Axoli salomatligi va uni o’rganish usullari - Медицина - Рефераты

Axoli salomatligi va uni o’rganish usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136 KB

A xoli salomatligi va uni o’rganish usullari Reja: 1. Salomatlik to’g’risida tushuncha. 2. Ijtimoiy omillar va sharoitlar to’g’risida ularning ta’sirlari. 3. Axoli salomtaligiga baxo berish ko’rsatkichlari 4. Axoli salomatligini o’rganish usullari.

Mamlakatimiz mustaqillikka e’rishgandan so’ng axoli salomatligini mustaxkamlash borasida ko’p xayrli ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. Respublikamizda sog’lom avlodni shakllantirish borasida “Sog’lom avlod” ordenining ta’sis e’tilishi, Sog’lom avlod nodavlat jamg’armasining tashkil e’tilishi,2000 yilni Sog’lom avlod yili deb atalishi, Respublikamizda fizkultura va sportga e’’tiborning keskin kuchaytirilishi, sog’liqni saqlash tizimida isloxatlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilayotganligi va boshqa ko’plab shunga o’xshash tadbirlar fikrimizning dalili bo’la oladi. 992 yil 8 dekabrda O’zbekiston Respublikasi oliy kengashining o’n ikkinchi chaqiriq, o’n birinchi sessiyasida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining konstituttsiyasi 40-moddasi, “Har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish xuquqiga e’ga” deb yozilgan.SHunday e’kan Respublikamizda yashayotgan har bir fuqaroning salomatligi e’ng muqaddas ne’matlardan biri sanaladi. Inson salomatligini yaxshilash va uni mustaxkamlash 1996 yil 29 avgustda O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisida qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasi fuqaroning” qonun bilan ta’minlangan. Bo’lim va 47 moddadan iborat bu qonun Respublikamiz axolisining salomatligini saqlash va uni mustaxkamlashda e’ng asosiy komus sanaladi. Axoli salomatligini o’rganishda asosiy sabablar nimada: 1. Axoli salomatlik darajasiga qarab shu jamiyatning, mamlakatning qanchalik taraqqiy e’tganligini bilamiz. masalan: 2. Tibbiy xizmatni to’g’ri rejalashtirish maqsadida. Ms: 3. Axoli salomatligini yaxshilashda kompleks, maqsadli dasturlar ishlab chiqish uchun. 4. Axoli salomatligini yaxshilash maqsadida amalga oshirilgan ishlarning samarasining darajasini aniqlash uchun. Axoli salomatligi haqida fikr yuritilganda avvalom bor biz inson haqida va uning salomatligi va kasalligi haqida uylashimiz kerak.

Ma’lumki inson hayvonlar kabi tabiatning bir qismi va maxsuli hisoblanadi, ammo inson o’z irodasi va ongi bilan hayvondan farq qiladi. Inson hayvonot olamining, hayvonot organizmning taraqqiyotning e’ng yuqori bosqichi hisoblanadi va ijtimoiy moxiyatga e’ga bo’lib ishlab chiqarishga, atrof muxitni o’zgartira olishga, so’zlashga va boshqa xususiyatlarga qodir. Inson va uning salomatligi, kasalligi ijtimoiy kategoriya hisoblanib keladi. Jaxon sog’liqni saqlash tashkilotining aniqlashicha salomatlik-bu kasallik va jismoniy etishmovchilikning bo’lmasligidan tashqari, to’liq, sifatli jismoniy, ruxiy va ijtimoiy tomondan qoniqarli xolatga e’ga bo’lishini tushuniladi. E’ng so’nggi ilmiy tushunchalardan biri inson salomatligi sotsial va biologik sifatlarning garmonik uyg’unligi bo’lib, tug’ma va hayotda orttirilgan biologik va sotsial ta’sirlar natijasida vujudga keladi, kasallik e’sa ana shu uyg’unlik, ana shu birlikning buzilishidir. Salomatlik va kasallik o’rtasida dialektik bog’lanish mavjuddir. Ular o’rtasida farq salomatlik va kasallikning ta’minlovchi sharoitlariga, omillariga bog’liq bo’lib, agar shu omillar, sharoitlar optimal bo’lsa, muvozanatda bo’lsa salomatlikni ta’minlaydi. Agar muvozanat buzilsa kasallikka olib keladi. Axoli salomatligi bevosita sotsial faktorlar bilan bog’liq bo’lib, ijtimoiy sharoitlar e’sa jamiyat tuzumi, sotsial iqtisodiy va siyosiy strukturaga bog’liqdir. Jamiyat tuzumining asosida e’sa ishlab chiqarish usullari va ishlab chiqarish munosabatlari yotadi. Ijtimoiy sharoitlar asosida ijtimoiy faktorlar vujudga keladi. Ularga mexnat, dam olish, ovqatlanish, uy-joy, ma’lumot, o’qish, tarbiyalash, madaniy e’xtiyojlar, kishilar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va jamiyatning yoki jamoatning konkret yashash sharoitlari misol bo’ladi. Salomatlik tushunchasini yanada aniqroq tushunib olish uchun, birinchi navbatda insonlarda va boshqa tabiatdagi tirik mavjudotlarda salomatlikni ta’minlovchi sharoitlar va kasallik keltirib chiqaruvchi omillar ham bir xil narsa e’kanligini tushunib etmoq lozim. Demak inson farovonligi uchun mavjud zarur barcha mu’tadil sharoitlar asosida kasallik keltirib chiqaruvchi omillar paydo bo’lishi va inson salomatligiga zarar etkazish mumkin. Ms: axolini ichimlik suvi

bilan ta’minlash, oqilona ovqatlanish, uy joy bilan ta’minlash va boshqa ko’plab misollarda bu xolatni ko’rishimiz mumkin. Aytaylik ichimlik suvining sifati uning organoleptik xususiyatlari, tarkibiy qismlari GOST talablariga javob bersa-bu sharoit, agar teskarisi bo’lsa kasallik keltirib chiqaruvchi omil sifatida ta’sir ko’rsatadi. SHunday qilib ijtimoiy sharoitlar asosida ijtimoiy omillar paydo bo’ladi. “Sog’liq- bu nafaqat har bir inson uchun jismoniy va ruxiy qadriyat, balki bu baxolab bo’lmaydigan inson boyligidir. SHu bilan birga bu yuqori darajadagi axloqiy-e’tik, insonparvarlik qadriyat-baxtdir” deb yozgan e’di F.F. E’rsman. Sog’liq har bir inson, oila yoki butun boshli axoli baxtining e’ng bosh shartlaridan biridir. Ammo afsus bilan aytish mumkinki ana shu xaqiqatni bilib qadriga etib shu haqda tushuntirish olib boradigan insonlar xuddi shu biz aytgan sog’ligini qimmatbaxo qadriyatini yo’qotganlar hisoblanadi. Ko’pchilik paytda insonlarga ko’proq xos bo’lgan xususiyatlardan biri sog’liqni yo’qotgandan so’ng uni izlab boshlaydilar. Salomatlikning axamiyatini tushunmaslik nafaqat odamlar o’rtasida umumiy madaniyatning pastligi yoki tibbiy bilimsizlik, balki xaqiqiy ijtimoiy infantilizmdir./o’sishdan orqada qolish/. Salomatlik insonga tabiat tomonidan boylik, bu boylikni bo’lar-bo’lmasga duch kelgan tomonga bozorga solish mumkin e’mas. Biz hozircha sog’lik to’g’risida fikr yuritdik, ammo yana tibbiyot ilmida shunday tushunchalar borki, aloxida bir shaxsning yoki axolining salomatligi /axoli populyatsiyasi/ degan tushunchalar ham mavjud. Demak har bir daraja o’ziga yarasha yondoshish va fikrlashni talab e’tadi.SHaxsiy /individual/ sog’liqni biz shaxsning aloxida o’zini qanday xis qilishi, kasallikning bor yo’qligiga qarab baxolaymiz. Biron bir gurux sog’ligini baxolashda statistik hisob-kitoblar asosida uning ko’rsatkichlarining yordamida aniqlaymiz. Ms: kasallanish, o’lim, o’rtacha umr ko’rish va b. YA’ni axoli salomatligi tushunchasini. Axoli salomatligini baxolashda ko’pgina baxolashda ko’pgina standartlar taklif e’tilgan. Oxirgi yillarda matematik-matematikologik, axolini sog’ligini

baxolash modellari tibbiy-statistik ko’rsatkichlar bilan kombinatsiyalashtirilgan holda qo’llanilmoqda. To’laqonli asos bilan aytish mumkinki, axoli salomatligi quyidagilarga bog’liq bo’ladi: 1. odamlarning biologik, ruxiy xususiyatlariga /irsiyat, gavda tuzilishi, temperament, oliy asab faoliyat turi boshqalar/. 2. Tabiat ta’surotlariga /iqlim, ob-havo, faunlar va b/ 3. Kishilarning o’rab turgan atrof-muxit. /uning tozaligi kimyoviy, fizikaviy va biologik ifloslantiruvchi moddalar bilan zararlanishi. 4. Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy omillar /mexnat va turmush orqali ta’sir qilishida/ 5. Sog’liqni saqlashning holati tibbiyot ilmining darajasiga axoli salomatligiga bevosita ta’sir qiluvchi omillardan biri bu-turmush tarzi, bu masala kelgusi ma’ruzada ko’rib chiqiladi. YUqorida qayd qilingan omillar nafaqat axoli salomatligiga / axolining sanitariya xolati/, balki aloxida bitta shaxs salomatligiga, jamoatchilik salomatligiga ta’sir e’tadi. Jamoatchilik salomatligi ham aloxida bir insonlarning salomatlik xolatidan kelib chiqadi, sababi har bir individuallar yig’ilib jamoatchilikni, ularning sog’ligini tashkil e’tadi. Bu o’z navbatida iqtisodga ya’ni ishlab chiqarilgan maxsulotga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Kasallik keltirib chiqaruvchi omillar ko’p, ular yil sayin oshib bormoqda. Agar 1960 yillarda faqat genetik omillarning o’zi mingdan oshiqroq bo’lsa, bugunga kelib ularning soni 3000 dan ko’p. Ba’zi mualliflar bu borada o’zlarining guruxlashlarini xatto klassifikatsiyasini taklif qilmoqdalar. Bundan tashqari kasalliklarning yuzaga kelishida “Moyillik omili”, “kasallikka moyillik omili” tushunchalari mavjud, ya’ni organizmga qandaydir ichki yoki tashqi omillar ta’sirida organizmning kasallikka moyillik darajasi oshib ketadi. O’zi inson nima uchun kasal bo’ladi? Degan savolga, biz to’liq javob berib bilishimiz kerak, kasallik o’zi bizning tushunchamizda nima? Agar insonni o’rab turgan atrof-muxit mo’’tadil bo’lsa organizmga xech qanday salbiy ta’sir qilmasa,

ya’ni organizmning ichki muxiti bilan tashqi muxit o’rtasidagi muvozanat buzilmasa organizmda xech o’zgarish bo’lishi mumkin e’mas. Ms: organizmda bo’lmaydigan biron-bir yot narsa organizmga tushsa, mikrob, xar-xil predmetlar yoki xar xil ta’sirlar / shamol, issiq, sovuq, chang va xakozalar/ bunga misol bo’lishi mumkin. Axoli salomatligini o’rganishda e’ng muxim manbalardan biri bu- tibbiy ko’rikdan olingan ma’lumot, sababi tibbiy ko’rikda xali bemorni bezovta qilmaydigan kasalliklar oldindan aniqlanadi. Xali kasalliklarning belgilari sezilmasdan burun, aniqrog’i xali salomatlik bilan kasallik oralig’idagi insonlar demakdir. Ular odatda vrachlar tomonidan kasalliklarini faol aniqlashga va davolashga muxtoj kishilar. Gallen va boshqalar bularni uchinchi xolatdagilar ya’ni sog’lom xolat bilan kasallik o’rtasidagi xolat deb ataganlar. Bu xolat juda ko’p vaqtga cho’zilishi, ba’zida umrining oxirigacha cho’zilishi mumkin. Bunday xolat odatda insonga tabiat tomonidan berilgan ruxiy fiziologik imkoniyatining yarmini, e’xtiyojdagi sog’liqni va to’laqonli xayot imkoniyatlarini yo’qotish bilan kechadi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak bugun biz sog’lom kishilarning sog’ligini saqlash ya’ni kasalliklarning oldini olish “Sanalogiya ” bilan shug’ullanish kerakligini anglatadi. Bu tadbirni faqatgina axoli o’rtasida “Sog’lom turmush tarzini targ’ibot” qilish yo’li bilan amalga oshiriladi. Axoli salomatligi tibbiy-statistik. Demografik ko’rsatkichlari va ijtimoiy darajalarni o’rganish asosida, aloxida bir shaxsning, guruxini yoki ma’lum bir populyatsiyani o’rganish mumkin. Jamoatchilik salomatligi xolatini o’rganish-Sanalogiya, ayniqsa sog’lomlarning o’rganish-bu aloxida profilaktika soxasida strategik axamiyatga e’ga axoli salomatligini aniqlovchi asosiy omillarga quyidagilarni kiritish maqsadga muvofiq sanaladi: -no sog’lom turmush tarzi omillari -tashqi muxitning ifloslanishi -genetik omillar -kamchilik etishmovchiliklar

-sog’liqni saqlashdagi kamchiliklar -tibbiy yordam Risq/ moyillik/ omillari bo’lishi mumkin: 1. Birlamchi/ ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va tabiiy omillarga bog’liq/. 2. Ikklamchi/ patologik xolat-kasallikni keltirib chiqaruvchi va rivojlantiruvchi omillar/ Axoli salomatlikni baxolovchi ko’rsatkichlar. Axoli salomatligini o’rganishda va uni baxolashda ko’pgina standart ko’rsatkichlar taklif qilingan va ular qo’llaniladi: 1. Tibbiy-demografik ko’rsatkichlar: a/ axolining tabiiy xarakati ko’rsatkichlari: -umumiy va yoshlar bo’yicha o’lim va yoshlar bo’yicha o’lim -o’rtacha umr qurish -tug’ilish va serpushtlik -axolining tabiiy o’sishi -brachnoe va boshqa ko’rsatkichlar.

Ijtimoiy-iqtisodiy siyosiy sharoitlar Fizik (tabiat) omillari. Xayot tarixi Axoli salomatlik xolati demografik ko’rsatkich kasallanish nogironlik jismoniy o’sishi. Mehnat sharoiti Turmush sharoiti.Biologik irsiy xususiyatlari

-ijtimoiy-iqtisodiy xayotiy axvolining o’zgarishi. -jamiyatda ijtimoiy professional guruxiy tarkiblarning o’zgarishi. -ijtimoiy-madaniy me’yorlarning o’zgarishi -ijtimoiy- tibbiy ko’rsatkichlarning o’zgarishi. Mana shu qayd qilingan xususiyatlarning barchasi ijtimoiy demografik jarayonlarga ta’sir qiladi. Bu ta’sirlarini biz odatda ijobiy ta’sirlar deb yuritamiz. Urbanizatsiyaning salbiy ta’sirlari xam mavjud: axolining zichligi oshadi, atmosferaning ifloslanishi, gipodinamiya –kam harakatlik, asabiy-ruxiy taranglikning oshishi, bu holatlar bizga ma’lum qon aylanish tizimi kasalliklarini, jaroxat, o’smalarning oshishiga, sanitariya –gigienik axvolining yomonlashuviga olib keladi. SHunday qilib urbanizatsiyani keng ma’noda qaraydigan bo’lsak, bu axolining yashash sharoiti va turmush tarzining keskin o’zgarishi hisoblanadi. Demografiyada ya’ni o’rtacha umr qurish yoki o’rtacha umrning davomiyligi tushunchalari ham mavjud. Bu ko’rsatkich bundan 25-30 yil avval 45-50 yoshni tashkil qilgan bo’lsa, hozirga kelib bu ko’rsatkich ko’pchilik mamlakatlarda birmuncha oshdi. Ms: YAponiyada oxirgi ma’lumotlarga qaraganda 79-83 yoshni qilsa, mamlakatimizda bu ko’rsatkich 70 yoshni tashkil qilgan./1998/ Ushbu ko’rsatkich rivojlanayotgan mamlakatlarda, rivojlangan mamlakatlarga nisbatan 2- 3 marta kam.Axolining yosh guruxlari bo’yicha ham tarkibi har xil e’mas.ms: er yuzi bo’yicha 0-14 yoshliklar 32% ni, 15-64 yoshliklar 62,1 %ni, 65 yoshdan yuqorisini 6% ni tashkil qiladi. O’rtacha umr qurish davomiyligi- bu bir yilda tug’ilganlarning, agar umr bo’yi ular o’rtasidagi yoshlari bo’yicha o’lim ular tug’ilgan yildagi darajada saqlangan holda, o’rtacha yashashi/ yilda/ tushuniladi. Axoli salomatligining va uning ijtimoiy rivojlanishining asosiy indikatorlaridan biri bu bolalar o’limi sanaladi va u o’z navbatida o’rtacha umr ko’rishning davomiyligiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Sababi bolalarning yoshlari bo’yicha o’lim har yili ular tug’ilgan yildagi darajada saqlanib turmaydi. SHuning uchun ham bolalar o’limini kamaytirish yo’li bilan biz so’z yuritayotgan ko’rsatkichni uzaytirish mumkin. Bunga misol qilib biz Kuba mamlakatini olsak bo’ladi. U mustaqillikni qo’lga

kiritgan paytda bolalar o’limi 100%ni tashkil qilgan. Kubada oila vrachi amaliyotini keng qo’llab /bir vrach va bitta hamshira 500-600 kishiga qaraydi/, bolalar o’limi Kubada 1988 yilda 18% /promillini/ tashkil e’tdi, tug’ilish 17,4 %, O’lim 6,3%, o’rtacha umrning davomiyligi 74 yoshni tashkil e’tdi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda bugunga kelib tug’ilish kamaydi. Respublikamiz mustaqillikka e’rishgandan keyin, dastlabki yillradan boshlab oilani rejalashtirish xoxlamagan xomiladorlarning oldini olish, har xil kontrasaeptsiyalarni qo’llash, tadbirlarini amalga oshirish hisobiga yaqin qisqa davrda mamlakatimizda tug’ilish kamaydi, o’rtacha umr ko’rish davomiyligi oshdi. /70, 4/yosh. Hozirgi kunda ko’pchilik sharqiy Evropa mamlakatlarida /1870 dan 1988 yilgacha/ bo’lgan davrda qariyalar 9 % dan 20% oshgan, 0-19yoshliklar 40% dan 25-30%ga kamaygan. 3.Axolining kelajagini oldindan hisoblash. Demografik jarayonlarni o’rganishda axolining ko’rsatkichlarini oldindan hisoblash sog’liqni saqlashda, axoli sog’ligini yaxshilashda, tibbiy muassasalarni barpo qilishni rejalashtirishda axamiyati katta. Axolining demografik ko’rsatkichlarining dinamikasi har xil yo’nalishlarda bo’lishi mumkin. Demografik jarayonlar o’rganilayotgan jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlariga bog’liq holda, uning ko’rsatkichlari doimiy ravishda harakatda bo’ladi. Ms: aytaylik tug’ulish, o’lim, tabiiy o’sish va boshqa ko’rsatkichlar uzoq yillar davomida ma’lum bir an’ana va qonuniyat asosida o’sish yoki kamayish xususiyatiga e’ga bo’ladi. Ms: bolalar o’limi o’n yillar davomida axolining barcha ijtimoiy-iqtisodiy axvoli yaxshilanishi, tibbiy xizmatning yaxshilanishi, odamlarning tibbiy bilim darajasining o’sishi hisobiga kamayib kelayotgan bo’lsa, xuddi shu an’anaga suyangan holda, ana shu ko’rsatkichlarning yana 10,20 yildan keyin qay darajada bo’lishini aniqlash qiyin e’mas. Xuddi shunday demografiyaning boshqa ko’rsatkichlarini bashorat qilish mumkin. Aytaylik ko’pchilik tadqiqotchilar yuqorida qayd qilganimizdek axolining o’sishi nafaqat mamlakatda, balki er yuzida ya’ni planetamizda hisoblab aytib beradilar.Oldindan hisoblash nafaqat demografik ko’rsatkichlarda, balki kasallanish ko’rsatkichlarida,

xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida amalga oshirish mumkin va natijada ko’pchilik kutilmagan favqulotda xolatlarning oldini olish mumkin. Ms: ko’pchilik statistlar, demograflar ko’p yillar oldin planetamiz axolisi 2000 yilga borib 6 mlrd bo’lishini aytgan bo’lsa, hozir ko’pchilik olimlar 2100 yilga borib bu son 11-12 mlrdga etishini aytiyapti. Axoli haqidagi nazariyalar. Axoli to’g’risidagi e’ng e’ski nazariyalardan biri bu ingliz dindori Tomos Maltus /1766-1834/nazariyasi hisoblanib, u bu nazariyasini 1798 yilda yaratgan “Axoli haqidagi qonun tajribasi” nomli asarida keng yoritib bergan. Ammo T.Maltusning kitobi yozgandan keyin ko’p yillardan keyin ishlab chiqarish rivojlana boshlab mexnat bilan kapital o’rtasidagi to’qnashuvlar paydo bo’la boshlagandan so’ng, ishsizlar soni osha boshlagandan so’ng tan olina boshlandi.T. Maltus o’zining axoli to’g’risidagi fikrlarini ikkita asosiy ko’rinishda isbotlashga harakat qiladi. 1.Axoli soni geometrik progressda o’sib boradi va har 255 yilda er yuzi axolisi 2 barobar ko’payadi. 2.Insonlarning yashashini ta’minlovchi maxsulotlar e’sa arifmetik tarzda o’sadi. Bu o’z navbatida xosildor erlarning yo’qolishi olib keladi. Maltus axolini urushlar e’pidemiyalar bilan kamaytirib turishni taklif e’tadi.T.Maltusning xulosasi axoli ikkita yo’lning birisini, urush, ochlik, kambag’allik, ishsizlik yoki oilani rejalashtirishni tanlashlari zarur bo’ladi. SHunday bo’lsa ham ko’pchilik rivojlanayotgan davlatlarda tug’ilishning yuqoriligi hisobiga, axolining tabiiy o’sishi yuqoriligicha qolmoqda.ms: Xitoy, Indiyada axoli soni er yuzi mamlakatlari ichida yuqori sanalib, davlat ishlari rejalashtirish maqsadida ko’pgina qonunlarni qabul qilmoqda. Bu qonunlardan asosiy maqsad davlatda tug’ilish, tabiiy o’sishni ma’lum bir mu’tadil darajaga olib kelish. Hozir Xitoyda 1,2 mlrd dan ko’p axoli yashaydi.1950-70 yillarda axoli 400 mln ga oshdi. SHuning uchun bu davlatda tug’ulishni kamaytirish siyosati yuritilmoqda. Xatto Xitoyda №bitta oila, bitta bola” nomli shior oldinga surilgan.

Ikkinchi bola dunyoga kelishi bilan shu oilaga barcha davlat imtiyozlari to’xtaladi, bolalar bog’chasidan joy berilmaydi. Demografik ko’rsatkichlar. Axolining demografik jarayonlarini o’rganishda va uni baxolashda bir necha demografik ko’rsatkichlardan keng foydalaniladi. Barcha demografik ko’rsatkichlar 2 ta katta guruxga bo’linadi: 1.Umumiy demografik ko’rsatkichlar /tug’ilish, o’lim, tabiiy o’sish/ ko’rsatkichlari. Ushbu ko’rsatkichlarni xisoblash umumiy axolining soniga nisbatan xisoblaniladi. O’z navbatida ushbu ko’rsatkichlarni axolining har xil ijtimoiy guruxlari bo’yicha, xududlar bo’yicha, xududlar bo’yicha ayrim-ayrim xisoblab taxlil qilish mumkin. 2. Demografiyaning xususiy ko’rsatkichlari /umumiy serpushtlik/, nikoxdagi serpushtlik, bolalar o’limi, chaqaloqlar o’limi/, uning tarkibiy qismi shu ijtimoiy guruxlarga nisbatan xisoblab o’rganiladi va taxlil qilinadi. Ushbu ko’rsatkichlarni xisoblash usullari amaliy mashg’ulotlarda o’tiladi. Qo’llanilgan adabiyotlar: 1. Respublika axolisining salomatlik xolati va u. Rsi SSVgi tizimidagi muassasalarining taxlil, Toshkent, 1999y 3-5 b. 2.Iskandarov T.I, Mamatqulov B.M. sanitariya-statistik va ijtimoiy gigienik tadkikot usullari, Toshkent, 1994y 129-155 b. 3.Lisitsin YU.P. sotsialnaya gigiena i organizatsiya zdravoxraneniya, Moskva, 1992 s.189-216. 4.Lisitsin YU.P. Rukavodstvo po sotsialnoy gigiena i organizatsii zdravoxraneniya, Moskva, “Meditsina”, 1987 , 282-292. 5.Serenko A.F.Ermakov V.V. Sotsialnaya gigiena i organizatsii zdravoxraneniya, Moskva, “meditsina” 1984. 6. Zdorove naseleniya i zdravoxraneniya v R. U. Za 1997, Toshkent, 1998, s.12

Axoli kasallanishi va uni o’rganish usullari. (davolash va pediatriya fakultetlari talabalari uchun) Mavzu rejasi: 1.Kasalanish to’g’risida tushuncha. 2.Kasallanishni o’rganish usullari va manbalari. 3.Xalkaro kasalliklar nomenklaturasi, klassifikatsiyasi to’g’risida tushuncha. 4.Kasallanish turlari va ularni o’rganish usullari. Axoli salomatligi haqida gapirganimizda, axoli salomatligini baxolovchi ko’rsatkichlardan biri kasallanish ko’rsatkichlari e’kanligi haqida to’xtalgan e’dik. Kasallanish deganda biz o’zi qanday jarayonni ko’z oldimizga keltirishimiz kerak. Kasallanish deganda jami mavjud kasalliklarning yoki aloxida bir kasallik turining, butun axoli o’rtasida yoki qandaydir bir ijtimoiy guruxi ichida darajasi tushuniladi. Kasallanishlar to’g’risidagi ma’lumotga e’ga bo’lamiz biz, qachonki bemor davolash-profilaktik muassasalarga murojaat qilib, kasalligini qayd qilsalar. Agar to’liq ma’lumotga e’ga bo’lishni nazarda tutsak,bu ko’p jixatdan axoliga ko’rsatilayotgan tibbiy yordam darajasiga, tibbiy ko’riklarning xolatiga bog’liq bo’ladi. Axolini qancha ko’p tibbiy ko’rikka qamrab olishni tashkil qilinsa kasallanish darajasi to’g’risida shuncha to’liq va to’g’ri ma’lumotga e’ga bo’lamiz. Kasalliklar to’g’risida to’g’ri va to’liq ma’lumotga e’ga bo’lib axoliga ijtimoiy- tibbiy xizmatni to’g’ri rejalashtirish va tashkil qilishda axamiyati katta. Axoli kasallanishini o’rganish va uni to’g’ri ta’riflashda uchta tushunchadan foydalanamiz: 1.Xususiy kasallanish (birlamchi kasallanish)

2.Umumiy kasallanish (tarqalganlik) 3. Tibbiy ko’rikda aniqlangan kasalliklar. (Patologichveskaya porojennost) -Xususiy ya’ni birlamchi, ushbu yilda yangi aniqlangan kasalliklarning unday axoliga nisbatiga aytiladi. (10000,100000) axolining birlamchi kasallanishi avvalgi yillarga o’xshab pasayishi davom e’tmoqda. Agar ko’p viloyatlarda birlamchi kasallanish 3-5% ga bo’lsa Surxondaryo viloyatida 33 %ga, Toshkent viloyatida 20% ga kamaygan. Ushbu xolatni asosan axolining ko’pchilik qismi tibbiy muassasalarga kam murojaat qilib, o’z-o’zini davolash usullaridan, shaxsiy o’zlarining vrachlariga murojaat qilib davolanishidadir. Buning isbotini xuddi shu viloyatlarda qatnovlar sonining avvalgi yillarga nisbatan keskin kamayishi bilan bog’lasa bo’ladi. Ms: Surxondaryoda o’tgan yilga nisbatan 481,5 ming qatnovga. Toshkent viloyatida 1625,1 ming qatnovga kamaygan. Demak axoli o’rtasida paydo bo’lib, ammo davolash-profilaktik muassasalarida qayd qilinmagan kasalliklar, kasallanish darajasini aniqlashda inobatga olinmaydi, bu o’z navbatida birlamchi va umumiy kasallanishning darajasini kamaytirib ko’rsatadi va axoli salomatligi to’g’risida ma’lumotga e’ga bo’la olmaymiz. Kasallanish tarkibini taxlil qilganimizda Respublikamizda birinchi o’rinda nafas olish kasalliklari 28,5% ikkinchi o’rinda qon kasalliklari 15,6%, uchinchi o’rinda ovqat xazm qilish a’zolari 10,2% , to’rtinchi o’rinda asab kasalliklari 8,2% beshinchi o’rinda jaroxatlanish va zaxarlanish 6, 2 e’gallaydi. Ma’lumki ko’p yillardan beri Respublikamizda nafas yo’li kasalliklari birinchi o’rinni e’gallab keldi, 1998 yildan beri 3-o’ringa tushdi, buning asosiy sabablaridan biri, ushbu patologiyani aniqlashni yaxshi yo’lga qo’yilmaganligidir. Birlamchi kasallanishning pasayishi axoli kasallanishning xaqiqiy pasayganligini bildirmaydi. Bu demak axolining davolash-profilaktik muassasalariga murojaat qilishlarining pastligi oqibatidir. Bu xolat umumiy kasallanishning yildan-yilga o’rtacha 2-4% ga oshishi bilan isbotlanadi.

Umumiy kasallanish-bu ma’lum bir davrda jami aniqlangan kasalliklar, ya’ni yangi aniqlangan va oldingi yillarda aniqlangan va ushbu yilda bir marta qayd qilinib ro’yxatga olingan kasalliklarning 10000, 100000 axoliga nisbati. Demak umumiy kasallanishni xisoblashda, bemorlarning murojaat jarayonida to’lg’azilgan statistik talon (f-025-2/x)ning xar ikkalasi (+) bilan va belgisizlari qo’shilib hisoblaniladi. Ushbu har ikkala, birlamchi kasallanish va umumiy kasallanishni o’rganish statistik talon (f-025-2/x) formasi asosida o’rganiladi.Statistik talon bemorlar ambulatoriya-poliklinik muassasalarga murojaat qilib hali xech qachon aniqlanmagan, xech qaerda qayd qilinmagan kasalligi aniqlanganda to’lg’azilib (+) belgisi qo’yiladi, demak (+) belgi bilan to’lg’azilib stat. Talonlar birlamchi kasallanishni o’rganishda ishlatiladi. Agar bemor biron-biron kasallik tufayli murojaat qilganda, ushbu kasalligi oldingi yillarda aniqlangan bo’lsa, shu kasallik ushbu yilda bumor birinchi marta murojaat qilganida stat. Talon xech qanday belgisiz to’lg’aziladi. Umumiy kasallanish birlamchi kasallanishdan xamisha yuqori turishi bilan farqlanadi. Umumiy kasallik o’zining tarkibidagi darajasi bilan ham birlamchi kasallanishdan farq qiladi.ms: Qoraqolpog’iston respublikasi 1- o’rinda umumiy kasallanishda qon kasalliklari turadi (anemiya hisobiga), 2-o’rinda nafas yo’llari kasalliklari, 3-o’rinda asab kasalliklari, 4-o’rinda ovqat xazm qilish kasalliklari, 5-o’rinda siydik-jinsiy a’zolar kasalliklari turadi. Ushbu kasallanish darajasi ham bizga axoli salomatligi to’g’risida to’liq ma’lumot bermaydi, sababi bu ham axolining murojaati bilan bog’liq, shuning uchun axoli o’rtasida kasallanishning xaqiqiy darajasini bilish maqsadida tibbiy ko’riklar o’tkazilishi zarur bo’ladi. Tibbiy ko’rikda aniqlangan kasalliklar. (patologik parojennost) bu yoppasiga o’tkazilgan tibbiy ko’rik natijasida aniqlangan kasalliklarning 1000 tibbiy ko’rikdan o’tkazilganlarga nisbatidir. Tibbiy ko’rik natijasida hali natijasida hali bemorlarni bezovta qilmayotgan e’ndi shakllanayotgan kasalliklar ham aniqlaniladi. SHu sababli tibbiy ko’rik vaqtida aniqlangan kasalliklar darajasi, birlamchi va umumiy kasalliklarga nisbatan ham yuqori bo’ladi va axoli salomatligini baxolashda e’ng asosiy manbalardan biri bo’lib xizmat qiladi.

Kasalliklarning nomenklaturasi va klassifikatsiyasi. Sog’liqni saqlashni rejalashtirish, uni to’g’ri boshqarish axoli sog’ligi to’g’risidagi aniq ma’lumotlarga e’ga bo’lmasdan turib amalga oshirishni ko’z oldimizga keltirish juda qiyin, axoli salomatligining darajasini o’rganish va baxolash xalkaro kasalliklar tasnifidan foydalanish yo’li bilan amalga oshiriladi. SHu vaqtgacha biz 1975 yilda Dunyo Sog’liqni saqlash assambleyasining 29 sessiyasida qabul qilingan 1980 yildan amalga kiritilgan 9 chi ko’rigi bo’yicha kasalliklar tasnifidan foydalanib keldik. Oxirgi 10 chi ko’rik 1989 yilda dunyo Sog’liqni Saqlash assambleyasining 43 chi sessiyasida qabul qilindi va 1993 yildan amalga qo’llash tavsiya e’tilgan. Ko’pgina davlatlar ushbu klassifikatsiyaga o’tdilar, ammo ba’zi iqtisodiy tomondan nochorroq davlatlar shu kungacha ushbu kasalliklar klassifikatsiyasiga o’ta olmaganlar. Xalkaro kasalliklar klassifikatsiyasida mavjud kasallarning barchasi sinflarga, sinflar bloklarga (gruppa), bloklar rubriklarga, rubriklar uch rakamli sonlar bilan belgilanadi, rubriklar podrubriklarga, ular to’rt sonli rakam bilan belgilanadi. Xozirgi klassifikatsiyaning oldingi 9chi klassifikatsiyadan farqlari quyidagilardan iborat: -sinflar 17 dan 21 ga oshgan. -asab sistemasi kasalliklari YI –asab sistemasi kasalliklari YII-ko’z kasalliklari va uning pridatochnogo apparatlari kasalliklari YIII- quloq va so’rg’ichsimon o’siq kasalliklari. -YOrdamchi E-kod mustaqil sinfga XX-kasallanish va o’limning tashqi sabablari. -YOrdamchi u-kod mustaqil sinfga-axoli salomatligiga ta’sir e’tuvchi omillar va sog’liqni saqlash muassasalariga murojaati. Bu yangi sinf profilaktikaga bo’lgan talabning oshib borayotgan yo’nalish manfaatlarini ko’zlab, murojaatlarni o’z vaqtida ro’yxatga olishni ko’zlab amalga oshirilgan. - XX-XXI sinflarda sezilarli o’zgarish sodir bo’ldi, asosan ta’sir qiluvchi ximiyaviy moddalarning nomi 5,5 mingdan oshib ketdi. -Bloklar soni 258 taga etdi.

-rubrik belgilash uchun ingliz xarfi va ikkita shifr belgilangan. Barcha lotin alfaviti qo’llanilgan . U xarfidan tashqari. -rubriklar soni 999 tadan 2600 taga etgan. -yangi klassifikatsiya ko’pgina kasalliklarni xar xil organlarning zararlashiga qarab baholash imkoniyatini yaratadi.YAngi klassifikatsiyada aniqlanmagan xolatlar rubrikasi qoldirildi. Bu o’z navbatida sog’liqni saqlash tashkilotchilarga tashxislik soxasini to’g’ri baholashga yordam beradi. Xalqaro kasalliklar klassifikatsiyasi sinflari. Sinflar 10-XKT Sinflarning nomalari 10-XKT Sinflar kodi XKT-10 Bloklar soni 9-XKT sinflar I Ba’zi yuqumli parazitar kasalliklar. A, V 21 I II O’smalar. S.D00-D48 18 III Qon va qon ishlab chiqarish organlarining va immun mexanizmiga ta’sir qiluvchi aloxida buzilishlar. D 50-D89 6 IY IY E’ndokrin kasalliklari, ovqatalnish buzilish va modda almashinuvining buzilishi. E 6 IY Y Ruxiy o’zgarishi va xulqning buzilishi. G II U YI Asab sistemasi kasalliklari. S II YI bir qismi YII Ko’z va predatochnogo apparatlarning kasalliklar. N00-N59 II YI bir qismi YIII Quloq va srg’uchsimon dumboq kasalliklari. N60-N95 4 YI bir qismi IX Qon aylanish tizimi kasalliklari I 10 YII X Nafas yo’li kasalliklari. I 10 YIII XI Ovqat xazm qilish tizimi K 10 IX

kasalliklari XII Teri va teri osti kletchatkalari kasalliklari. L 8 XII XIII Suyak-mushak tizim va bog’lovchi to’qimalar kasalliklari. M 14 XIII XIY Siydik va jinsiy organlar kasalliklari N 14 X XY Xomiladorlik, tug’ish va tug’ishdan so’ngi davr. O 8 XI XYI Perental davrda paydo bo’ladigan ayrim xolatlar R 10 XY XYII Tug’ma etishmovchiliklar (rivojlanishdagi poroklar) XYIII Boshqa rubriklarda klassifikatsiyalanmagan klinik va laboratoriya o’rganishlarda aniqlangan belgilar, alomatlar va og’ishlar. R 13 XIY XIX Jaroxat, zaharalanish va ayrim tashkil sabablar ta’mirining natijalari. (asoratlari) ST 21 XYII XX Kasallanish v o’limning tashqi sabablari. V,W, X, Y 35 E-kod XXI Axoli salomatligiga ta’sir qiluvchi omillar va sog’liqni saqlash muassasalariga va sog’liqni saqlash muassa- salariga murojaat. Z 7 U -kod Axoli kasallanish o’rganish usullari. Axolining dispanserizatsiya qilish natijasida va maxsus tanlab olish usuli bilan o’rganilganda olish mumkin. Xozirgi davrda umumiy va xar xil kasalliklarning

tarqalishini o’rganish mexanizmlari ishlab chiqilgan xar xil sinfga oid kasalliklarning tarqalishini o’rganishda (mexanizmlari ishlab chiqilgan), turlicha yondoshish va shakllardan foydalaniladi. YUqumli kasalliklar bilan kasallanganlik . YUqumli kasalliklarning darajasini o’rganishning asoslaridan biri xar bir xodisani “SHoshilinch xabar” (f-№58/x) varaqasini to’lg’azish yo’li bilan ro’yxatga olish xisoblaniladi va sanitariya e’pidemiologiya stantsiyasiga xabar beriladi. Barcha SE’S ga xabar berilishi lozim bo’lgan kasalliklar quyidagi guruxlarga bo’linadi. A) karantin e’’lon qilingan xolda kechadigan yuqumli kasalliklar (vabo, o’lat, sibir yarasi, va boshqalar) b) ixtisoslashgan davolash-profilaktik muassasalarga va bir vaqtining o’zida SE’Sga sistemali xabar lozim bo’lgan kasalliklar. (zaxm, gonoreya, traxoma, kasalliklar). Odatda bu deb yuritiladi. (f-089/ x, f-090/x) v) davolash-profilakitik muassasalarning SE’Sga yiliga, yarim yilda sonlar yig’indisi asosida xabar qilinadigan yuqumli kasalliklar: (grip, ORVi va boshqalar). Aloxida xabar qilinadigan kasallanish . Bu xabar f-058/x shaklini to’lg’azish yo’li bilan amalga oshiriladi. (korinifi, paratiflar, dzenteriya, qutirish va boshqalar). YUqumli kasalliklarni xisobga olish va uni nazorat qilish maqsadida davolash- profilaktik muassasalarida va SE’S da xam shoshilinich xabarning yuborilganligining va qabul qilish kitobi (f-060/X) tutiladi. YUqorida qayd qilingan operativ xujjatlardan tashqari yana, “yuqumli kasalliklarning xarakati xaqidagi xisobot” f-85. Xar yili to’lg’aziladi. Davolash – profilaktik muassasalari uchun yana bir xujjat f-85-gripp va f-37/X –yuqumli kasalliklarning e’pidemiologik tekshiruv manbalari. Muxim e’pidemik xarakterga e’ga bo’lmagan kasalliklar. f-089/X, f-090/X shakllari asosida o’rganiladi. Ms: sil, mikoz va boshqa kasalliklar aniqlanganda f- 89/X formasi, yomon sifatli o’smalar aniqlanganda e’sa f-090/ X shakllari to’lg’azilib shu kasalliklar davolanadigan dispanserlarga 48 soat davomida etkazilishi zarur. Xozirgi davrda bu turdagi kasalliklar 10000,100000 axoli soniga

nisbatan xisoblab o’rganiladi. Repsublikamizda oxirgi yillarda ko’pchilik yuqumli kasalliklar qorin tifi, gepatitning pasayishi kuzatilsa, sezgak meningokokk infektsiyasi bilan kasallanish ichburug’ kasalliklarining oshishi kuzatilmoqda. (buzgak 1,5 marta, kengroq infektsiyasi 5,1% ga oshdi ichburug’ 12,3% ga o’sdi va o’lim ortib bormoqda (1997-10000/II,I). Oxirgi 2 yil ichida bolalar o’rtasida sil bilan kasallanish 33,0% o’sdi. Tanosil kasalliklari ham yildan yilga oshib bormoqda. 1998 yilda 11053 zaxm aniqlansa shuning 6163 tasi qishloqlardan. Kasalliklarni kech aniqlash xollari kasallanish oshishga olib kelmoqda. Ms: Toshkent viloyatida bu xolat 82,5%, Xorazmda 68,8% va boshqa. Oxirgi 5 yilni taxlil qilsak o’sma kasalliklarining tarqalishi deyarli o’zgarmasdan qolmoqda. Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik kasallik ko’rsatkichlari. Vaqtincha mehnatga yaroqsizlik to’g’risidagi xisoblashlar Sobiq ittifoqda 19925 yildan boshab amalga oshirilib boshlangan bu to’g’risida kasallik ko’rsatkichlari asosan f 16 VN orqali o’rganiladi. Bu orada ishlarni yagona operativlashtirish maqsadida har bir ishchiga aloxida karta shaxsiy hisob daftarchasi tutiladi. Bu varaqaga muntazam ravishda ishchining yo’qotgan kunlari, kasallik xodisasi, diagnozi, mehnatga yaroqsizlik varaqasining berilgan joyi, va shunga o’hshagan ma’lumotlar yoziladi. Bunday ish usuli. O’z navbatida barcha xisob-kitoblarni tezlashtiradi. Kasalxonaga etkazilgan bemorlar ichidagi kasalanish bu turdagi kasallanish faqatgina kasalxonalarga yotqizilgan bemorlarga to’lg’azilgan f-066/x shakli asosida o’rganiladi.(kasalxonadan chiqqanligi haqidagi karta) Bu karta har bir kasalxonaga yotib chiqqan bemorga to’lg’aziladi. Bundan tashqari yana yotqizilganlarni ro’yxatga olish kitobi va f-1 xisobot formalari orqali o’rganiladi. Kasallanishni o’rganish manbalari. 1.Murojaatlar asosida to’plangan ma’lumotlar bo’yicha. 2. Tibbiy ko’rik natijalari asosida. 3. O’lim sabablari asosida .

4. Axolining aloxida kasalliklarni aniqlash uchun so’rov qilishda to’plangan materiallar asosida. Nogironlik –bu doimiy, uzoq vaqtga yoki mexnat qobiliyatining ma’lum bir qismining yo’qotilishi demakdir. Turg’un darajada mexnat qobiliyatini yo’qotishni VTE’K xay’ati belgilab uning muddati va guruxlarini aniqlab beradi. Nogironlik sabablari. -umumiy kasalliklar -yosh bolalikdan tug’ma -kasb kasalliklari, zaxarlanish -mexnat jarayonidagi jaroxatlar -xarbiy xizmat jarayonida orttirilgan nogironliklar. Nogironliklarni belgilashda ular 3 ta guruhga bo’linadilar: 1 guruh: to’liq va doimiy mehnat qobiliyatini yo’qotib begona kishining aqliy va jismoniy yordamiga muxtoj shaxslar (muddat 2 yilga) 11 guruh: to’liq va doimiy mehnat qobiliyatlarini yo’qotgan, ammo begona kishining aqliy yoki jismoniy yordamiga muxtoj e’mas. 111 guruh: mehnat qobiliyatining ma’lum bir qismini yo’qotgan, ya’ni mehnat qilish qobiliyati chegaralangan shaxs. (11-111 guruxlarning berilishi muddati 1 yil) 1998 yilda Respublikada nogironlikni aniqlash maqsadida VTE’K lar tomonidan 310397 ta bemor kuzdan kechirildi, bu 1997 yilga nisbatan 90328 taga ko’p. Respublikada nogironlikka chiqishga asosiy sabab bo’layotgan:-qoni aylanish tizimi, jarohat, asab tizimi va sezgi organlari kasalliklari sanaladi. Kasallanish ko’rsatkichlarini, uning barcha parametrlari va xisoblash usullarini amaliy mashg’ulotlarda o’rganasizlar. Qo’llanilgan adabiyotlar: 1. Iskandarov T.I. o novoy mejdunarodnoy klassifkatsii bolezney i problem: svyazennix so zdorovem” (desyatiy peresmotr). Uzbekiston vrachlar uyushmasi, 2000 y 6-9 bet.

2. Respublika axolisining salomatlik xolati va u. Rsi SSVgi tizimidagi sog’liqni saqlash muassasalrining faoliyat taxlili, Toshkent, 1999y 6-20 b. 3. Iskandarov T.I, Mamatqulov B.M. sanitariya-statistik va ijtimoiy gigienik tadkikot usullari, Toshkent, 1994y 161-177 b. 4. O’zbeksiton Respublikasi sog’liqni saqlash vazirligining 1992 yil 16.04 dagi chiqqan 231-son buyrug’i “Sog’liqni saqlash muassasalarining birlamchi tibbiy xujjatlari, shaklini tasdiqlash to’g’risida” Toshkent 1992 yil 16.04. 5. Abdullaev I.K. Biostatistikadan masalalar to’plami. Urganch, 1995 yil 15- 18 b. 6.Lisitsin YU.P. sotsialnaya gigiena i organizatsiya zdravoxraneniya, Moskva, 1992 s.189-216. 7.Lisitsin YU.P. Rukavodstvo po sotsialnoy gigiena i organizatsii zdravoxraneniya, Moskva, 1992 g. 8.Serenko A.F.Ermakov Sotsialnaya gigiena i organizatsii zdravoxraneniya, Moskva, 1984.g. 230-255. 9. Zdorove naseleniya i zdravoxraneniya v R. U. Za 1997, Toshkent, 1998. Axoliga tibbiy-profilaktik yordamni tashkil qilishning asosiy printsiplari va hozirgi muammolari. Mavzu rejasi: 1. Respublikamizda sog’liqni saqlash organlari va uning davlat tizimidagi tutgan o’rni. 2.Axoliga davolash-profilaktik yordamni tashkil qilishning asoslari. 3. Davolash-profilaktik muassasalarning nomenklaturasi. 4. SHaxar poliklinikasi va uning vazifalari vazifalari, tarkibiy, ish printsipi.

5. Axoliga statsionar turda tibbiy yordamni tashkil qilish. O’zbekiston Republikasida sog’liqni saqlash tizimi davlat axamiyatiga e’ga bo’lgan xalq-xo’jaligining ajralmas tarmoqlaridan biri. Axoli salomatligini saqlash va uni mustaxkamkamlash O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasining 40 moddasida “har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish xuquqiga e’ga” deb belgilangan. 1996 yilda qabul qilingan “Fuqarolar sog’ligini saqlash to’g’risidagi qonunda” da ham respublikamiz axolisiga tibbiy-profilaktik xizmatni ko’rsatuvchi muassasa va tashkilotlarning turlari va ularning faoliyat turlari batafsil belgilab berilgan. Respublikamizda xalq-xo’jaligining boshqa soxalari kabi sog’liqni saqlash tizimning barcha faoliyatini boshqarish, kadrlar bilan ta’minlash ularning vazifalarini taqsimlashda, o’qish, qayta tayyorlashni tashkil qilishda. Ishni rejalashtirish va uni mablag’ bilan ta’minlashda boshqarish tizimining tutgan o’rni katta. O’zbekiston Respublikasida Sog’liqni saqlash tizimidagi barcha davolash- profiklaktik muassasalarning faoliyati O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan boshqariladi. Viloyatlarda, katta shaharlarda va tumanlar sog’liqni saqlash boshqarmasi boshliqlari va bosh vrachlari tomonidan boshqariladi. Umuman sog’liqni saqlash tizimi 2-tomonlama bo’yin sunuvchi soha hisoblanadi. Vertikal va gorizantal yo’nalishda/ to’g’ridan-to’g’ri va joylardagi xokimlarga/. Vertikal bo’yin sunishda o’zidan yuqori turgan tibbiyot muassasasiga bo’yin sunish tushunilsa, joylardagi xokimlarga qarashli bo’lish tushuniladi.Ms: sog’liqni saqlash vazirligiga viloyat sog’liqni saqlash boshqarmasi, viloyat sog’liqni saqlash boshqarmasi, viloyat sog’liqni saqlash boshqarmasi, viloyat sog’liqni saqlash boshqarmasiga viloyat kasalxonasi va xakazo. Gorizontal bo’yin sunishda davolash-profilaktik muassasa qaysi viloyat yoki tuman xududida joylashgan bo’lsa shu xudud xokimligi tomonidan chiqarilgan qarorlar va buyruqlarni bajarish bilan amalga oshiriladi. YUqorida qayd kilingan tizimidan tashqari sog’liqni saqlash vazirligiga qarashli bo’lmagan quyidagi bir

qator davolash profilaktik muassasalar ham mavjud. Temir yo’l, havo yo’llari va ichki ishlar xodimlar tibbiy yordam beradigan muassasalar shular jumlasiga kiradi. Bu muassasalar bevosita o’z vazirliklariga bo’y sunadilar. Respublika sog’liqni saqlash tizimida amalga oshirilayotgan isloxatlar Sobiq ittifoq davridagi sog’liqni saqlash tizimiga bir muncha o’zgartirishlar kiritdi. Bular qatoriga respublikamizda FAP lar o’rniga qishloq vrachlik punktlarini tashkil qilinayotganligi, Respublikamizda, viloyat markazlarida va tumanlarda shoshilinch tibbiy yordam markazlari uning filial va bo’limlarining tashkil qilinayotganligi, bosqichma-bosqich tibbiyotning ba’zi soxalarida pullik xizmat ko’rsatuvchi muassasalarning tashkil qilina boshlaganligini kiritish mumkin. Respublikamizda kadrlar tayyorlash milliy dasturining ishlab chiqilib hayotga tadbiq e’tilishini sog’liqni saqlash tizimiga qarashli oliy va o’rta ta’lim tizimida ham o’zgarishlarga olib keldi. Umumiy amaliyot shifokorlarni tayyorlash, oliy toifadagi xamshiralarni, tibbiy pedagogik kadrlarni tayyorlashni amalga oshirish bunga misol 1998 y 1 yanvarga respublikamizda 3413 ta axoliga ambulatoriya poliklinik vrachlik tibbiy yordamni ko’rsatgandagina muassasa 4474 ta FAP, 1999 ta vrachlik va 663 feldsherlik punktlari mavjud. 1071 ta kasalxonada. Axoliga kunduzgi stantsionar tibbiiy yordam 3085 ta muassasalarda amalga oshiriladi. Ulardagi jami o’rinlar soni-46922 ta. Davolash –profilaktik muassasalarning nomenklaturasi. Davolash profilaktik muassasalarning turlari sobiq ittifoq davrlarida shakllanib, u bir necha bor ko’rib chiqilgan va tasdiqlagan. Ms: 1949. 1962, 1974 va sobiq ittifoq davrida oxirgi marta DPM larning klassifikatsiyasi 1978 yilda 1000 buyruq asosida ko’rib chiqib tasdiqlanib uzoq yillarda davomida shu bilan ish olib kelinmoqda. Ammo respublikamiz mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng xalq- xo’jaligining barcha tarmoqlarida bo’lganidek sog’liqni tizimida ham ayrim o’zgarish va tuzatishlar kiritildi va bu tadbir “Sog’liqni saqlashni isloh qilish” dasturi asosida bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi fuqarolar sog’liqni saqlash qonuniga muvofiq qator vazirlikning

buyruqlari ishlab chiqilib, ularning ko’pchiligi amalga oshiriladi va sog’liqni saqlash tizimida yangi turdagi DPM lar faoliyat ko’rsatmoqda. Bular qatoriga qishloqdagi mavzu FAP larning o’rniga “Qishloq vrachlik punktlarning” tashkil qilinishi, bu bilan vrachlik tibbiy yordamni qishloq axolisiga yaqinlashtirildi, “SHaxar vrachlik punktlarining “tashkil e’tilishi ham shaxar poliklinikalarning ishini engillashtiradi”, SHoshilinch tibbiy yordam markazi Toshkentda, uning viloyatlaridagi filiali va tumanlarda bo’limlarning paydo bo’lishi axolini shu soxada tekin tibbiy yordamning tashkil e’tilishiga olib keldi. Bulardan tashqari onalik va bolalikni muxofaza qilish, santariya e’pidemiologiya deportamenti tizimidagi o’zgarishlar, qolaversa kadrlar tayyorlashdagi yangiliklar bunga misol bo’la oladi. 1 Kasalxona muassasalari –bularga tuman markazlaridan uzoqda joylashgan axolisi 1500 kishidan kam bo’lgan punktlarda hozirgi mavjud FAP lar, KVP KUK, MTK, shahar kasalxonalari, shoshilinch tibbiy yordam muassasalari, viloyat kasalxonalari, bolalar kasalxonasi, Respublika miqiyosidagi kasalxonalari, bolalar kasalxonasi, Respublika miqiyosidagi kasalxonalar va boshqalar kiradi. 2. Ixtisoslashgan shuningdek tor ixtisosdagi kasalxonalar-bularga ruxiy kasalliklar shifoxonalari, sil kasalliklari, yuqumli kasalliklar, ko’z tish kasalliklari, fizioterapevtik shifoxonalar kiradi. 3. Dispanserlar: -sil kasalliklari, o’sma kasalliklar, narkologiya, fizioterapevtik, e’ndokrinogik va boshqa turdagi dispanserlar kiradi. 4. Ambulatoriya-poliklinika muassasalari bularga: KVP, FAP, ambulatoriyalar, FP, poliklinikalar, bolalar poliklinikalari fizioterapevtik poliklinikalar va boshqalar. 5. Kechiktirib bo’lmaydigan, shoshilinch tez tibbiy yordam ko’rsatuvchi muassasalar san aviatsiya, tez tibbiy yordam punktlari, qon quyosh stantsionarlar, tez tibbiy yordam markazlari uning filial va bo’limlari. 6. Onalik va bolalikni muxofaza qiluvchi tibbiy muassasalar: bolalar bog’chasi yaslililar (vazirlikka qarashli) tug’ruqxona , ayollar maslaxat xonalari, bolalar – mehribonlik uylari, sut oshxonalari va boshqalar kiradi.

7. Sanitariya-kurorti muassasalari: bularga sanitariyalar, sanitariya- profilaktoriyalar, kurort poliklinikalar, bolnologik va balchiq bilan davolaydigan shifoxonalar kiradi. Bugunga kelib Respublikamizda axoliga 34113-vrachlik muassasalari 4474-FAP, 663-FP, 1071 ta kasalxona (ularda doimiy o’rinlar soni-133052 ta) (1997 yilda bu ko’rsatkich 115/ 1483 61 ta) ya’ni o’rinlar soni 15309 taga shifoxonalar soni 80 taga kamaygan. Axoliga 3085 muassasada kunduzgi statsianar tibbiy yordam ko’rsatiladi. Ulardagi o’rinlar soni 46922 ta. SHundan 775 / 25633 tasi kasalxonalarda.2310/ 21289 tasi APM larda tashkil qilingan. Uylardagi shifoxonalar 2808 ta. Ambulotoriya-poliklinik tibbiy yordamni tashkil qilish. Sog’liqni saqlash vazirligi tizimida vrachlik ambulator poliklinika yordamni-3436 ta muassasa ko’rsatadi. SHundan : 14-viloyat shifoxonalarida 164-MTK larida. 26- tuman shifoxonalarida 225-shaxar 134-ixtisoslashgan. 190-mustaqil shaxar poliklinikalarida 28-mustaqil bolalar poliklinikalari 249-uchastka shifoxonalari ambulatoriyalarda 1113-KVA da 98-KVP 242-ixtisoslashgan dispanserlarida 199-sog’lomlashtirish punktlarida 34-ayollar maslaxatxonalarida 1972-akusherlik-ginekologik xonalarida 2 mustaqil ayollarda maslaxatxonalar tashkil e’tadi. Barcha ambulatoriya –poliklinika tarmoqlarida jami 44546,5 shtat mavjud bo’lib, shundan 39801,5 tasi band vrachlik lavozimlari sanaladi. Vrachlar bilan ta’minlanganlik 89,3% ni tashkil e’tadi. Ularning qabul qilish quvvati-327329 qatnov. SHundan 57459 shaxar, 269870 qishloq joydagilarga to’g’ri keladi. 1998 yilda har bir uchastka terapevtiga 5348,5 qatnov to’g’ri keldi. (normativda 5922)

SHaxar poliklinikasi:-bu axoliga poliklinikada va uyda ambulatoriya vrachlik tibbiy yordamni ko’rsatuvchi muassasa. Bir smenaga qilinadigan qatnov va axoli sonidan kelib chiqib poliklinikalar 5 ta kategoriyaga bo’linadi. 1k-1200 qatnovdan yuqori (80000 axoliga) 2k- 751-1200 (50-79000 axoli) 3k-501-750 (33/-49000 axoli) 4k-251-500(17-32000) 5k-250 qatnovgacha (17000 axoligacha) Poliklinika tuzilishi va asosiy vazifalari. (tuzilishi va batafsil vazifalari amaliy mashg’ulotda o’tiladi) SHaxar poliklinikasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: -Axoliga poliklinika va uyda malakali vrachlik tibbiy yordam ko’rsatish: -Kasallanishni, vaqtincha mexnatga yaroqsizlikni, nogironlikni va o’limni kamaytirish bo’yicha profilaktik tadbirlarni tashkil qilish va amalga oshirish. -Axolini dispanserizatsiya qilish -Sog’lom turmush tarzini targ’ibot qilish, axolini sanitariya gigienik bilimini oshirish. SHaxar poliklinikalarining vrachlari o’z faoliyatini amalga oshira turib quyidagi burchlarni bajarishga ma’suldirlar: -shoshilinch tez tibbiy yordam ko’rsatish: -Uyda vrachlik tibbiy yordam ko’rsatish: -Kasalliklarni oldindan aniqlash: -O’z vaqtida zarur malakali vrachlik tibbiy yordamni ko’rsatish: -Odamlar salomatligi dinamikasi ustidan doimiy nazorat olib borish: -turg’un va vaqtincha mexnatga yaroqsizlikni e’kspertiza qilish: -Sanitariya oqartuv ishlariga axolini faol jalb qilish: -O’rta ma’lumotli tibbiy xodimlarning malakalarini oshirish. Poliklinika vrachlarning ish usullari va printsipi.

Poliklinikaga qilinadigan umumiy murojatlarning qariyb 50-60%ni uchastka terapevtlarga qilinadi.Uchastka terapevtlarining poliklinikada ish printsipi uchastka printsipi olib boriladi, ya’ni poliklinikaga xizmat ko’rsatayotgan jami xudud bir- necha uchastkalarga bo’linadi, har bir uchastkada 1700 ta katta yoshlik axolisi bilan: Uchastka terapevtlarning burchlariga quyidagilar kiradi: -O’z vaqtida uchastka axolisiga poliklinikada va uyda malakali vrachlik -tibbiy yordamni ko’rsatish. -muxtoj bemorlarning o’z vaqtida kasalxonalarga yotqizish. -Zaruriyat tug’ilganda boshqa mutaxassislarga bemorlarni konsultatsiya qildirish. Vaqtincha mexnatga yaroqsizlikni e’kspertiza qilish: -Axolini dispanserizatsiya qilish. -Tibbiy ko’riklarni tashkil e’tish. -profilaktik e’mlashni tashkil e’tish. -Sanatoriya –kurort davolanishlarni belgilash: -maslaxatlarga yuborish va boshqalar. Uchastka terapevtlari e’ng kamida uch yilda bir marta malakalarini oshirishlari kerak. Poliklinikada vrachlarning ish usuli. “Dispanser usulida olib boriladi” Dispanserizatsiya va uni amalga oshirish yo’llari hamda usullari, ko’rsatkichlar to’g’risida aloxida ma’ruzada to’xtalamiz. SHaxar poliklinikasida vrachlarga axolini dispanserizatsiya qilishda profilaktika bo’limining tutgan o’rni katta. Uning asosiy tarkibi va vazifalari, quyidagilardan iborat. Tuzilishi -Anamnistik xonasi. -Ayollar ko’rik xonasi. -Funktsional tekshirish xonasi. -Sog’lom turmush tarzini targ’ibot qilish xonasi. -Axolini dispanserizatsiya qilishni tashkil qilish va nazorat e’tish xonasi. Vazifalari.

-Butun axolini yiliga dispanserizatsiya qilishni ta’minlashni tashkil e’tish: -Tibbiy ko’riklarni tashkil e’tish va uni o’tkazish. -Kasallikka moyilligi bor shaxslarda kasalliklarni e’rta aniqlash: -Axolini yiliga dispanserizatsiya qilishni nazorat qilish va xisobga olish. -Vrachlarga bemorlar to’g’risida xujjatlarni etkazib berish: -Axolini sanitariya gigienik jixatdan o’qitish, sog’lom turmush tarzini targ’ibot qilish. Poliklinika axoliga xizmat darajasiga qarab 3 darajadagi poliklinikaga bo’linadi. 1. Daraja-xududiy poliklinikalar, TSK poliklinikalar kiradi. 2. Daraja- maslaxat tashxislik poliklinikalari (tuman, zanal, viloyat) 3. daraja- Ixtisoslashgan tibbiy yordamni tashkil qilish. Kasalxonalarda tibbiy yordamni tashkil qilish. Kasalxona (statsionar) –bu bemorlarga faqatgina kasalxonada yotgan davrida tibbiy yordam ko’rsatuvchi davolash-profilaktik maskan sanaladi. Kasalxona kasallikning og’irroq formalarida, qachonki diagnostikada, davolashda kompleks yondashish talab qilinadigan xolatlarda, bemorlarga ortiqcha yurish mumkin bo’lmaganda, sistemali davolash ishlar, ya’ni olib boriladigan bo’lsa statsionar tibbiy (malakali, ixtisoslashgan) yordamni ko’rsatadi. Respublikamizda hozirgi kelib 14 ta viloyat va respublika, 12ta viloyat bolalar, 97 ta shaxar, 32 ta bolalar shaxar, 190 ta MTK va TSH 249 ta uchastka shifoxonalari 22 ta klinikalar, 1 gospital, 15 ta ruxiy giyoxvandlik (narkolog), 5 ta mustaqil tug’ruqxonalar, 183 ta ixtisoslashgan shifoxonalar. 176 ta dispanserlarning statsionar bo’limlar 18 ta markazlarning statsionar bo’limlar, axoliga malakali, ixtisoslashgan va Statsionar bo’limlar, axoliga malakali, ixtisoslashgan va torn ixtisosolarda statsionar tibbiy yordamni ko’rsatmoqda. O’zbekiston Respublikasida kasalxona o’rinlari bilan ta’minlanganlik darajasi har 10000 axoliga 1998 yilda 55,1 ni tashkil qilgan. Ushbu ko’rsatkich Xorazm viloyatida 48,0 ga teng.

Andijonda-64,9 Sirdaryo-63,3 Farg’onada 62,6 Toshent da –420 sh ni tashkil e’tadi. O’rin fondlaridan foydalanish darajasi o’rtacha 329,7 ga teng, bu yaxshi ko’rsatkich sanaladi. O’rinlardan bemorlarning yotish davomiyligi 12,5 kunni, o’rin aylanish-26,4 ga teng. Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. 1998 yil № UP 2107 “O Respublikanskom tsentre e’ksrennoy meditsinskoy pomoщi” 2.Respublika axolisining salomatlik xolati va u. Rsi SSVgi tizimidagi SSM larning 1998 yil ish faoliyati taxlili, Toshkent, 1999. 3.U.R SSV 1999y: 22.12 dagi 747 buyrug’i.” O sovershenstvovanii slujbы e’kstrennoy meditsinskoy pomoщi”. 4. Serenko A.F.Ermakov Sotsialnaya gigiena i organizatsii zdravoxraneniya, Moskva, 1984.g. 5. Lisitsin YU.P. sotsialnaya gigiena i organizatsiya zdravoxraneniya, Moskva, 1992 g 6. Lisitsin YU.P. Rukavodstvo po sotsialnoy gigiena i organizatsii zdravoxraneniya, Moskva, 1987g t.s 110-142.

Похожие

Odam va uning salomatligi fani

Bepushtlik. Bepusht ayol salomatligi muammolari

Ijtimoiy gigiena va sog’liqni saqlashni tashkil qilish fani, o’qitilishi, vazifalari, printsiplari, usullari, uning qisqacha rivojlanish tarixi

Peri ferik asab tizimi anatomiyasi, fiziologiyasi, zararlanish belgilari va uni tekshirish usullari

Odam va uning salomatligi o’quv fanini o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali qurollar