ҳар 3-6 соатда 1 марта инъекция қилинади. Антибиотиклар, одатда, касаллик ўтиб тана ҳарорати меъёрига келганидан кейин ҳам 3-4 кун давомида қўлланилади. Антибиотиклар бачадон ичига ҳам юборилади. Микроорганизмлар антибиотикларга чидамли бўлса сульфаниламид препаратлари: сульфидин, сульфазол, сульфацил ва норсульфазол ишлатиш керак. Бу препаратлар 2-3 кун давомида кунига 1-2 марта қўлланади. Ўткир эндометритларда умумий даволаш билан бирга бачадон қисқаришини кучайтириш ва бачадон бўшлиғини экссудатдан бўшатишга қаратилган даволаш тадбирларини ҳам кўриш зарур. Бачадонни ювиб, экссудатни чиқариб ташлаш яхши самара беради.

Бачадонни ювиш учун қуйидаги эритмалар: риванол, хинозол, трипафлавин ёки акрифлавин эритмалари (1:1000), калий перманганат эритмаси (1:10000), сода эритмаси (1-2%-ли), ош тузи (1 ва 3-10%-ли), сут кислота (0,5%-ли), борат кислота (2-3%-ли), ихтиол (3%-ли), танин эритмаси (0,5%- ли) ва бошқалар ишлатилади. Эритмалар 40°С гача илиқ ҳолда ишлатилади. Ювиш бачадондан эритма рагидаги суюқлик оқиб чиқгунча давом эттирилади. Бир марта ювиш учун яллиғланиш жараёнининг тури ва даражасига кўра, 2 л дан 10 л гача дезинфекцияловчи эритма ишлатилади. Бачадонда экссудатнинг тўпланишига қараб, ҳар куни ёки кун ора ювилади. Ажратмалар анча камайиб қолгандан кейин уч-тўрт кунда бир марта ювилса бўлади. Ювиш вақтида юборилган эритманинг ҳаммасини бачадондан чиқариб ташлаш зарур. Бачадонни ювишдан олдин иригатор ёки махсус насос билан яллиғланиш экссудатини тортиб олиш тавсия этилади. Бачадондан экссудатни чиқариб ташлашга ёрдам берадиган, унинг қисқаришини кучайтирадиган бошқа даво усулларидан озокерит, парафин, аппликациялар қўйишни, балчиқ билан даволаш ва бачадонни массаж қилишни айтиб ўтиш зарур. Бармоқларнинг юмшоқ жойи билан силаб, массаж қилинади. Лимфа ва вена томирлари бўйлаб, яъни шохларининг учидан бўйнига қараб, 3-5 дақиқа давомида массаж қилиб борилади. Қон қуйилгандан кейин, гематомалар, йирик қон томирларининг тромбоз ива барча турдаги йирингли яллиғланиш жараёнларида ҳамда ёмон сифатли ўсмаларда бачадонни массаж қилиш ярамайди. Бачадоннинг қисқаришини кучайтириш учун тери остига питуитрин, прегнантол ёки белладона эктракти юборилади (йирик ҳайвонларга 5-10 мл). Эндометритларни даволаш учун гормонал ва нейротроп препаратлар: синестрол, стилбестрол, карбохолин, прозерин ва бошқалар ишлатилади. Синестролнинг ўсимлик мойи ёки спиртдаги 1%-ли эритмаси 3-5 мл ёки

1,5-2,5 мл стилбестрол 24 соат оралатиб 3-4 марта тери остига юборилади. Нейтротроп препаратлар (0,1%-ли карбохолин 2-3; 0,5%-ли прозерин 2-3 мл) тери остига юборилади. Тўқима препаратлари билан даволаш яхши натижа беради (Г.И.Пронин). Кўчириб ўтказиш учун сигир ёки чўчқа тухумдони, буқалар, эркак чўчқа, така ёки қўчқорлар уруғдонининг тўқимаси ёки сигир туққан пайтидаги амнион тўқимаси ишлатилади. Амнион қуйидагича тайёрланади: аввал водопровод сувида ювилади, кейин майда кесилиб, 1%-ли ош тузи эритмасида ювилади ва 2%-ли хлорамин эритмасига солиниб, 2-4°С гача ҳароратда 8 сутка сақланади. Сақлаш пайтида хлорамин эритмаси биринчи суткада 2 марта, кейинчалик, ҳар 24 соатда алмаштириб турилади. Уруғдон ва тухумдонларнинг тўқимаси аввал 1%-ли ош тузида 30-40 дақиқа сақланади, кейин 2%-ли хлорамин эритмасига солиниб, амнион тўқимаси қанча муддат сақланадиган бўлса бу эритма ҳам шунча муддат сақланади. Тўқима препарати бўйин соҳасининг ўртадаги учдан бир қисмига, бўйин қиррасидан 8-10 см пастроқда тери остига ўтказилади. Бунинг учун тери кесилиб, тери ости клечаткаси очилади, кейин скалпел тиғи билан тери ости клечаткаси қирқилади ва ўтмас учи билан халтача ҳосил бўладиган қилиб фасциялардан ажратилади. Кўчириб ўтказиш учун тайёрлаб қўйилган амнион тўқимаси, тухумдон ёки уруғдон бўлаги стерилланган пинцет билан халтачага солинади ва жароҳат четлари чоклаб қўйилади, чоклар 9-10- куни олиб ташланади. Ўткир ва сурункали эндометритларни даволашда биостимулгин тўқима препаратини ишлатиш мумкин. Биостимулгин бўйин соҳасида териси остига бир марта ўнг томондан ва бир марта чап томондан қуйидагича юборилади: биринчи уч кунда кунига бир марта, кейин кунора икки-уч марта ва кейин ҳайвон тузалиб кетгунча, 2 кун оралатиб 1 марта 30 мл дан инъекия қилинади. Сурункали эндометрит . Касаллик, одатда ўткир эндометрит оқибатида келиб чиқади ва эндотелийнинг кучли ўзгариши ҳамда бачадон

безларининг кучли секрецияси билан кечади. Экссудатнинг характерига кўра, катарал, йирингли-катарал ва йирингли сурункали эндометритлар фарқланади. Сурункали эндометритларда, баъзан бачадон бўйнининг жуда шишиб кетиши туфайли экссудат бачадон бўшлиғида тўпланиб қолади. Экссудат сувга ўхшаган суюқ бўлса (катарал экссудат) бачадон истисқоси ( Hydrometria ) деб аталади. Бачадонда кўп миқдорда йирингли экссудат тўпланганда пиометра ( Piometria ) вужудга келади. Яширин ўтадиган сурункали эндометрит сурункали катарал эндометритнинг бир туридир. Яширин сурункали эндометрит. Касал сигирларда куйикишлар орасидаги даврда клиник белгилар сезилмайди ва тўғри ичак орқали ҳамда қин орқали текширишда ҳам нормадан ташқари ўзгаришларни топиб бўлмайди. Ҳайвон куйиккан пайтида эса бачадондан одатдагидан кўра кўпроқ лойқаланган, баъзан йирингли экссудат аралашган суюқлик чиқади. Бияларда яширин сурункали эндометритда куйикиш белгилари яхши билинмайди ва куйикиш вақтида қинда ўлган тўқималар аралашган лойқа, ёпишқоқ шилимшиқ тўпланиб қолади. Урғочи ҳайвонлар мунтазам куюкиб, уруғлантирилиб турилсада, бўғоз бўлмайди. Шу хилда ўтадиган эндометритда ҳайвонларнинг қисир қолиши жинсий йўлларида сперматозоидларнинг ҳаракатига тўсқинлик қиладиган шилимшиқнинг ҳаддан ташқари кўп бўлиши ҳамда бачадондаги экссудатининг сперматозоидларга ўлдирувчи таъсир этиши сабабли кузатилади. Диагностикаси. Сигирлар одатдагича куюкиб тургани билан қисир қолишига, шунингдек, ҳайвон куйиккан даврда жинсий йўллардан кўп миқдорда йиринг аралаш лойқа шилимшиқ суюқлик оқиши диагноз учун асос бўлади. Бияларда бу касаллик тўғри ичак орқали текшириш билан аниқланади. Бунда бачадон танасининг ёки кўпинча иккала шохининг ҳамма жойида ёки

қисман қалинлашганлиги топилади, улар қўлга зичлашган, атония ҳолида сезилади, баъзан ҳайвонда оғриқ сезиш кузатилади. Оқибати. Ўз вақтида даволанганда ҳайвоннинг уруғланиши аслига келади. Даволаш. Ҳайвонни етарлича озиқлантириш ва парваришлаш, яйратиб туриш. Даволашда бачадон массаж қилинади, қин орқали 3-4 л дезинфекцияловчи эритмалар билан (ҳарорати 42-43°С бўлади) ванна қилинади. Массаж ва қин орқали ванналар ҳар 1-3 кунда бир марта, камида 4-5 марта ўтказилади. Ҳайвонни уруғлантиришдан бир неча соат илгари бачадонни 0,9%-ли натрий хлорид (40-42°С) эритмаси билан ёки туз-сода-қанд эритмаси билан (100 мл дистилланган сувга 1,0 натрий хлорид, 3,0 натрий бикарбонат ва 90,0 қанд) ювиб, кейин массаж қилиш тавсия этилади (А.Ю.Тарасевич). Бу эритмадан бачадонга 250-500 мл гача юбориш керак. Бачадон бўйни етарлича очиқ бўлган тақдирдагина бачадонни ювиш мумкин. Эритмани бачадонга киритишни иложи бўлмаса, шу эритмада қинни ювиш билан кифояланилади, бачадон бўйнини зўрлаб очиш ярамайди. Ванналар билан бир қаторда аутогемотерапия ҳам яхши натижа беради (3-4 кун оралатиб, икки марта). Даволашда тери остига синэстролнинг 1%-ли ёғли ёки спиртли эритмасидан 3-5 мл ҳар 24 соатда бир марта, жами 3-4 марта юборилади; стилбестрол 1,5-2,5 мл дан ишлатилади (0,005%-ли эритмаси). Эстроген гормонлар билан бир пайтда карбохолин ҳам сигирларда яхши натижа беради. Бунда синестролнинг 1%-ли ёғли эритмаси (3-5 мл), 2 соатдан кейин эса карбохолиннинг 0,1%-ли сувдаги эритмасидан 2-3 мл териси остига юборилади. Бу препаратлар кунора, жами уч марта қўлланилади. Сурункали катарал эндрометрит пайтида бачадон шиллиқ пардаси чуқур ўзгаришларга учрайди. Яъни, шиллиқ парда юмшоқ тортиб, қалинлашади, унда бириктирувчи тўқима ўсади, шиллиқ парда юзасида эса эрозиялар

пайдо бўлади. Баъзи жойларда бачадон безларида товуқ тухумидек келадиган кисталар вужудга келади. Белгилари . Сигирларда кўп миқдорда ва бияларда жуда оз тиниқ суюқлик чиқади, бу суюқлик сал очиқ турган канал орқали бачадондан қинга, кейин эса ташқарига ҳам оқиб тушади. Мол мунтазам куйикиб туради ёки куйикиш вақти ўзгаради. Диагностикаси . Сигирларда тўғри ичак орқали текширишда кўпинча бачадон шохларининг асимметрияси ва унинг бир қадар катталашганлиги аниқланади. Баъзан бачадон деворининг баъзи жойларида тебраниб турадиган кисталарни аниқлаш мумкин. Бачадон деворлари ва тухум йўлларида тугунчаларга ўхшаган қалин тортган жойлар бўлса туберкулёз тўпчалари бор деб гумон қилишга асос бўлади. Бундай ҳолларда бачадон суюқлиги бактериологик текширишдан ўтказиб, сил таёқчалари бор- йўқлигини аниқлаш керак. Бияларда тўғри ичак орқали текширишда бачадон қўлга юмшоқ хамирдек бўлиб сезилади, шу билан бир вақтда танаси, баъзан эса шохлари ҳам меъёрига нисбатан 2 баравар катталашган бўлади. Катарал эндометритни баъзан тўғри ичак орқали текшириш билан аниқлаб бўлмайди. Қин орқали текширишда бачадон бўйни каналининг очиқ турганлиги ва ундан бироз миқдорда тиниқ шилимшиқ оқаётганлиги, бачадон шиллиқ пардасининг бироз шишганлиги ва қизарганлиги аниқланади. Оқибати . Уруғлашнинг тикланиши жиҳатидан олганда прогнози яхши, лекин касаллик жуда ўтиб кетган бўлса ҳайвонларнинг бир қисми бўғоз бўлмай қолаверади. Бачадонда сил жараёни бўлса оқибати ёмон бўлади. Даволаш . Касал ҳайвонларни аввало тўла қимматли озиқалар билан етарлича таъминлаш керак. Даволашда худди ўткир эндометритдагидек бачадон дезинфекцияловчи эритмалар билан ювилади. Эритмалар иссиқ (42-43°С) бўлиши керак.

Натрий хлориднинг сувдаги эритмаси билан эндометритни даволаш яхши натижа беради. Бу эритма шиллиқ пардани таъсирлантиради ва бачадондаги ҳамма нерв-мускул аппаратини қўзғатади. Эритма дистилланган ёки қайнатилган сувда тайёрланади. Эритма концентрацияси бачадонда чиқадиган экссудатнинг миқдори ва сифатига кўра, ҳар хил бўлади. Дастлаб, ювиш учун 5-7%-ли эритмалар ишлатилса, экссудатлар камайиб қолганидан кейин 2-4%-ли эритмалар ишлатилади ва ҳоказо; даволашнинг охирига келиб, натрий хлориднинг 1%-ли эритмаси ёки яхшиси туз-сода-қанд эритмаси ишлатилади. Ювиш учун 2-3 л эритма керак бўлади. Экссудат кўп миқдорда чиқаётган бўлса бачадонни кўпроқ ювиб туриши лозим. Бачадон ювилганидан кейин 10-15 дақиқа ўтгач, эритма қолдиғини ва ундаги яллиғланиш маҳсулотларини бачадондан чиқариб ташлаш керак. Бунинг учун бачадонни ҳар 1-2 кунда тўғри ичак орқали массаж қилиб туриш лозим. Бундан ташқари, синэтрол ёки стилбестролнинг 1%-ли эритмаси ишлатилади (24 соат оралатиб, тери остига 3-5 марта юборилади). Антибиотиклар, сульфаниламид препаратлари ва организмнинг умумий тонусини ҳамда маҳаллий ва умумий ҳимоя кучларини оширадиган бошқа шифобахш моддалар ишлатилади. Сурункали йирингли-катарал эндометрит да ҳам сурункали катарал эндометритдаги белгилар характерлидир, бироқ бачадондаги ўзгаришлар анча кескин ифодаланган бўлади. Бу ҳол йиринг ҳосил қилувчи микроорганизмларнинг фаолиятига боғлиқ. Белгилари. Жинсий лаблар текширилганда кўтарилиб турганлиги ва жинсий ёриқ пастки бурчакнинг жунларда жигарранг-сариқ йиринг қотмалари топилади. Думнинг ички юзаси ҳам кўпинча шундай қотмалар билан қопланган бўлади. Жинсий тешикдан йиринг аралаш шилимшиқ суюқлик келади.

Касал ҳайвонларнинг умумий аҳволи қониқарли бўлсада, ҳайвон ҳолсизланиб, озиб кетади, иштаҳаси камаяди, тана ҳарорати кўтарилади. Диагноз. Тўғри ичак орқали текширишда бачадон шохларидан бири ёки иккаласининг катталашиб қолгани топилади, флюктуация сезилади. Бачадонда сил бўлса (сигирларда), унинг деворларида тугунчалар қўлга сезилади. Тухумдонларда кўпинча ушланиб қолган сариқ тана бўлади. Тухумдонларда киста ҳосил бўлганда бачадоннинг тутқичлари кўпинча юмшаб қолади. Қин орқали текширишда тиқинга ўхшаб дўппайиб турадиган бачадон бўйни шиллиқ пардасининг кучли гиперемияси ва йиринг аралаш шилимшиқ билан қопланганлиги аниқланади. Бачадон бўйни қин қисмидаги шиллиқ парданинг бурмаларида баъзан полип ўсмалари учрайди. Бачадон бўйни шиллиқ пардасининг шиши ва бурмаларининг кўтарилиши сигирларда бачадон бўйни каналининг жуда торайиб қолишига сабаб бўлиши мумкин. Тухумдонда сариқ тана бўлса ҳайвон умуман куйга келмайди (анафродизия). Тухумдонларнинг фоликуляр кистасида ҳайвоннинг куйикиши жуда тез ўтади ва такрорланиб туради (нимфомания). Оқибати. Ҳайвон пушт бериши жиҳатидан яхши, лекин касаллик узоқ давом этган бўлса йирингли-катарал эндотермит билан оғриган баъзи ҳайвонлар даволашдан кейин ҳам қисир қолиши мумкин. Даволаш. Сурункали катарал эндометритдагидек даволанади. Сурункали йирингли эндометрит кўпинча сигирларда ва баъзан бошқа ҳайвонларда учрайди. Сурункали йирингли эндометритнинг уч шакли фарқланади. Биринчи шакли оқма деб аталади ва бачадон бўйни канали очиқ турганлиги сабабли доимо йирингли экссудат чиқиб туради. Касалликнинг бу тури бачадон инволюциясининг секинлашиши туфайли келиб чиқади. Иккинчи турида жинсий йўллардан вақти-вақти билан йирингли экссудат келиб туради. Бунга бачадон шиллиқ пардасининг шишиб кетиши ва бўйни

каналининг вақтинча бекилиб қолиши ва бачадон девори мускуллари тонусининг пасайиши сабаб бўлади. Йирингли экссудат бачадон бўшлиғида тўпланиб боради ва ҳайвон танасининг вазиятини ўзгартирганидагина (масалан ётганда) қин орқали оқиб чиқади. Учинчи шаклида бачадон бўйни канали зич бекилиб тургани учун йиринг бачадондан ташқарига оқиб чиқмайди. Эндометритнинг бу тури ҳайвонда трихомоноз ёки ҳомилани ривожланишининг илк даврида ўлиб қолиши пайтларда вужудга келади. Йирингли эндометритнинг пиометра деб аталадиган икки шакли туғиш вақтида бачадон бўйни каналининг шикастланиб, кейин битиб кетиши натижасида, ҳавон қариб, бачадон деворларининг мускуллари атрофияга учраганида ёки ўсмалар вужудга келиши туфайли ва баъзан иккиламчи касаллик тарзида юзага келади. Касалликни аниқлаш. Оқчил шаклида баъзан қўланса ҳидли чиқиндилар доим жинсий лабларни, вулва атрофидаги терини ва думнинг ички юзасини ифлос қилади. Касал ҳайвон тўғри ичак орқали текширилганда етарли қисқармаган ва зич бўлиб турган бачадон топилади. Қин орқали текширишда бачадон бўйни каналининг очиқ тургани ва ундан йиринг келаётгани маълум бўлади. Тиқинга ўхшаб, бўртиб чиқиб турган бачадон бўйни шишган ва қизарган. Қинда ҳамиша йирингли экссудат бўлиб, микроскопда текшириб кўрилгнада стрептококк ва диплококклар топилади. Пиометрада ҳайвоннинг куйга келмаслиги ва жинсий йўллардан вақти-вақти билан йирингли экссудат оқиши асосий белги ҳисобланади. Тўғри ичак орқали текширишда бачадоннинг жуда катталашганлиги аниқланади, пайпасланганда унинг флуктуацияси сезилади. Пиометрада бачадоннинг бундай ҳолатда бўлишини бўғозлик билан адаштириш мумкин, чунки пиометра ва 3-5 ойлик бўғозликда бачадоннинг катталиги бир хилда бўлиши мумкин. Пиометрада бачадон шохлари бир хилда катталашади. Баъзан унинг ичида масерацияланган ҳомила бўлганда битта

шохи иккинчисидан катталашади. Бундай ҳолларда айрим суякларни пайпаслаб топилиши диагноз қўйишга имкон беради. Бачадон шохларида суюқлик бўлганида сигирлар пиометрида бачадонни унча қисқармаслиги, деворларининг қалин тортганлиги, бачадон ўрта артериялари диаметрининг кичиклиги ва карункулаларнинг катталашмай қолганлигига қараб, бўғозлик ҳолати ажратилади. Қин орқали текширишда қин ва бачадон бўйнининг тиқинга ўхшаб, бўртиб чиққан қисмининг ўзгармаганлигини топилади; қиннинг шиллиқ пардаси ёпишқоқ шилимшиқ билан қопланиб туради. Пргноз. Қисирликни бартараф этиш жиҳатидан олганда оқибатга эҳтиёт бўлиш керак. Вақтидан ўтиб кетган ҳолларда оқибати ёмон. Ёш ҳайвонлар вақтида даволанадиган бўлса оқибати яхши бўлади. Даволаш. Касалликнинг бошланғич даврида, худди йирингликатарал эндометридагидек, бачадонни ювиб, кейин массаж қилиш керак. Бундан ташқари, тухумдонда сариқ тана сақланиб қолган бўлса тегишли операция қилинади. Касаллик вақтидан ўтиб кетган бўлса бачадонни бир марта Люгол эритмаси билан ювиш зарур (А.Ю.Тарасевич). Бачадонга 100-200 мл Люгол эритмаси (кристалл йод 1,0, калий йодид - 2,0 ва сув - 100,0) юборишдан олдин бачадон бўйни каналининг қуруқ стерил тампон билан артиб, борли вазелин суртиш керак. Эритма бачадонда 10-15 дақиқа тургач, кейин тўғри ичак орқали массаж қилиб, ташқарига чиқариб ташланади. Иккинчи кундан бошлаб бачадон ош тузининг гипертоник эритмаси билан ювила бошланади. Аввал бачадон 10%-ли эритма билан бир-икки марта ювилади, кейин эса касаллик жараёни босилган сари эритма консентрацияси аста- секин камайтирилиб боради ва охири бачадон туз-сода-қанд эритмаси билан ювилади. Пиометрада хирургик йўл билан даволанади. Бачадон бўйнининг канали ёпиқ бўлса бармоқларнинг пармасимон ҳаракатлантириб, уни очиш керак. Кейин бачадон бўшлиғини натрий хлориднинг изотоник эритмаси билан

ювиб, ундан йирингли экссудат чиқариб ташланади. Шундан кейин 100-200 мл Люгол эритмаси юборилиб, 5 дақиқадан кейин бачадон массаж қилинади. Кейинги кунларда бачадон туз эритмалари билан ювилади. Параметрит ( Parametritis ). Параметрит дейилганда, қин атрофидаги тос клечаткаси билан бачадон тутқичларининг яллиғланиши тушунилади. Касаллик пайдо бўлиш сабаблари. Параметрит, одатда, бачадоннинг ўткир яллиғланиши натижасида, аҳён-аҳёнда яллиғланган ичак ва қорин пардасидан ўтиш натижасида вужудга келади. Микроорганизмлар бачадондан асосан қон ва лимфа йўллари орқали атроф тўқималарга ўтади. Кўпинча абсцесслар пайдо бўлади. Касаллик белгилари ва аниқлаш. Касал ҳайвонда т ана ҳароратининг кўтарилиши, ҳайвоннинг букчайиб туриши, тез-тез кучаниш, дефекация ва сийиш вақтида оғриқ сезиш кузатилади. Тўғри ичак ва қин орқали текширишда ҳайвон жуда безовталанади, бачадоннинг шикастланган деворлари ва тутқичлари қўлга қалин тортган ва шишган бўлиб сезилади, баъзан абсцесслар топилади. Прогноз сигирларда шубҳали, бияларда ёмон. Даволаш. Периметритга ўхшаш даволанади. Яллиғланишнинг бошланғич даврларида антибиотиклар ва умумий қувватга киргизувчи препаратлар билан даволаш зарур. Абсцесслар пайдо бўлганида (қинда ва оралиқда) уларни ўз вақтида кесиш керак. ТУХУМДОНЛАРНИНГ КАСАЛЛИКЛАРИ. Тухумдонларнинг яллиғланиши ( Ovaritis ). Касаллик ҳамма турдаги ҳайвонларда учраб, ўткир ва сурункали ўтиши мумкин. Сабаблари. Яллиғланиш жараёни вирулент микроорганизмлар туфайли келиб чиқади, бу микроорганизмлар йўлдош ажралмай қолганида ёки бачадон шиллиқ пардаси яллиғланганда бачадон шохларининг учидан тухум йўллари орқали тухумдонга тушади. Микроорганизмлар баъзан қон ёки лимфа йўллар билан ўтади. Ҳаддан ташқари зўр бериб массаж

қилиниши ёки тухумдон кисталарининг тешилишида юзага келадиган шикастланишлар баъзан тухумдоннинг яллиғланишига сабаб бўлади. Белгилари ва аниқлаш. Ўткир оваритда ҳайвоннинг тана ҳарорати кўтарилади, бўшашади, иштаҳаси пасаяди. Иккала тухумдон шикастланган бўлса жинсий цикллар ритми бузилади, тухумдон бир томонлама шикастланганда эса жинсий цикл бузилмаслиги мумкин. Тухумдонлар тўғри ичак орқали текширилганда ўткир яллиғланишида катталашган, оғриқли, бутун юзаси силлиқ, шишган ва юмшаган, сурункали яллиғланишда тухумдонлар бириктирувчи тўқиманинг ўсиши ҳисобига қаттиқлашган, абсцесс пайтида тухумдонлар оғриқли, пуфакчасимон шаклда бўлиб, флуктуацияси сезилади. Прогноз. Тухумдонлар яллиғланишининг ҳар қандай хилида ҳам оқибати жиҳатидан эҳтиёт бўлиш керак. Микроорганизмларнинг таъсири кам, организмнинг ҳимоя кучлари эса кучли бўлган ҳолларда ўткир жараён астасекин сўниб, тухумдон аслига келиб қолади. Тухумдонлардаги касаллик жараёни чўзилиб, сурункалига ўтадиган бўлса тўқимасида чуқур ўзгаришлар юзага келади. Даволаш. Ҳароратининг кўтарилиш билан бирга давом этадиган ўткир яллиғланишда антисептик моддалардан (сульфаниламид препаратлар, антибиотиклардан) фойдаланиш керак. Ретикулоэндотелиал системани фаоллаштириш ва организмининг қаршилигини ошириш мақсадида вена орқали 20%-ли спирт юборилади. Касалликнинг сурункали кечишида тухумдонларни тўғри ичак орқали 2-3 ҳафта давомида кунига 5 дақиқадан массаж қилиш тавсия этилади. Бундан ташқари, 5%-ли мойчечак дамламасига 2%-ли ихтиол қўшиш билан тайёрланган ихтиол-мойчечак суюқлиги 42-45°С ҳароратда ишлатилади. Суюқлик ахлатдан тозаланиб, қалин қилиб вазелин суртилган тўғри ичакка кунига 1 л, олти кун давомида юборилади. Тухумдонлар функциясининг сусайиши ва атрофияси . Барча турдаги урғочи уй ҳайвонларида тухумдонлар функцияси вақтинча сусайиши

мумкин. Бундай сусайиш узоқ давом этадиган бўлса тухумдон атрофияга учрайди. Қари ҳайвонларда ҳам физиологик атрофия вужудга келади. Амалда тухумдонлар функциясининг сусайиши ва уларнинг патологик атрофияга учраши кўпроқ содир бўлади. Сабаблари. Тухумдонлар функциясининг сусайиши ва уларнинг атрофияси оғир касалликлар ёки нотўғри боқиш туфайли ҳайвонларнинг мадордан кетиши натижасида келиб чиқади. Тўлиқ ривожланмаган ҳайвон биринчи марта туққанида кўпинча тухумдонлар гипофункцияси кузатилади. Етарли озиқлантирмаслик, озиқаларда минерал моддалар (яъни, кальций) ва витаминларнинг етарли бўлмаслиги тухумдонлар фаолиятининг сусайишига олиб келади. Иккинчи томонидан бир томонлама озиқлантириш ҳам тухумдонда ёғ тўпланиши ва фолликулаларнинг дегенерацияга учраши туфайли тухумдонлар функциясининг сусайиши ва атрофиясига сабаб бўлиши мумкин. Касаллик кўпинча 2,5 ва ундан катта ёшдаги ғунажинларда учрайди. Ҳайвонни ҳаддан ташқари ишлатиш, иқлимнинг ўзгариши, яқин қариндошлар орасидаги урчитиш ҳам тухумдонлар функциясининг сусайиши ва атрофиясига сабаб бўлиши мумкин. Ҳайвон зўр бериб бир томонлама боқиладиган бўлса тухумдонлар атрофияси, баъзан кўп сут ажралиши натижасида вужудга келади (серсут ҳайвонларда). Баъзан ҳайвонларда тухумдонлар атрофияси бачадон атрофияси билан бирга кузатилади. Тухумдонларнинг спесифик тўқимаси суюқликнинг кучли босими таъсирида кристалланганда ёки улардаги сариқ тана гипертрофияга учраганда ҳам тухумдонлар атрофияга учраши мумкин. Белгилари ва аниқлаш. Тухумдонлар функцияси сусайганида ҳайвоннинг куйикиши шу қадар суст бўладики, уни ташқи кузатиш орқали аниқлаб бўлмайди. Тухумдонлар атрофиясида ҳайвон умуман куйикмайди. Тўғри ичак орқали текширишда тухумдонларда етилаётган фолликулалар ёки сариқ танани топиб бўлмайди. Баъзан тухумдонларнинг бирида сариқ тананинг қолдиғидан иборат билинар-билинмас қаттиқ думбоқча қўлга

илинади. Тухумдон юмшоқ ёки эластик консистенцияда ва жуда кичкина бўлади. Бачадон одатда қисқарган, баъзан ниҳоятда кичиклашган бўлади. Прогноз соғлом ва ёш ҳайвонларда ҳавфсиз, қари ҳайвонларда шуҳбали бўлиши мумкин. Тухумдонлар билан бирга бачадон ҳам атрофияга учраган бўлса оқибати ёмон бўлади. Даволаш. Аввало ҳайвонларнинг озиқлантириш ва сақлаш шароитларини яхшилаш ва рационда витаминлар ва минерал моддалар етарлича бўлишини таъминлаш керак. Ҳайвонларга режали равишда мацион берилиши лозим. Тухумдонларда қон айланиши ва озиқланишини яхшилаш мақсадида ҳар бир тухумдон 3-5 дақиқа давомида массаж қилинади. Тухумдонлар фаолиятини қўзғатиш учун эстрогенлар билан бирга ваготрон моддалар ҳам ишлатилади: тери остига 0,5 %-ли прозерин эритмаси ёки 0,1%-ли карбохолин эритмаси юборилади, шундан 5 кун ўтгач эса мускуллар орасига стилбестролнинг 0,005 %-ли ёки тери остига синестролнинг мойдаги 1%-ли ёғли эритмаси юборилади. Прозерин билан кобохолин дозаси 2-3 мл, стилбестрол дозаси - 2 мл, синестрол дозаси эса - 1-1, 5мл. Куйга келишини яхшилаш учун инъекцияни 24-28 соат оралатиб, 4-5 марта такрорлаш керак. Эстрогенлар юборилгандан кейин 5-10 кун давомида ҳайвонда куйикиш кузатилмаса стилбестрол (2 мл) ёки синестролдан (1-1,5 мл) такрор юборилиши керак. Тухумдонлар функциясининг етишмовчилигида фақат синестролнинг 1%-ли ёғли ёки спирли эритмасидан 1-3 мл (ҳайвоннинг тана вазнига қараб) 24-48 соат оралатиб 1-2 инъекия қилинади. Бундан ташқари бўғоз биялар қони (ББҚ) ёки қон зардоби (ББҚЗ) ишлатилади. Персистент сариқ тана . (Corpus luteus persistens). Персистент ёки тўхталиб қолган сариқ тана деб туғиш ёки овуляциядан кейин ( оталанишсиз ) сўрилиб кетмаган сариқ танага айтилади . Персистент сариқ тана фолликулаларнинг етилиши ва ривожланишини сусайтирадиган гормонлар ишлаб чиқаради , ҳамда ҳайвоннинг қисир қолишига сабаб бўлиши мумкин . Персистент

сариқ тана кўпинча сигирларда ва камроқ бошқа турдаги ҳайвонларда учрайди . Сабаблари . Ҳайвонларни бир жойда узоқ асраш , бир тамонлама озиқлантириш , эндометрит , бачадонда секрет йиғилиб қолиши ва ўлик бола бўлиши сариқ тананинг сўрилмай қолишига олиб келади . Сигирларни лактациянинг кучайган даврида етарлича озиқлантирмаслик , минерал моддалар алмашинувининг бузилишлари кўпинча тухумдонлар функциясининг сусайиши ва сариқ танани сўрилишининг тўхтаб қолишига сабаб бўлади . Белгилари ва аниқлаш . Персистент сариқ тананинг асосий белгиси ҳайвоннинг куйга келмаслигидир . Камдан кам ҳолларда ҳайвонда куйикиш бўлсада , овуляция бўлмайди . Тўғри ичак орқали текширишда битта ёки икала тухумдонларнинг бироз катталашганлиги , юзасининг нотекс ва тухумдоннинг ўз тўқимасига қараганда зичлашганлиги қўлга сезилади . Жинсий аъзолар текширилганда бачадон касалликлари ҳам аниқланади . Персистент сариқ танани бўғозликда учрайдиган ҳақиқий сариқ танадан фарқлаш баъзан қийин бўлади . Шунинг учун даволашга киришишдан олдин ҳайвонни бўғоз эмаслигига ишонч ҳосил қилиш керак , чунки бўғоз бўлса бола ташлаб қўяди . Ҳайвоннинг бўғоз - қисирлиги ноаниқ бўлса 2-3 ҳафтадан кейин яна текшириб кўриш керак . Прогноз . Бачадон ва тухум йўлларида касаллик асоратлари бўлмаса ва сариқ тана олиб ташланган ёки сўрилиб кетган бўлса ҳайвон 1-10 кундан кейин куйга келади ва уруғлантириш кўпинча бўғозликни таъминлаши мумкин . Даволаш. Персистент сариқ танани даволашда симптоматик ва оператив даволаш усуллари қўлланилади. Симптоматик воситалардан М.П.Тушнов рецепти бўйича тайёрланган оварнолизат яхши натижа беради. Сигирларга бу препаратдан тери остига 10-15 мл дан 2 кун оралатиб, 5 марта инъекция қилинади. Эстрогенлар билан бирга ваготроп моддалар ҳам тавсия этилади.

Тухумдон кистаси ( Custis ovariorum ). Тухумдон кистаси ёрилмай қолган фолликуллар билан нобуд бўлган тухум хужайралардан иборат ёки фолликула ёрилганидан кейин тухумдонда вужудга келадиган тузилмадир. Патологик ҳолат биринчи ҳолда фолликуляр киста деб, иккинчи ҳолда эса, сариқ тана кистаси деб аталади. Фолликуляр кисталар битта ёки иккита пуфакча кўринишида якка ҳолда (йирик кистали тухумдон) ёки катталиги нўхатдек келадиган бир неча пуфакчалар кўринишида бўлади. Тухумдон кисталари ҳамма турдаги ҳайвонларда, лекин кўпроқ бия ва сигирларда, камроқ эчки, қўй, чўчқа ва итларда учрайди. Сабаблари. Ҳайвонларни бир жойда сақлаш, етарлича озиқлантирмаслик тухумдон кисталарининг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Тухумдон кисталари бачадоннинг турли касалликлари туфайли келиб чиқади, бунда микрорганизмлар тухумдонларга тухум йўллари орқали ўтиб, унинг яллиғланиши ва фолликулаларнинг дегенерациясига сабаб бўлади. Кисталар (баъзан сигирларда) сил жараёнининг қорин пардасига тарқалиши туфайли келиб чиқади. Бияларда фолликуляр кисталар бир неча жинсий цикл давомида унинг уруғланмаслиги натижасида вужудга келади. Уруғлантириш мавсумида бияларни оғир ишларда ишлатиш фолликулалар ривожланишнинг бузилиши ва фолликуляр кисталар пайдо бўлишига олиб келади. Бундан ташқари, гипофиз бези олдинги қисми гормонал функциясининг бузилишлари ҳам тухумдон кисталарига сабаб бўлади. Белгилари. Фолликуляр киста пайтида ортиқча фолликулин ажралиши нимфонамияга сабаб бўлади. Бунда сигир безовталаниб, маърайверади. Бир жойда сақланаётган ҳайвон безовталаниб, олдинги оёқлари билан ер тепинади, баъзан танасининг кейинги қисмини устун ёки деворга ишқалайди ва оз-оздан тез-тез сийдик ажратиб туради. Ҳайвонлар яйловда боқилганда касал сигир бошқа сигирларнинг устига ирғиб подани безовта қилади. Бундай сигир буқага қўйилганда тинч туради, лекин уруғланмайди. Чунки, тухумдонларда фолликулалар

етилмайди. Ҳайвонда асаб тизимининг кучли қўзғалиши туфайли иштаҳа ёмонлашади, шунинг учун ҳам тухумдонида сариқ тана сўрилмасдан қолиб кетган сигирлар жуда озиб кетади. Тухумдонларнинг касаллиги узоқ чўзиладиган бўлса бачадон тутқичлари, яъни, уларнинг орқа чети пастга сурилади. Жинсий лаблар бироз шишиб туради. Касалланган биялар тез-тез ва узоқ куюкиб туради, шу билан бирга уларни айғирга қўйлганда уруғланиши ҳам мумкин ва тухумдоннинг биттасида киста бўлишига қарамасдан иккинчиси нормал ишлаши сабабли бўғозлик меъёрида кечиши мумкин. Сариқ тана кистаси одатда анафродизия (жинсий циклларнинг бўлмаслиги) билан кечади. Диагноз. Тўғри ичак орқали текширишда битта ёки бир неча фолликулалар борлигидан тухумдоннинг биттаси ёки иккаласи ҳам катталашган бўлади. Уларда ҳар хил даражада флуктуация сезилади, бу бир ёки бир неча фолликулаларнинг тўлишганлиги ва деворларининг қалин-юпқалигига боғлиқ. Тухумдон кисталарининг катталиги ҳар хил бўлиши мумкин. Тухумдонда бир неча майда пуфакчалар бўлганда унинг юзаси ғадир-будур бўлади. Тухумдонларда катталиги Грааф пуфагидек келадиган пуфакча топилсада, бир марта текширишда патологияга учраган аъзони нормал аъзодан ажратиб бўлмайди. Диагнозни аниқлаш учун сигирларда 2-3 кундан кейин, бияларда 10-12 кундан кейин такрор текшириш ўтказилади. Бу сафар тухумдонда бир хилдаги ўзгариш топиладиган бўлса тухумдон кистаси деб ҳисобланади. Такрор текшириш бияларда кўпроқ ўтказилади, чунки Грааф пуфаги одатда тухумдон кистасидан кичик бўлади. Касаллик оқибат и шуҳбали, чунки даволашдан кейин тухумдон кистаси яна вужудга келади. Даволаш. Аввало ҳайвонни боқиш, асраш ва ишлатишда нормал шароит яратиш керак. Бияларда якка кисталар кўпинча даволанмаса ҳам сўрилиб кетиши мумкин. Кисталарнинг сўрилишини тезлаштириш учун тухумдонни тўғри ичак орқали бир неча кун мобайнида массаж қилиш лозим. Натижа

бўлмаса кистани тўғри ичак ёки қин орқали эзиб юбориш ёки қин орқали ковак игна билан тешиб юбориш мумкин. Сариқ тана кистасини даволашда М.П.Тушнов усулида тайёрланган овариолизатдан фойдаланиш яхши натижа беради. Тухумдонларнинг склерози . Тухумдонлар паренхимасида бириктирувчи (фиброз) тўқиманинг ўсиши билан характерланади. Сабаблари. Тухумдонларнинг яллиғланиши, киста, ўсма ва патологик сариқ таналар уларнинг склерозига сабаб бўлиши мумкин. Белгилари ва уни аниқлаш. Тухумдонлар қисман ёки бир томонлама склерозга учраган бўлса Грааф пуфакчалари ҳосил бўлиб, ҳайвон куймкиб туради. Икала тухумдонларнинг ҳам склерозга учраши жинсий циклнинг тўхтаб қолишига олиб келади. Тўғри ичак орқали текширилганда тухумдонларнинг қаттиқлашиши, юзасининг силлиқ бўлиши ёки унда майда-майда буртикчалар қўлга сезилади. Прогноз. Тухумдонларнинг қисман жароҳатланишида куйга келган ҳайвон уруғлантирилгавнда бўғоз бўлиши мумкин. Тухумдонларнинг иккаласи ҳам шикастланганда ҳайвон қисир қолади. Даволаш. Тухумдонларнинг функциясининг ёмонлашиши ва атрофиясини даволашдагидек усулларда даволанади. Тухумдонлар бутунлай склерозга учраганида даволаш фойда бермайди. Нимфомания . Урғочи ҳайвонларда жинсий мойилликни узоқ вақт ёки бетўхтов қўзғалиши бўлиб, касаллик кўпинча бия, сигирларда ва камроқ чўчқа, эчкиларда, баъзан бошқа турдаги ҳайвонларда ҳам учрайди. Сабаблари. Тухумдонларнинг фолликуляр кисталари сариқ тана функциясининг сусайиши, ички секреция безлари (гипофиз, қалқонсимон без, буйрак усти бези) функциясининг бузилиши ёки нерв системасининг фолликулинга ортиқ даражада сезгир бўлиб қолиши нимфоманияга сабаб бўлиши мумкин.

Белгилари. Касалликнинг бошланишида куйикиш даври узаяди. Кейинчалик, куйикиш даври тўхтамасдан давом этаверади. Бу пайтда ҳайвоннинг жинсий мойиллиги жуда зўрайиб кетади. Прогноз. Ҳайвоннинг насл бериши жиҳатидан прогнози шубҳали, чунки ҳайвонлар кўпинча қисир бўлиб қолади. Даволаш. Тухумдон ва бачадон массаж қилинади, шунингдек, юқорида айтилган аъзоларнинг функциясини тиклашга қаратилган бошқа даволаш усуллари қўлланилади. Даволаш натижа бермаганда ҳайвон асосий подадан чиқарилади (тухумдони олиб ташланади).

Похожие

Бачадон бўйни прекансероз касалликлари. Бачадон бўйни касалликларини даволаш усуллари

Бачадон бўйни анатомияси ва физиологияси

Қисирлик. Акушер-гинекологик диспансерлаш

Бачадон бўйни касалликларини даволаш усуллари

Ҳомиладорлик пайтида бачадон бўйни патологияси